Bai na kontenido

Bai na kontenido

Belasting Ta e Preis pa Por Tin un “Sosiedat Sivilisá”?

Belasting Ta e Preis pa Por Tin un “Sosiedat Sivilisá”?

Belasting Ta e Preis pa Por Tin un “Sosiedat Sivilisá”?

“Belasting ta e preis ku nos ta paga pa nos por tin un sosiedat sivilisá.”—Inskripshon riba e edifisio di Departamentu di Belasting, Washington, D.C.

GOBIÈRNUNAN ta argumentá ku belasting ta un nesesidat desagradabel pero inevitabel, e preis ku nos tin ku paga pa nos por tin un “sosiedat sivilisá.” Sea ku bo ta di akuerdo ku e opinion ei òf nò, nos no por nenga ku por lo general e ta un preis haltu.

Nos por parti belasting den dos kategoria: direkto i indirekto. Algun ehèmpel di belasting direkto ta belasting riba entrada, riba ganashi i riba propiedat. Di esakinan, belasting riba entrada (inkomstenbelasting) ta probablemente esun ku mas ta iritá hende. Esaki ta spesialmente e kaso den paisnan kaminda belasting riba entrada ta progresivo, es desir, mas bo gana, mas belasting bo ta paga. Krítikonan ta argumentá ku belasting progresivo ta straf hende pa nan trabou duru i pa nan éksito.

OECD Observer, un publikashon di e Organisashon pa Koperashon i Desaroyo Ekonómiko, ta rekordá nos ku fuera di paga belasting na gobièrnunan sentral, “hende ku tin entrada kisas tin ku paga inkomstenbelasting lokal, regional, provinsial òf estatal ademas di e inkomstenbelasting ku nan tin ku paga na gobièrnu sentral. Esaki ta e kaso na Bèlgika, Canada, Hapon, Islandia, Korea, Merka, paisnan di Skandinavia, Spaña i Suisa.”

Belasting indirekto ta entre otro, omzetbelasting, akseins riba bebida i sigaria, i derecho di importashon i eksportashon. E tipo di belastingnan aki ta ménos bisto ku belasting direkto pero tòg nan por ta un gòlpi finansiero duru pa hende pober. Den e revista Frontline di India, eskritor Jayali Ghosh a argumentá ku ta un mito ku pagadónan di belasting di klase medio i esnan riku ta esnan ku ta paga e parti mas grandi di belasting di India. Ghosh a bisa: “Pa e gobièrnunan estatal, belasting indirekto ta forma mas ku 95 porshento di e kantidat total ku nan ta risibí di belasting. . . . Probablemente ta hende mas pober ta esnan ku en realidat ta paga un parti mas grandi di nan entrada na belasting, kompará ku loke hende riku ta paga.” Belasting haltu riba artíkulonan ku gran kantidat di hende ta usa, kosnan manera habon i kuminda, evidentemente ta kousa e diferensia aki.

Pero ta kiko gobièrnunan ta hasi ku tur e plaka ku nan ta kobra?

Na Kiko e Plaka Ta Bai

Nos mester atmití ku ta kosta masha hopi plaka mes pa gobièrnunan funshoná i perkurá servisionan nesesario. Por ehèmpel, na Fransia 1 di kada 4 persona ta ámtenar. Esaki ta inkluí dosentenan, trahadónan di pòstkantor, personal di museo i hospital, polis i otro empleadonan di gobièrnu. Mester di belasting pa paga nan salario. Tambe ta plaka di belasting ta paga pa kaminda asfaltá, skol i hospital i e ta yuda paga e gastu di servisionan manera rekohementu di sushi i entrega di pòst.

