Bai na kontenido

Bai na kontenido

Un Disfrasadó Sabí di Laman

Un Disfrasadó Sabí di Laman

Un Disfrasadó Sabí di Laman

“Ki un horor! Un sekat ta chupa bo manda aden. E ta hala bo na dje, i den dje; anto abo, mará, inmóbil, ta sinti kon e ser inkreibel ei, ku ta un mònster, ta guli bo pokopoko.”—E TRAHADÓNAN DI LAMAN, DI VICTOR HUGO.

HENDE a yega di bisa hopi kos negativo di sekat òf oktopùs. Mitonan di antigwedat i kuentanan—manera esun sitá ariba—inhustamente a katalogá sekat komo un kriatura indeseabel.

Pero en realidat, asta e sekat gigante di Oséano Pasífiko, ku por alkansá un largura di mas o ménos seis meter i pisa te ku 50 kilo, por lo general no ta forma un menasa pa hende. Den añanan resien hende a remplasá leyendanan eksagerá tokante e “mònster” aki di ocho pia, ku echonan verídiko. Sambuyadónan i biólogonan marino a siña hopi kos tokante e gran variedat di sekat ku tin.

Kon Sekat Ta Kohe Su Proi i Evitá Enemigu

En bes di traga hende, sekat ta kome prinsipalmente marisko. Nan ta usa nan ocho brasanan i tambe te ku 1.600 zuignap pa gara nan proi. (Zuignap ta múskulo chikí rondó na nan tengla ku ta chupa pega na kos.) Ku e zuignapnan aki, un sekat chikí por lastra un opheto ku ta 20 bes mas pisá kuné! Tambe algun sekat ta skupi venenu ku ta paralisá nan proi kasi instantáneamente. * Kaba e sekat ta kome e proi dor di hala e kuminda aden atraves di su kakumbeinnan skèrpi ku parse boka di lora.

Pero kiko si un sekat ripará ku un otro kriatura kier kom’é? E sekat tin un desbentaha sorprendente. Su sanger koló blou kla tin tiki oksígeno ya ku e ta dependé di hemosianina en bes di hemoglobina. Debí na esei, sekat ta kansa lihé. Sin embargo, e tin abilidatnan spesial pa protehá su mes kontra kachó di awa, bayena i otro kriaturanan yagdó.

Un di e abilidatnan ei ta propulshon, es desir, e ta pusha su mes ku spit di djèt. Ora un sekat ta sintié menasá, e ta pusha su mes patras dor di saka awa for di e saku diki (òf, mantel) ku ta forma e parti prinsipal di su kurpa. E kriatura sabí aki tin un otro táktika di eskape. E por saka un nubia di enk, ku ta kontené un pigmento ku no ta larga den awa di laman. Anto skondí den e nubia aki, e sekat por kambia di direkshon i hui bai promé ku e nubia plama.

Un Eksperto di Disfras

Klaru ku sekat ta preferá pa nan no yag riba dje mes. Kon e ta skonde pa su yagdónan? E famoso eksploradó di laman Jacques-Yves Cousteau a skirbi: “Na Marseilles, kaminda nos tim a kuminsá filma e pelíkula tokante sekat, mayoria di nos sambuyadónan a raportá ku no tabatin sekat den e área; òf, si un tempu tabatin, ya nan no t’ei mas. Pero en realidat, e sambuyadónan tabata landa pasa dilanti di e sekatnan, ku tabata asina bon kamuflá ku nan tabata kasi invisibel.” Kon e sekatnan a logra e hazaña aki?

Un sekat adulto por tin te ku dos mion sèl di koló (kromatóforo) den su kueru, kasi 200 pa kada milimeter kuadrá. Kada sèl di koló tin un pigmento kòrá, hel òf pretu. Dor di sera òf relahá su spirnan rònt di e sèlnan, e sekat den un par di sekònde por kambia e koló di su kueru pa un solo koló òf asta pa patronchinan kolorido.

Pero ta un ironia ku sekat aparentemente no ta mira koló. Sin embargo, fuera di e tres pigmentonan, su koló di kueru por kambia hopi. Sekat tin sèlnan ku tin plachi manera spil (iridosit), i e sèlnan aki ta reflehá lus pa pas ku e koló di e ambiente kaminda e sekat ta. Esei no ta tur kos. Ora un sekat ta skonde riba un ref, e por kambia e tekstura di su kueru dor di ploi e hasié punta-punta òf spiña-spiña, i asina e ta pas mihó ku e superfisie gròf rònt di dje.

Un Doño di Kas Trahadó i Òrdènt

No ta un sorpresa anto ku ta difísil pa haña e kas di un sekat. Nan gusta traha nan kas den buraku den baranka òf bou di baranka grandi, usando material di konstrukshon ku tin eibanda. E dak i murayanan di un sekat su kas por ta konsistí di piedra, pidanan di metal, kokolishi, i asta di restu di barkunan ku a senk i di sushi bentá den laman (manera bòter, bleki, etcetera).

