Bai na kontenido

Bai na kontenido

Opservando Mundu

Opservando Mundu

Opservando Mundu

Antiguo Fórmula Egipsio pa Pasta di Djente

“Den bodega di un museo na Viena nan a deskubrí riba un pida papiro yen di stòf e fórmula pa pasta di djente ku hende ta pensa ku ta esun mas bieu na mundu. El a ser usá mas ku 1.500 aña promé ku William Colgate a introdusí e promé marka komersial riba merkado na 1873,” Electronic Telegraph ta informá. “Usando un enk pretu dòf . . . , un eskriba egipsio di antigwedat a deskribí kuidadosamente loke el a yama un ‘puiru pa djente blanku i perfekto.’ Ora meskl’é ku skupi den boka, e ta forma un ‘pasta di djente limpi.’” E dokumento aki di siglo 4 promé ku nos era, ta menshoná ku e ingredientenan ta salu, yerba di menta, flor seku di íris i pipita di peper—i mester machiká i meskla tur huntu. E deskubrimentu aki a kousa gran sensashon na un kongreso dental tené na Viena. “Ningun hende den e profeshon di dentista tabatin e mínimo idea ku a eksistí un fórmula asina avansá i asina bieu pa pasta di djente,” segun Dr. Heinz Neuman, kende a tèst e pasta i a haña ku su “boka a keda limpi i fresku.” E artíkulo a deklará: “Dentistanan resientemente a deskubrí karakterístikanan benefisioso di e flor íris, i nan a haña ku e ta efektivo kontra malesa di karni di djente i awor e ta ser usá komersialmente.”

Kon pa Konserbá Fruta pa Mas Tempu

“Pronto e frutanan ku bo tin den bo makutu por keda fresku pa mas tantu tempu, danki na un supstansia aklamá komo un di e komponentenan saludabel di biña kòrá,” New Scientist ta informá. “Ora a hinka apel den un supstansia di trans-resveratrol, un antioksidante ku tin den wendrùif, apelnan ku normalmente tabata keda bon pa dos siman so awor por a keda bon pa tres luna. Wendrùif ku nan a hinka den e mesun supstansia sí no a keda bon pa mes tantu tempu, pero den nan kaso tòg e periodo ku nan ta keda bon a dòbel i bira dos siman.” Investigadónan a deskubrí ku solamente un kantidat masha chikitu di e antioksidante tabata nesesario pa prevení daño na e karni di fruta i evitá e beskein ku ta putri diferente tipo di fruta. E revista a bisa: “Den eksperimentunan ku a sigui, e tim a logra protehá otro fruta ku bèrdura, entre otro tomati, awakati i promentòn. Awor nan ta purba haña un método mas barata pa produsí trans-resveratrol.”

Weganan di Vidio Ta Pone Salú na Peliger

Kisas mayornan no ta realisá kon peligroso wega di vidio por ta pa e salú di nan yunan, segun e korant El Universal di Mexico City. Antonio González Hermosillo, presidente di e Sosiedat Mèksikano di Kardiologia, a bisa ku te ku 40 porshento di mucha ku konstantemente ta hunga wega di vidio lo haña preshon haltu. Dikon? Pasobra fuera di no ta hasi ehersisio, e muchanan ta haña nan bou di tenshon dor ku nan ta asina intensamente enbolbí den situashonnan ku ta ser konsiderá komo peligroso, manera atakenan, kombatenan imaginario i otro konfliktonan. E korant a bisa: “E spesialista a atvertí ku esaki lo kousa un oumento drástiko den e pais di kasonan di malesa di ader i kurason—e kousa prinsipal di morto na Mexico.”

“Fundamentalmente Robes”

“Tin algu fundamentalmente robes den e manera ku nos mundu ta wòrdu manehá,” Dr. Jacques Diouf, direktor general di Organisashon di Nashonnan Uní pa Kuminda i Agrikultura, a bisa. Den un kòmbersashon ku e fakultat di Kennedy School of Government na Universidat di Harvard, Merka, Diouf a bisa: “Un di e éksitonan grandi di siglo 20 tabata un oumento den e porsentahe di produkshon di kuminda ku a surpasá di un manera konsiderabel e porsentahe ekstraordinario di oumento di poblashon. . . . Nos tin e kapasidat pa produsí sufisiente kuminda pa alimentá tur hende riba e planeta adekuadamente.” Sin embargo, den paisnan den desaroyo so 800 mion hende no ta haña sufisiente kuminda, i alrededor di 6 mion mucha bou di sinku aña ta muri tur aña di malnutrishon i hamber. Diouf a bisa: “Hopi di nan ta muri di malesanan manera diarea, malaria òf sarampi, pero nan lo por a sobrebibí si nan tabata mihó alimentá. E problema di hamber na mundu ta klaramente un problema polítiko, no tékniko.” El a sigui bisa: “A ménos ku no tuma akshon riba nivel polítiko, no tin ningun garantia ku kos lo mehorá den futuro.”