E gastu militar ta un otro motibu importante pa kobra belasting. Na prinsipio nan a kobra belasting riba entrada di británikonan riku pa finansiá e guera kontra Fransia na 1799. Sin embargo, durante Segundo Guera Mundial gobièrnu britániko a kuminsá eksigí di e klase laboral pa nan paga nan parti di belasting riba entrada. Awendia, te ainda ta kosta masha plaka pa finansiá un nashon su forsanan armá, asta den tempu di pas. E Instituto Internashonal di Investigashon pa Pas na Stockholm a kalkulá ku mundialmente e nashonnan su gastu militar na aña 2000 tabata aproksimadamente 798 mil mion dòler.

Medida pa Trese Kambionan Sosial

Belasting ta sirbi tambe komo un manera pa trese kambionan sosial, un medio pa stimulá òf deskurashá sierto komportashon. Por ehèmpel, kobrando akseins riba alkohòl supuestamente ta frena bebementu di mas. P’esei den hopi pais, 35 porshento di e preis di un serbes ta konsistí di belasting.

Riba tabako tambe nan ta kobra akseins pisá. Na Suráfrika, 45 porshento di e kosto di un paki di sigaria ta konsistí di belasting. Sin embargo, no ta semper gobièrnu su motibu pa promové e tipo di belastingnan ei ta puramente pa bienestar di siudadano. Manera eskritor Kenneth Warner a komentá den e revista Foreign Policy, tabako ta “un forsa ekonómiko potente ku anualmente ta generá míles di miónes di dòler na benta i miónes mas na entrada di belasting.”

Na prinsipio di siglo 20 tabatin un ehèmpel notabel di usa medida pa kambia komportashon sosial. Legisladónan merikano tabata buska un manera pa stroba formashon di dinastianan di famia riku. Kon? Dor di bini ku belasting riba propiedat heredá (successierecht). Ora un hòmber riku muri, belasting ta kita un porshon grandi for di e rikesa ku el a akumulá. Esnan ku ta boga pa esaki ta argumentá ku e belasting “ta saka fondo for di famianan aristokrat i ta usa e plaka ei na bienestar di e masanan i di komunidat.” Podisé ta asina, pero pagadónan di belasting ku ta riku a desaroyá kantidat di estrategia pa redusí e suma di e belasting ei.

Gobièrnunan ta sigui usa belasting pa promové vários desaroyo sosial, manera por ehèmpel medio ambiente. The Environmental Magazine a informá: “Nuebe pais di Wèst Europa resientemente a implementá kambionan den belasting di medio ambiente, prinsipalmente komo un manera pa redusí kontaminashon di aire.” Belasting progresivo riba entrada, menshoná anteriormente, tambe ta un otro intento pa trese kambionan sosial; e idea ta pa asina redusí e diferensia grandi ku tin entre riku i pober. Tambe algun gobièrnu ta permití hende dedusí sierto montante si nan hasi donashon na organisashonnan karitativo òf si nan ta pareha ku tin yu.

Dikon Lei di Belasting Ta Asina Kompliká?

Ki ora ku proponé un belasting nobo, legisladónan ta purba sera tur posibel buraku den e lei. Kòrda: Ta sumanan gigantesko ta den wega. Ku ki resultado? Leinan di belasting sa ta kompliká i sumamente tékniko. Un artíkulo den e revista Time a splika ku hopi di e komplikashonnan di lei di belasting merikano “ta relashoná ku e definishon di kiko ta entrada,” es desir, kon pa determiná riba ki entrada mester paga belasting. Mas komplikashon ta bini dor di míles di regla “ku ta permití vários dedukshon i dispensashon.” Pero no ta Merka so tin leinan kompliká di belasting. Un publikashon resiente di e leinan fiskal di Gran Bretaña i Nort Irlanda tabata konsistí di 9.521 página, i a yena dies tomo.

