Bai na kontenido

Bai na kontenido

Komunikashon den e Mundu Rònt di Nos

Komunikashon den e Mundu Rònt di Nos

Komunikashon den e Mundu Rònt di Nos

“Sin komunikashon, kada individuo lo ta djis un isla, isolá for di tur otro isla.”—The Language of Animals.

E ANIMALNAN ku tin n’e momentu aki den sea un pida mondi, un sabana, òf asta den bo mes kurá, lo ta komunikando formalmente ku otro. E buki The Language of Animals (Idioma di Bestia) ta bisa: “Bestia ta usa tur nan sentidonan, i ta hasi gesto ku partinan di nan kurpa manera nan hala i rabu i asta ku e posishon di nan kurpa; tambe nan ta manda i risibí señal pa medio di holó suave—i tin bes no asina suave—manera den kaso di un stinkdier ku spanta; nan ta pip, chipchip, dal gritu penetrante i kanta; nan ta manda i risibí señal eléktriko; nan ta saka lus ku ta sende-paga; nan ta kambia koló di kueru; nan ta ‘baila’; nan ta asta keda tek riba e kaminda ku nan ta kana i pone e superfisie vibra.” Pero kiko tur e señalnan aki ta nifiká?

Dor di opservá e animalnan aki kuidadosamente, sientífikonan ta saka afó kiko e señalnan aki ta nifiká. Por ehèmpel, nan a opservá ku ora galiña di kas (esnan di rasa chikitu) mira un bestia yagdó riba tera, manera un wezel, e ta saka un zonidu skèrpi di kuk, kuk, kuk pa spièrta otro galiñanan. Pero si e galiña mira un falki, e ta dal un solo gritu skèrpi i largu. E otro galiñanan ta respondé mesora, i kada bes, na un manera ku ta korespondé ku e señal di peliger; pues e paranan ta komuniká kosnan ku tin sentido. E sientífikonan a ripará ku otro paranan tambe ta hasi un distinshon den e señalnan ku nan ta manda.

E buki Songs, Roars, and Rituals (Kantika, Gritu i Ritual) ta bisa ku “un di e sistemanan prinsipal pa studia komunikashon bou di animal ta pa graba e señal en kuestion i despues pas’é bèk p’e animalnan i mira si nan ta respondé den un manera ku bo por antisipá.” Pruebanan ku nan a hasi ku galiña di kas a duna e mesun resultadonan ku nan a opservá den naturalesa. E método ta funshoná asta serka araña. Pa por determiná kiko ta atraé e hembra di un sierto tipo di tarántula na un machu ku ta buska pareha—i kende ta purba hala atenshon di un hembra dor di ‘salud’é’ ku su pianan dilanti yen di kabei—investigadónan a hasi un eksperimentu dor di graba un araña machu i despues kita e bòshi di kabeinan for di su pianan via kòmpiuter. Ora nan a pasa e vidio bèk p’e hembra, diripiente el a pèrdè interes. Tur kos ta mustra ku ta na e machu ku pia tur na kabei so e tipo di araña hembra aki ta sinti su mes atraí!

Señal pa Medio di Holó

Hopi animal ta manda señal pa otro dor di saka kímikonan fuerte ku yama feromon, generalmente for di klirnan spesial, òf den nan orina òf sushi. Meskos ku waya di kurá ku un bòrchi ku nòmber òf number ariba ta identifiká e propiedat di un hende, feromon ta marka i definí e teritorio di sierto animalnan, entre otro kachó ku pushi. Ounke e ta invisibel, e forma masha efektivo aki di marka teritorio ta permití animalnan di e mesun sorto tene un distansia adekuá for di otro.

