Bai na kontenido

Bai na kontenido

Opservando Mundu

Opservando Mundu

Opservando Mundu

Animalnan di Otro Region Ta Invadí Spaña

“Mas ku kuarenta espesie di animal di otro region for di diferente skina di e planeta a invadí Spaña via tera, laman i aire, kousando devastashon na e flora i founa nativo,” segun e korant spañó El País. E lista di invasor ta inkluí e piská grote meerval (giant catfish) for di Alemania, lima asesino for di Caribe, prikichi for di Argentina i nerts (mink) for di Norteamérika. Hopi di nan a ser hibá Spaña pa ser bendí komo maskota di pais eksótiko òf pa algun otro motibu komersial. Algun bestia a hui for di nan doño, otronan a ser poné den libertat ora nan a bira un peso òf ora a resultá ku nan no ta rendabel. Biólogo Daniel Sol a bisa: “Awendia, despues di pèrdida di habitat, ta espesienan invasor ta e kousa prinsipal ku e espesienan nativo ta mengua.”

Antídoto Kontra Venenu di Kolebra for di Webu

“Sientífikonan di India a deskubrí ku webu di galiña por bira un fuente di molekül pa trata mordé di kolebra,” segun The Times of India. Galiñanan di mas o ménos 12 siman ta ser inyektá “den múskulo ku un dósis ku no ta mortal di venenu” i despues di dos òf tres siman ta inyektá nan ku un dósis adishonal. Despues di 21 siman, nan ta kuminsá pone webu ku ta kontené antikurpa ku ta neutralisá venenu. Investigadónan ta spera ku e antídoto aki saká for di webu por remplasá esun optené for di kabai, ya ku kabai tin ku “pasa dor di tèstnan doloroso pa kolektá antídoto kontra venenu di kolebra,” segun The Times. Sientífikonan na Oustralia ya kaba a trese dilanti ku nan tabatin éksito ku e teknologia nobo aki den pruebanan hasí riba bestia. Si e antídoto resultá efektivo pa hende, lo e ta un gran bentaha pa India, kaminda tur aña nan ta registrá 300.000 kaso di mordé di kolebra. Di esakinan, 10 porshento di e víktimanan ta muri.

E Abilidat di Bula di Barbulètè

E korant The Independent di Lònden a bisa: “Pa hopi aña sientífikonan tabata purba komprondé ta kiko ta hasi barbulètè ekspertonan di mobilidat na velosidat abou: nan por keda bula un kaminda i bula bai patras òf di banda, aparentemente ku masha tiki esfuerso.” Awor investigadónan na Universidat di Oxford ta kere ku porfin nan a deskubrí e sekreto di e insekto. Nan a usa un tùnel airodinámiko spesialmente diseñá, den kua nan a pòmp un tiki huma pa indiká e koriente di aire, pa studia kon barbulètè di e tipo atmiral kòrá ta bula. Segun ku e insektonan tabata bula bai i bini riba algun flor artifisial den e tùnel airodinámiko, tabatin kámaranan ku ta saka hopi potrèt pa sekònde i ku a graba e fluho di aire rònt di nan alanan. E investigadónan a deskubrí ku “e bulamentu di barbulètè no ta bai pa loko i sin rumbo, sino ta e resultado di e kontròl kompletu ku nan tin riba un variedat grandi di mekanismo airodinámiko.” Sientífikonan ta spera di por usa e konosementu aki pa traha avionnan chikí ku un hanchura di 10 centimeter di un ala pa otro, dirigí pa kontròl remoto. Si ekipá e avionnan aki ku un kámara, nan lo por bula den lugánan hopi pèrtá i saka potrèt pa hende mira.