E Departamentu di Investigashon di Sistema di Belasting na Universidat di Michigan a informá: “Tur aña pagadónan di belasting merikano ta dediká mas ku tres mil mion ora na yena nan papel di belasting. . . . Na tur, e tempu i plaka ku pagadónan di belasting merikano ta dediká [na yena papel di belasting] ta suma te na 100 mil mion dòler pa aña, òf 10% di e belasting ku ta ser kobrá. Gran parti di e suma aki ku hende ta paga pa kumpli ku lei di belasting ta debí na e manera sumamente kompliká ku lei di belasting ta.” Reuben, menshoná na prinsipio di e promé artíkulo di e seri aki, a bisa: “Ántes mi mes tabata purba yena e papel di belasting, pero esei tabata tuma hopi tempu, i hopi bes mi tabata sinti ku mi tabata paga mas di loke mi mester paga. P’esei awor mi ta paga un akountent pa e yena mi papelnan di belasting.”—Wak e kuadro “Kumpliendo ku Lei di Belasting,” na página 8.

Tin Ta Paga, Otronan Ta Evitá, i Tin Esnan Ku Ta Evadí

Mayoria hende lo rekonosé, maske ta di mala gana, ku belasting ta trese benefisio pa nan komunidat. Hefe di e Departamentu di Belasting Nashonal Britániko a yega di splika: “Niun hende no ta gusta paga belasting riba entrada, pero masha tiki hende lo argumentá ku nos lo ta mihó sin dje.” Tin eksperto ta kalkulá ku na Merka te ku 90 porshento di esnan ku mester paga belasting ta paga. Un outoridat di belasting a atmití: “Gran parti di esnan ku no ta kumpli ku belasting ta pasobra ku e lei i proseduranan ta difísil, i no ta asina ku deliberadamente nan ta evadí [ontduik] belasting.”

Asina mes, hopi hende ta haña maneranan pa evitá di paga sierto belasting. Por ehèmpel, konsiderá loke un artíkulo den U.S.News & World Report ta bisa tokante belasting riba ganashi: “Hopi empresa na un manera legal ta evitá di paga un gran parti di nan belasting—i tin biaha henter nan belasting—dor di hasi uso di gastunan ku nan por dedusí i di maniobranan den tenementu di buki.” Dunando un ehèmpel di esei, e artíkulo a sigui bisa: “Un kompania merikano ta establesé un empresa den un pais den eksterior ku tin tarifanan hopi faborabel di belasting. Kaba e ta hasi e kompania merikano un filial di e empresa den eksterior.” Di e manera ei e kompania no tin ku paga belasting merikano—ku lo por ta te ku 35 porshento—apesar ku e “ofisina prinsipal [den eksterior] kisas no ta nada mas ku un kashi di fail i un adrès.”

Tambe tin hende ku deliberadamente ta bula pipa pa paga belasting na maneranan ilegal, lokual ta ser yamá evashon di impuesto. Segun un informe, den un sierto nashon europeo nan ta konsiderá evashon di impuesto komo un “deporte nashonal.” Segun un enkuesta na Merka, solamente 58 porshento di hende hòmber entre 25 pa 29 aña ta kere ku ta malu pa no deklará tur entrada ku bo tin. E outornan di e enkuesta a atmití: “E informe ta revelá ku e nivel di étika i moralidat di nos sosiedat ta laga hopi di deseá.” Na Mexico nan ta kalkulá ku 35 porshento di pagadó di belasting ta evadí impuesto.

Pero en general, hende ta rekonosé ku belasting ta nesesario i nan no ta wòri ku nan tin ku paga loke nan debe. Sin embargo, e palabranan famoso atribuí na Tiberio Cesar ta parse bèrdat: “Un bon wardadó ta pela su karnénan, no soya nan.” Si bo ta sinti ku bo ta víktima di un sistema di belasting ku ta parse un peso, inhustu i demasiado kompliká, kon presis bo mester mira pagamentu di belasting?

[Kuadro na página 7]

Pensa Promé Ku Bo Muda!