Pero no ta pa marka teritorio so bestia ta usa feromon. Feromon ta manera un boletin di informashon kímiko ku otro animalnan ta “lesa” ku hopi interes. Segun e buki How Animals Communicate (Kon Bestia Ta Komuniká), markanan di holó “probablemente ta inkluí informashon adishonal tokante e animal ku ta okupá e teritorio, manera su edat, sekso, forsa físiko i otro abilidatnan, [i tambe] den ki fase di su siklo di reprodukshon e ta n’e momentu ei . . . E holó di e marka dje animal ta manera su pasport pa identifik’é.” Ta di komprondé anto ku algun animal ta tuma nan marka di holó sumamente na serio—un echo bon konosí pa esnan ku ta kuida dierentuin. Despues ku e personanan aki kaba di laba e kouchinan, nan ta ripará ku mesora hopi animal ta bolbe marka nan área. De echo, “si e animal no sinti su mes holó, e ta sinti strès i e por kuminsá komportá su mes apnormal i asta bira steril,” segun e buki ariba menshoná.

Den e mundu di insekto tambe feromon ta hunga un ròl masha importante. Por ehèmpel, feromon ku ta komuniká miedu òf peliger, ta lanta den nan e tendensia di forma zwerm i ataká. Feromon ku ta stimulá nan pa agrupá ta atraé otro insektonan na un fuente di kuminda òf un bon lugá di traha nèshi. Den esakinan tin tambe feromon di sekso, pa kua algun kriatura ta masha sensitivo. Barbulètè machu di bichi di seda tin dos antèna kompliká ku parse rama fini i delikado di varen. E antènanan aki ta asina sensitivo ku nan por detektá un solo molekül di feromon di e sekso femenino! Presensia di rònt di 200 molekül ta sufisiente p’e machu kuminsá buska e hembra. Pero no ta bestia so ta komuniká pa medio di kímikonan.

Matanan Ku “Ta Papia”

Bo tabata sa ku mata por komuniká ku otro i asta ku sierto animal? E revista Discover ta informá ku investigadónan na Hulanda a ripará ku ora un tipo di araña chikitu ataká mata di bonchi kashipete (lima beans), esaki ta saka un supstansia kímiko ku ta indiká ku e mata ta den un ansha i ku ta atraé otro insektonan ku ta yag riba e araña aki. Meskos tambe, ora bichi ataká mata di maishi, di tabako i di katuna, e matanan aki tambe ta manda un supstansia kímiko den aire ku ta atraé abeha—enemigu mortal di bichi. Un investigadó a bisa: “E matanan no ta djis bisa, ‘Sí, mi ta sufriendo daño,’ sino nan ta bisa tambe spesífikamente ken ta kousando nan daño. Esei ta un sistema masha kompliká i fabuloso.”

Otro kos asombroso ta ku matanan tambe ta komuniká ku otro. Segun Discover, investigadónan a “ripará ku palu di wilg, populir, els i berkeboom ta skucha mensahe di nan mes sorto i ku planchi di puspas ta skucha otro planchi di puspas. Den kada kaso, e matanan ku a sufri daño, sea dor ku nan a wòrdu komí pa bichi, pèstá ku beskein, [òf] infektá ku araña, . . . a manda kímikonan ku aparentemente a pone e sistema di defensa di otro matanan den serkania, ku ainda no a sufri daño, drenta den akshon.” Asta matanan ku no ta famia a respondé n’e señalnan di alarma aki transmití pa medio di supstansianan kímiko.

Ora un mata ta ser ataká òf haña spièrtamentu di un atake, e ta start su propio sistema di defensa. E ta produsí entre otro venenu ku ta mata insekto òf supstansianan kímiko ku ta stroba e invasor di kome e mata òf pone ku e no por digerié. Futuro investigashonnan riba e tereno fasinante aki por hiba na mas deskubrimentu asombroso. Algun di eseinan lo por asta benefisiá agrikultura.