Insomnio na Italia

Durante aña 2002, mas ku 600 dòkter i mas ku 11.000 pashènt a partisipá den e estudio mas ekstenso ku nan a yega di hasi na Italia tokante insomnio (problema ku drumimentu anochi). E estudio a revelá ku mas ku 12 mion italiano ta sufri di insomnio, segun e korant La Stampa. Di e hendenan ku nan a studia, 65 porshento ta sùf òf yen di soño durante mainta i 80 porshento ta sùf òf yen di soño na un momentu dado durante dia, i 46 porshento tin difikultat pa konsentrá na trabou. Segun e korant: “Esnan ku ta kore outo tin hopi chèns di kousa daño, ya ku 22 porshento di aksidente den tráfiko ta ser kousá dor di hende ku tabatin soño.” Tambe e estudio a mustra ku 67 porshento di hende ku ta sufri di insomnio nunka no a papia ku nan dòkter tokante e problema. Kordinadó di e estudio, Mario Giovanni Terzano, a bisa ku “pa por lo ménos 20 porshento di e hendenan ku ta sufri di insomnio, esei ta e malesa prinsipal ku nan tin i pa kua aparentemente no tin un kousa.” Sin embargo, un eksámen médiko lo por revelá ku tin un problema físiko konektá kuné. Otro kousanan di insomnio, segun Terzano, ta entre otro ansiedat (24 porshento), susesonan angustioso (23 porshento) i depreshon (6 porshento).

Antilop Saiga Menasá ku Ekstinshon

“Na 1993, tabatin mas ku un mion antilop ta biba den e sabananan ekstenso di Rusia i Kazakstan. Awe, a resta ménos ku 30.000,” segun e revista New Scientist. E antilop a bira víktima di “un epidemia di yagmentu ilegal,” segun e informe. “Biólogonan ta bisa ku esaki ta e redukshon di poblashon mas repentino i drástiko di un mamífero grandi ku hamas nan a mira.” Kon bini e yagmentu ilegal a oumentá? Na prinsipio di dékada di 1990, konserbashonistanan ku tabata preokupá pa neushoorn ku tabata ser menasá ku ekstinshon, a promové kachu di antilop saiga komo un supstituto pa kachu di neushoorn den medisina tradishonal di China. Pero komo ku e antilop ya a disparsé for di China, hende a kuminsá yag riba e tounan den Asia sentral. Den sinku aña (1993-98), e kantidat di bestia a bira kasi mitar, i pa 2002 e poblashon a baha ku 97 porshento. E parti sentral di Kazakstan a mira un pèrdida di 99 porshento. Ta 4.000 antilop saiga so a resta einan. Abigail Entwistle, un zoólogo di e organisashon Flora i Founa Internashonal, a bisa: “Nos ta kere ku probablemente nos tin dos aña so pa skapa e espesie.”

Mente, Emoshon i Salú

Loke ta pasa den bo mente kisas tin un efekto hopi mas grandi riba bo kurpa ku anteriormente ekspertonan a kere, segun un informe den e revista polako Wprost. E artíkulo a bisa: “Pensamentu i emoshon ta afektá tur órgano vital i sistema di e kurpa humano: sistema nervioso, di inmunidat, hormonal, sirkulatorio i reproduktivo.” P’esei, segun Profèser Marek Kowalczyk di e Instituto Militar di Higiena i Epidemiologia na Varsovia, “hende ku ta hiba un bida yen di strès ta sufri dos biaha mas tantu di fèrkout i grip ku otro hende.” I el a agregá ku hende muhé deprimí, ta redusí nan chèns di sali na estado ku 50 porshento. Tambe Wprost a informá ku maske strès kisas no ta kousa kanser, e “por aselerá e desaroyo di kanser inaktivo.” Rabiamentu tambe por perhudiká salú, pasobra nan ta kere ku bou di hende agresivo i hostil tin mas kaso di malesa di kurason, i esei ta hasi nan mas vulnerabel pa atake di kurason.

Benta Legal di Ivor

Den dies aña so, di 1979 pa 1989, e poblashon di olefante na Afrika a ser redusí na mitar. Un motibu di esaki tabata e kresiente demanda pa produktonan trahá di e ivor di nan dos djente grandinan. Un otro motibu tabata e oumento di arma outomátiko serka yagdónan ilegal. Komo resultado, na 1989 e Tratado Enkuanto Trafikashon Internashonal di Sortonan di Animal i Mata Menasá (CITES) a pone un prohibishon kompletu riba benta di ivor. Sin embargo, resientemente CITES a bai di akuerdo pa permití Suráfrika, Bòtswana, i Namibia tene pa un solo biaha e benta di un total di 60 tòn di ivor, segun e revista African Wildlife. E ivor a ser konfiská for di yagdónan ilegal òf kitá for di bestianan ku a muri un morto natural. Dos otro pais sí no tabatin mag di bende nan ivor pasobra “nan no a presentá sufisiente garantia ku nan lo prevení benta ilegal di ivor,” segun e artíkulo.