Sistemanan di belasting ta varia di un pais pa otro. De echo, belasting lokal riba entrada por varia drástikamente den e mesun pais. Ta bale la pena konsiderá si bo mester muda pa un área kaminda tarifa di belasting ta mas abou? Kisas, pero lo bo mester pensa bon promé ku bo muda.

Por ehèmpel, un artíkulo den e revista OECD Observer ta rekordá lektornan ku nan no tin ku wak solamente e tarifa básiko di belasting riba entrada. E revista a bisa: “E aanslag definitivo di kada pagadó di belasting ta reflehá tambe e impakto di vários dedukshon.” Por ehèmpel, algun pais tin un tarifa abou di inkomstenbelasting. Pero nan ta ofresé “masha tiki kos básiko ku bo por dedusí òf haña dispensashon p’e.” Komo resultado, lo bo por haña bo ta paga mas belasting ku den paisnan kaminda e tarifa ta haltu pero ku ta duna bo mas kos ku bo por dedusí òf haña dispensashon p’e.

Na Merka, algun hende ta pensa pa muda pa estadonan ku no tin belasting riba entrada. Pero esaki nesesariamente ta yuda nan spar plaka? No segun e buki Kiplinger’s Personal Finance (Finansa Personal di Kiplinger), ku ta bisa: “Den vários kaso, nos investigashon a revelá ku e estadonan ku no tin belasting riba entrada ta kompensá pa esei dor di kobra tarifanan mas haltu di belasting riba propiedat, di omzetbelasting, i otro kategorianan di belasting.”

[Kuadro na página 8]

Kumpliendo ku Lei di Belasting

Pa hopi di nos, pagamentu di belasting ta un karga ku ta kousa strès. P’esei Spièrta! a pidi un eksperto di belasting pa duna algun sugerensia práktiko.

“Buska bon konseho. Esaki ta importante, pasobra lei di belasting por ta kompliká. Anto masha poko biaha nan sa aseptá e èksküs ku bo no tabata sa kiko lei ta bisa, komo un èksküs válido pa no a kumpli ku lei. Ounke un pagadó di belasting kisas ta pensa ku funshonarionan di belasting ta su enemigu, nèt nan hopi bes por duna instrukshonnan eksakto i simpel tokante kon pa trata ku asuntu di belasting. Outoridatnan di belasting ta preferá pa bo yena bo aangifte bon for di e promé biaha. Nan no ke hiba bo dilanti pasobra bo no a kumpli ku lei.

Si bo asuntunan finansiero ta kompliká, buska konseho serka un profeshonal di belasting. Pero tene kuidou! Ounke tin hopi profeshonal di belasting ku tin bo bienestar na pechu, tambe tin bastante ku no tin esei. Buska un rekomendashon serka un amigu òf konosí di negoshi, i investigá e kredensialnan di e profeshonal.

Aktua umbes. Bo por haña but pisá ora bo entregá bo papel di belasting lat.

Tene bo bukinan na òrdu. Sea kual sea bo sistema di atministrashon, sòru ten’é na òrdu. Di e manera ei lo bo tin masha tiki trabou na momentu di yena bo papelnan di belasting. Tambe lo bo ta den un mihó posishon den kaso ku nan mester kontrolá bo bukinan.

Sea onesto. Kisas bo por sinti e tentashon pa gaña òf adaptá e reglanan un tiki na bo kumbinensia. Pero funshonarionan di belasting tin hopi manera ingenioso pa detektá dedukshonnan falsu. Semper ta mihó pa bo ta onesto.

Sea bon informá. Si bo paga un hende pa yena bo papel di belasting i e entregá informashon robes, tòg abo ta keda responsabel. P’esei sòru pa bo representante aktua di akuerdo ku bo deseonan.”

[Plachi na página 7]

Den hopi pais nan ta kobra akseins haltu riba produktonan di tabako i bebida alkohóliko

[Plachinan na página 8, 9]

Belasting ta finansiá hopi di e servisionan ku nos ta aseptá komo di mes