Señal via Lus

E ekologista Susan Tweit a skirbi den un artíkulo tokante bichi di kandela: “Nan lampinan chikitu den laira, ku ta sende-paga dilanti di e streanan, a duna mi bario komun i koriente ku ta keda pafó di stat un enkanto maravioso.” E vokabulario di e insektonan aki, ku eigenlijk ta un tipo di bakatòr, ta konsistí di lus ku ta “varia for di un simpel brio di atvertensia te na un interkambio kompliká di señal di lus entre machu i hembra ku ta buska pa forma pareha,” segun Tweit. E koló di nan lus ta varia for di bèrdè pa hel pa oraño. Dor ku e hembranan kasi no sa bula, mayoria di e lusnan ku ta sende-paga ku nos ta mira, ta bini di e machunan.—Mira e kuadro “E Lus Friu di Bichi di Kandela.”

Tin 1.900 sorto di bichi di kandela, i kada un tin un patronchi úniko di flèsh lus. E por konsistí di tres flèsh, kada un separá pa un sekònde asina, òf di un seri di flèsh di diferente largura i pousa. Ora un machu ta buska pareha, e ta bula rònt i manda un seri di señal di lus pa indiká esei. “Un hembra ta rekonosé e durashon di e flèshnan,” segun e revista Audubon, i ta “respondé ku un flèsh ku e pousa korekto ku ta indiká ‘Ata mi akí.’” E machu ta rekonosé e invitashon silensioso di e hembra i ta bula bai serka dje.

Paranan Ku Ta Bas den Kantamentu

E outor David Attenborough ta bisa den su buki The Life of Birds (Bida di Para) ku “pa loke ta trata durashon, variedat i komplehidat, niun otro animal ta produsí zonidu ku por para banda di e kanto di un para.” Loke ta produsí e kanto di para no ta nan garganta, sino un órgano ku yama siringe, ku ta keda te den pechu di e para banda di kaminda su luchtpijp ta parti den dos promé ku e drenta e pulmonnan.

Para ta kanta loke nan a heredá i tambe loke nan a siña for di nan mayornan. Dor di esei, para por asta desaroyá aksènt di sierto region. E buki The Life of Birds ta bisa: “Merel ku a nase for di e paranan ku e kolonisadónan europeo a bini Oustralia kuné durante siglo 19 pa deleitá nan oreanan ku zonidunan di nan pais di orígen, awor tin un aksènt oustraliano masha pekuliar.” E kanto di liervogel machu, ku nan ta bisa ta esun mas kompliká i melodioso di tur kanto di para, ta kasi kompletamente siñá for di otro para. De echo, liervogel su don di imitá ta asina bon ku e por kopia kasi kualkier zonidu ku e tende, entre otro, instrumèntnan musikal, kachó ku ta blaf, alarma, sla di hacha, i asta e zonidu di e mekanismo di un kámara outomátiko! Klaru ku e ta hasi tur e kosnan aki ku e intenshon prinsipal di impreshoná un posibel partner.

E para karpinté (specht), ku normalmente ta usa su pik pa koba saka kuminda, ta e perkushonista den e mundu di para. E ta manda señal pa otro para dor di bati ku su pik riba un taki òf tronkon ku ta poko hòl di paden. Algun por asta “kuminsá usa un instrumènt nobo eksitante . . . [manera] dak di zink òf pipa di kagel di metal,” segun Attenborough. Tambe para ta hasi kosnan pa otro para mira, sea ku òf sin akompañamentu musikal. Por ehèmpel, nan por manda señal pa otro dor di show ku nan bunita plumanan kolorido.

Na Oustralia, ora e kokatú di palma machu ta duna di konosé te na unda su teritorio ta yega, e ta hasi tur tipo di kos: e ta toka, kanta, move rítmikamente i show ku su plumanan. E ta kibra un taki adekuá, koh’é ku su pata i toka kuné riba un tronkon seku. Na mesun tempu, e ta span su halanan, hisa su kùif, zuai su kabes i dal un par di gritu skèrpi—un espektákulo kompletu!

Otro animalnan tambe por komprondé e nifikashon di algun kanto di para. Tuma por ehèmpel e honingwijzer, un paharitu ku bo ta haña prinsipalmente na Afrika. Manera su nòmber mes ta indiká, e honingwijzer aki, ku su gritu masha pekuliar, ta guia un honingdas, famia di wezel, na un palu kaminda tin un kas di abeha. Ora e para baha riba òf banda di e palu, e ta saka un zonidu diferente ku, na moda di papia, ta bisa: “Aki banda tin honing!” E honingdas ta haña e palu, e ta habri e tronkon ku su tenglanan i baha riba e honing. Anto e para mes ta fiesta ku e was i larva di e abehanan.