Yunan Ta Nase Pafó di Matrimonio

Den Union Europeo, “25 porshento di tur beibi ta nase pafó di matrimonio,” e korant spañó La Vanguardia ta informá. Segun ku balornan tradishonal ta kambia, “mas i mas yu den henter Europa ta nase pafó di matrimonio.” Segun e Ofisina di Estadístika di Komunidatnan Europeo, e lista ta ser enkabesá pa Suesia, Dinamarka i Fransia ku respektivamente 54 porshento, 46 porshento i 39 porshento. Finlandia i Gran Bretaña ta sigui, ámbos ku 37 porshento di yu ku ta nase pafó di matrimonio. Nan ta opservá e mesun tendensia den e paisnan di Mediteráneo, kaminda ántes tradishon di famia tabata reina. Por ehèmpel, sifranan resiente pa Spaña ta indiká ku 19 porshento di mucha ta nase di mama soltero, i den algun region, manera na Catalonia, e sifra ta 22 porshento—un oumento di 100 porshento den apénas dies aña.

Kasi Mitar di e Tera Ta Mondi

“Apesar di un siglo di kresiente menasanan di medio ambiente, 46 porshento di tereno di planeta tera pa gran parti ta mondi intakto,” segun e publikashon World Watch. Un estudio den kua 200 sientífiko rònt mundu a partisipá “a deskubrí ku 68 mion kilometer kuadrá di tera ta kai den kategoria di ‘mondi natural,’ lokual ta nifiká ku nan tin por lo ménos 70 porshento di nan vegetashon original, ménos ku 5 persona pa kilometer kuadrá pafó di áreanan di stat, i kada área di mondi ta por lo ménos 10.000 kilometer kuadrá.” E 37 áreanan di mondi tin apénas 2,4 porshento di e poblashon total di tera—144 mion hende, sin konta sentronan urbano—tòg e terenonan ei huntu ta mes grandi ku un kombinashon di e seis paisnan mas grandi: Brazil, Canada, China, Merka, Oustralia i Rusia. Sin embargo, World Watch ta bisa ku “mas ku un tersera parti di mondi natural ta eis di Polo Sur òf tundra di Polo Norte, i solamente 5 di e 37 áreanan ta áreanan ku tin prioridat pa ser konserbá—es desir ku nan tin mas ku 1.500 espesienan lokal i ta e lugá di biba di un konsentrashon haltu di vários forma di bida.”

Kapital di Prizon na Wèst Europa

“Gran Bretaña ta awor e kapital di prizon di parti wèst di Europa, ku un promedio di enkarselashon di 139 persona pa kada 100.000 habitante di Inglatera i Gales,” segun e korant Guardian Weekly. “E poblashon di prizon a oumentá di 42.000 na 1991 pa 72.000.” Tribunalnan britániko no solamente ta sentensiando mas hende na kastigu di prizon sino tambe ta dunando nan sentensia mas largu. Na 1992, nan a manda 45 porshento di adultonan hañá kulpabel prizon, kompará ku 64 porshento na 2001. Sin embargo, den algun otro pais e kantidat di hende enkarselá ta hopi mas haltu. De echo, bo ta haña rònt di mitar di e kantidat kalkulá di 8,75 mion hende enkarselá rònt mundu den solamente tres pais: Merka (1,96 mion), China (1,4 mion) i Rusia (900.000).

E Peliger di Peso di Mas

“Hende ku na edat di 40 aña tin peso di mas, tin hopi chèns di muri por lo ménos tres aña mas promé ku esnan ku ta delegá. Esaki ta nifiká ku peso di mas durante edat medio—meskos ku humamentu—ta afektá kon largu bo por spera di biba,” segun The New York Times. Dr. Serge Jabbour, direktor di un hospital su afdeling pa baha peso, a bisa: “E estudio aki ta bisando ku si bo tin peso di mas ora bo tin entre 35 pa 45 aña, asta si despues bo pèrdè poko peso, tòg bo ta keda ku un riesgo mas grandi di muri.” “E mensahe ta ku bo tin ku kuminsá traha riba bo peso ora bo ta mas yòn. Si bo warda muchu, e daño kisas a ser hasí kaba.” Bahamentu di peso tambe por prevení kasonan di morto kousá pa kanser. Despues di a studia 900.000 hende durante 16 aña, e Sosiedat Merikano di Kanser a yega na e konklushon ku “peso di mas lo por ta responsabel pa 14 porshento di kasonan di morto kousá pa kanser serka hende hòmber i 20 porshento serka hende muhé,” segun Times. Estudionan a konektá peso di mas ku hopi tipo di kanser.