Bai na kontenido

Bai na kontenido

E Fasinashon ku Vürwèrk

E Fasinashon ku Vürwèrk

E Fasinashon ku Vürwèrk

S EA ta apertura di un eksposishon òf ta Weganan Olímpiko, vürwèrk a bira sinónimo ku selebrashon. Eksploshon di lus ta konmemorá Dia di Independensia na Merka, kuné ta selebrá Dia di Bastille na Fransia, i e ta iluminá shelu den kasi tur stat grandi na mundu tur bispu di Aña Nobo.

Pero for di ki tempu hende su fasinashon ku vürwèrk a kuminsá? I ki ingeniosidat ta enbolbí den krea e espektákulonan impreshonante aki?

Un Tradishon Oriental

Mayoria historiadó ta di akuerdo ku ta chinesnan a inventá vürwèrk rònt di siglo 10 di nos era, tempu ku kímikonan oriental a deskubrí ku ora kombiná salpeter (kaliumnitraat) ku suafel i karbon, esei ta produsí un supstansia eksplosivo. Eksploradónan oksidental—manera Marco Polo—òf podisé komersiantenan arabir tabata esnan ku a trese e supstansia eksplosivo aki na Europa, i pa siglo 14, shownan espektakular di vürwèrk tabata deleitá e públiko europeo.

Pero e puiru ku a perkurá asina un bunita dibertishon tambe a kambia e rumbo di historia europeo. Militarnan a usa e supstansia ei, ku despues a bira konosí komo pòlbu, pa tira bala di chumbu, pa bula muraya di kastel i pa destrosá podernan polítiko. Encyclopædia Britannica ta deklará: “Durante e Edat Medio di Europa, uso di vürwèrk a kompañá e uso di eksplosivonan militar segun ku esaki a plama bai den direkshon wèst for di Oriente, i na Europa nan tabata eksigí di e eksperto militar di eksplosivo pa duna show di vürwèrk pa selebrá viktoria i pas.”

Miéntras tantu, a parse ku e chinesnan kasi no tabata wòri ku e posibilidat di usa pòlbu komo arma. Den siglo 16, Matteo Ricci, un italiano misionero hesuita na China, a skirbi: “E chinesnan no ta eksperto den usa skopèt ni artieria i nan ta hasi masha tiki uso di esakinan den guera. Sin embargo, nan ta usa kantidat di salpeter pa traha vürwèrk pa duna show durante weganan públiko i riba dianan di fiesta. Chinesnan ta gosa sinfin di e shownan ei . . . Nan abilidat pa traha vürwèrk ta realmente ekstraordinario.”

Sekreto di e Espektákulo

E promé trahadónan di vürwèrk sin duda lo tabatin mester di tantu abilidat komo kurashi segun ku nan a desaroyá diferente show. Nan a deskubrí ku pipitanan grandi di pòlbu ta kima relativamente pokopoko, miéntras ku pipitanan fini ta kima ku un eksploshon. Nan a krea vürpeil dor di sera un banda di un pida bambu òf tubu di papel i yena e parti mas abou ku pipitanan grandi di pòlbu. Ora ku sende e pòlbu, gasnan ku ta ekspandé rápidamente ta pusha sali for di punta di e tubu ku ta habrí, i esei ta manda e proyektil bai laira. (Esaki ta e prinsipio básiko ku hende ta usa awe pa manda astronouta den espasio.) Nan tabata yena e parti ariba di e vürpeil ku pòlbu fini ya asina e proyektil lo a eksplotá—si tur kos a bai bon—ora ku e tabata serka di yega na e punto máksimo di su trayekto.

Téknikamente vürwèrk no a kambia mashá atraves di siglonan. Sin embargo, tabatin algun mehoransa sí. E orientalnan originalmente tabata sa kon pa produsí solamente vürwèrk blanku òf koló di oro. Ta italianonan a agregá koló na vürwèrk. Na prinsipio di siglo 19, e italianonan a deskubrí ku ora nan agregá klorato di potasio (kaliumchloraat) na pòlbu, e meskla ta kima asina kayente ku e por kombertí metal den gas, i dor di esei ta duna koló na e vlam. Awendia, nan ta agregá e elemento karbonato di stronsio (strontiumcarbonaat) pa produsí vlam kòrá. Vlam blanku briante ta ser produsí dor di titanio, aluminio i magnesia; vlam blou dor di un meskla di koper; vlam bèrdè dor di agregá nitratonan di bario (bariumnitraat); i vlam hel dor di un meskla ku ta kontené oksalato di sodio (natriumoxalaat).

Kòmpiuter a agregá un otro dimenshon na shownan di vürwèrk. En bes di sende vürwèrk na man, téknikonan por taim nan show perfektamente dor di programá kòmpiuter pa sende vürwèrk elektrónikamente pa asina nan eksplotá riba ritmo di un presentashon musikal.

Un Konekshon Religioso

Manera e misionero hesuita Ricci a menshoná, vürwèrk tabata un parti integral di selebrashon religioso di e chinesnan. E revista Popular Mechanics ta splika ku ‘chinesnan a inventá vürwèrk pa kore ku demoño for di Aña Nobo i otro okashonnan seremonial.’ Den su buki Days and Customs of All Faiths (Dianan Festivo i Kustumbernan di Tur Religion), Howard V. Harper a deklará: “For di prinsipio di tempu pagano, hende tabata kana ku flambeu i sende kandela grandi na okashonnan religioso importante. Lo mas natural tabata pa agregá e lusnan di koló espektakular di vürwèrk—ku a parse di ta move nan so—na e festividatnan ei.”

Poko despues ku hende kristian pa nòmber a kuminsá usa vürwèrk, e trahadónan di vürwèrk a haña un santu komo nan patrona. The Columbia Encyclopedia ta bisa: ‘Supuestamente tata di Santa Barbara a ser’é den un toren i despues a laga mat’é pasobra e tabata un kristian. Werlek a dal e tata mata, i debí na e manera ardiente ku su tata a muri, Santa Barbara a bira patrona di trahadó- i usadónan di arma di kandela i vürwèrk.’

Hende No Ta Wòri Kuantu e Kosta

Sea ta pa selebrashonnan religioso òf nò, ta parse ku e públiko tin un deseo insasiabel pa shownan di vürwèrk mas grandi i mas mihó. Den un deskripshon ku Ricci a duna di un show di vürwèrk na China den siglo 16, el a skirbi: “Tempu mi tabata na Nankin mi a mira un show di vürwèrk pa selebrá e promé luna di aña, ku ta nan fiesta mas importante. Na e okashon aki mi a kalkulá ku e kantidat di pòlbu ku nan a usa tabata sufisiente pa bringa un guera basta grandi pa vários aña.” Relashoná ku e gastu di e show aki, el a bisa: “Ta parse ku ora ta trata di vürwèrk, nan no ta wòri kuantu e kosta.”

E situashon kasi no a kambia durante tur e siglonan ku a pasa. Na aña 2000, den un solo selebrashon ku nan a tene riba e Brùg di Haf di Sydney, nan a sende 20 tòn di vürwèrk pa entretené un públiko di un mion òf mas hende ku a reuní na kantu di e haf. Durante e mesun aña ei, na Merka, nan a gasta 625 mion dòler na kasi 70 mion kilo di vürwèrk. Un kos ta sigur, hopi kultura ta sigui ta fasiná ku vürwèrk, i ainda bo por bisa: “Ta parse ku ora ta trata di vürwèrk, nan no ta wòri kuantu e kosta.”

[Plachi di henter página na página 23]