Komunikashon bou di Awa

For di dia a inventá hidrofon, un aparato pa tende bou di awa, e hopi zonidunan ku ta bini for di oséano a laga investigadónan keda babuká. E zonidunan aki, ku ta varia for di un zum suave pa un miou poko mas fuerte i asta gritu skèrpi, ta asina abundante ku supmarinonan ta usa nan pa kamuflá e zonidunan ku nan mes ta produsí. Pero zonidu di piská tambe tin un patronchi. E biólogo marino Robert Burgess ta bisa den su buki Secret Languages of the Sea (Idiomanan Sekretu di Laman): “Miéntras tin piská ku ta ‘gruña, klòk, blaf,’ i ta sigui ripití e zonidunan eksaktamente, otronan ta ‘klek i klap ku nan djentenan,’ i e siguiente biaha ta manera nan ta ‘raspa garganta.’”

Pero kon un piská ku no tin stèmbant ta hasi saka zonidu? Burgess ta bisa ku algun ta usa múskulo “pegá n’e flishi di nan zwemblaas ku ta den forma di un bala, pa pone e flishi vibra te ora nan zwemblaas” resoná manera drùm. Otro piská ta morde riba nan djente òf habri i sera nan klèp di kaikai i produsí sea un zonidu dòf òf un klap duru masha partikular. Tur esaki ta djis un “chèlèlè” sin sentido? Ta parse ku nò. Meskos ku animal riba tera, piská ta saka zonidu pa por “atraé e sekso opuesto, pa orientá nan mes, komo un sistema di defensa kontra enemigu i pa komunikashon general i pa intimidá otro,” segun Burgess.

Piská tin bon oido tambe. De echo, hopi sorto tin orea interno i tambe un rei di sèl sensitivo pa preshon ku ta kore na kada banda di nan kurpa. E rei di sèlnan aki por detektá e ondanan di preshon ku zonidu ta krea segun ku esaki ta pasa dor di awa.

E Prinsipal Komunikadónan Riba Tera

Noam Chomsky, profèser di lingwístika, a skirbi: “Ora nos studia idioma humano, nos ta aserká loke algun persona lo yama e ‘esensia humano,’ e kualidatnan distintivo di mente ku, te asina leu ku nos sa, ta hende so tin.” Barbara Lust, profèser di lingwístika i desaroyo humano, a deklará: “Un mucha di apénas 3 aña di edat ta poseé kaba un konosementu remarkabel di struktura i gramátika di idioma ku ta asina kompliká i eksakto ku lo mester ta sumamente difísil pa kualkier teoria . . . splika kon un mucha ta haña e konosementu aki di idioma.”

Sin embargo, Beibel sí ta duna un splikashon rasonabel p’e milager di idioma humano. E ta atribuí e don aki n’e Kreadó, Yehova Dios, kende a traha hende den su “imágen.” (Génesis 1:27) Pero ki karakterístikanan divino nos ta mira reflehá den nos kapasidat di papia un idioma?

Tuma por ehèmpel dunamentu di nòmber na kosnan. Profèser di komunikashon verbal, Frank Dance, a skirbi ku hende “ta e úniko kriatura ku por duna nòmber.” Esaki ta un karakterístika di Dios ku ta sali na kla den e Skritura. For di kuminsamentu di e relato di kreashon, Beibel ta bisa nos ku Dios a yama “e lus Dia i e skuridat el a yama Nochi.” (Génesis 1:5) Isaias 40:26 ta mustra bon kla ku Dios a duna kada strea su propio nòmber—un hazaña asombroso!

Despues ku Dios a krea Adam, un di e promé enkargonan ku el a haña di Dios tabata di duna bestia nòmber. Pa Adam a kumpli ku e tarea ei lo e mester a hasi bon uso di su kapasidat di opservá i di su kreatividat! Mas despues, Adam a yama su kasá Eva. Anto Eva na su turno, a yama nan promé yu Kain. (Génesis 2:19, 20; 3:20; 4:1) Di ei padilanti hende no a spar niun esfuerso pa duna tur kos ku bo por imaginá un nòmber—i tur esei pa fasilitá komunikashon. Sí, imaginá bo kon difísil komunikashon inteligente lo tabata si no ta eksistí nòmber.

Ademas di tin e kapasidat i deseo di duna kos nòmber, i di komuniká verbalmente ku otro, hende tin hopi otro sistema di komuniká. En bèrdat, kasi no tin límite na loke nos por kompartí ku otro, for di konseptonan kompliká te n’e sintimentunan di mas tierno. Tòg, tin un forma partikular di komunikashon ku ta surpasá tur esakinan, manera nos lo bai mira na kontinuashon.

[Kuadro/Plachi na página 6]

E LUS FRIU DI BICHI DI KANDELA

Un pera di lus ta pèrdè mas ku 90 porshento di su energia na kayente. E lus di un bichi di kandela, ku ta basá riba reakshon kímiko kompliká, ta 90 pa 98 porshento efisiente, pasobra e no ta pèrdè kasi nada na kayente. P’esei, ku bon motibu, e ta ser yamá lus friu. E reakshonnan kímiko ku ta krea e lus ta tuma lugá den sèlnan spesial ku yama fotosit. Tin nèrvio ku ta laga e lus di e sèlnan aki sende-paga.

[Rekonosementu]

John M. Burnley/Bruce Coleman Inc.

[Kuadro/Plachi na página 8, 9]

TEPNAN BALIOSO KU POR YUDA BO KOMUNIKÁ MIHÓ KU OTRO HENDE

1. Skucha ku interes ora otro hende ta papia, i no dominá kòmbersashon. Hende no ta wòri mashá ku un palabra mal pronunsiá òf un fayo gramatikal, pero nan lo evitá un persona ku ta gusta papia pero ku no ta gusta skucha. Beibel ta bisa: ‘Sea lihé pa tende, no lihé pa papia.’—Santiago 1:19.

2. Mustra interes den bida i den e kosnan rònt di bo. Amplia bo lesamentu riba mas tópiko, pero usa sano huisio. Ora bo ta papia tokante loke bo a siña, balansá bo kòmbersashon ku modestia i humildat.—Salmo 5:5; Proverbionan 11:2.

3. Amplia bo vokabulario—pero ku palabranan práktiko, no términonan impreshonante ku ta hala atenshon n’e oradó. Hende a bisa di Hesus: “Nunka un hende no a papia manera e hòmber aki ta papia.” (Juan 7:46) Tòg, asta hende ku no tabata “eduká ni siñá” no tabatin problema pa komprondé Hesus su palabranan.—Echonan 4:13.

4. Papia na un manera kla, i pronunsiá e palabranan korektamente. Pero evitá di zona demasiado presis òf innatural. Ora nos ta artikulá bon i ta evitá di papia slòrdig òf guli e último lèternan di palabra, nos ta dignifiká nos abla i ta mustra konsiderashon na esnan ku ta skucha nos.—1 Korintionan 14:7-9.

5. Rekonosé ku bo abilidat di komuniká ku otro hende ta un don di Dios. Esaki lo motivá bo pa bo usa e abilidat ei ku e debido rèspèt.—Santiago 1:17.

[Plachi na página 5]

Barbulètè di bichi di seda tin antèna sumamente sensitivo

[Rekonosementu]

Pa kortesia di Phil Pellitteri

[Plachi na página 6, 7]

Para karpinté

[Plachi na página 7]

Para di paradeis

[Rekonosementu]

© Michael S. Yamashita/CORBIS

[Plachi na página 7]

Kokatú di palma

[Rekonosementu]

Roland Seitre