Unabes un sekat traha su kas, e ta ten’é masha òrdènt i limpi. E ta spùit awa pa laga e flur paden di santu keda suave. Despues di kome, e ta pusha tur restu di kuminda pafó. Pa tèst sekat su abilidat di mantené su kas, Cousteau su tim di sambuyadó a kita algun piedra for di muraya di kas di un sekat. Kiko e sekat a hasi? Un pa un el a pone e piedranan bèk, i pokopoko el a rekonstruí e muraya! Cousteau a skirbi: “E proseso a sigui te ora ku el a rekonstruí e muraya kompletamente; i e muraya den tur aspekto tabata idéntiko na esun ku e sambuyadónan a kibra.” E sekat su reputashon di mantené su kas nèchi i na òrdu ta bon konosí. Ora ku sambuyadónan mira un kas ku santu òf sushi akumulá den dje, nan sa ku e ta bashí.

Su Último Kas

E último kas i esun mas importante ku un sekat hembra lo biba aden por lo general ta su kas pa pone webu. E hembra ta haña un pakete di spèrma di su pareha i e ta ward’é den su mantel te ora ku e ta bai pone su webunan. E por pasa vários siman en buska di un kas apropiá. Kaba e ta fortifiká su kas i ta pega ku leim míles di webu, na tròshi, den dak. Sin embargo, e blue-ringed octopus sí no ta traha un kas asina. Ya ku su kolónan bibu ta spièrta otro kriaturanan yagdó pa keda leu, e ta preferá di kuida su yunan den laman ganchu, kaminda tur kriatura por mira na su koló ku e ta venenoso.

Sekat ta un bon mama. Despues di pone webu, probablemente e ta nenga di kome. Mas bien, e ta protehá su webunan, ta limpia nan i laga awa fresku pasa banda di nan. Tambe e ta fortifiká su kas i ta tuma un postura defensivo pa kore ku kriaturanan yagdó. Ounke e sekat hembra ta muri despues ku su webunan brui, e ta keda kuida nan te na su morto. Cousteau a bisa: “Ningun hende nunka a raportá ku un sekat hembra a bai laga su webunan sin protekshon.”

Serka mayoria sorto di sekat, e yunan ku kaba di sali for di webu ta drif bai ariba na superfisie di laman komo plankton. Otro bestianan di laman ta kome mayoria di nan. Pero despues di vários siman, e sobrebibientenan ta regresá na fondo di laman i ta madurá bira sekat adulto ku por biba te ku tres aña.

Kon Sabí Sekat Ta?

Tin hende ta di opinion ku ora usa e palabra “inteligensia” en konekshon ku bestia, esei ta enserá e abilidat di siña for di eksperensia i resolvé problema. Den e sentido ei, konsiderá e komentario aki di Cousteau: “E timides di un sekat ta un reakshon formá dor di sintí, un reakshon basá prinsipalmente riba prudensia i koutela. . . . Si un sambuyadó por demostrá ku e no tin intenshon di hasié daño, e sekat mesora ta pèrdè su timides, anto mas lihé ku kualke otro bestia ‘salbahe.’”

Sekat tin e selebro i wowonan mas desaroyá di tur kriatura sin wes’i lomba. Nan wowonan, meskos ku esnan di nos, por focus presis riba algu i por adaptá na kambio di lus. E parti meimei di nan selebro ta interpretá informashon ku e wowonan ta risibí i esaki, huntu ku un ekselente sentido di por fula ta hasi posibel ku sekat por tuma desishonnan sorprendentemente sabí.

Vários sientífiko a raportá ku nan a mira un sekat siña kita un kòrki for di un bòter pa asina e por a kohe un kref ku tabatin den e bòter. Otro sientífikonan a raportá ku un sekat por saka afó kon ta drei habri tapa di un bòter pa e por yega na e kuminda ku tin den e bòter. Na Vancouver Aquarium di Canada, tabatin un sekat ku tur anochi tabata disparsé dor di un pipa pa e bai kome e piskánan ku tabatin den e tanki pegá kuné.

Relashoná ku e inteligensia di sekat, e buki Exploring the Secrets of Nature (Eksplorando e Sekretonan di Naturalesa) ta konkluí: “Nos tin e inklinashon di atribuí e nivelnan di mas haltu di inteligensia na hende ku makaku, pero tin prueba ku sekat tambe ta entre e bestianan di mas inteligente.”

E komportashon inteligente di sekat kisas ta rekordá nos di e kriaturanan ku Beibel ta deskribí komo “sumamente sabí.” (Proverbionan 30:24) Nan ta realmente un maravia di kreashon. Ni sientífikonan ni sambuyadónan no ta konsiderá sekat un “horor” mas, manera Victor Hugo a pint’é den su imaginashon. E hendenan ku ta studia e kriatura aki ta keda profundamente impreshoná ku e disfrasadó sabí aki di laman.

[Nota]

^ par. 6 Ekspertonan ta konsiderá ku solamente e sekat ku rònchi blou (blue-ringed octopus), nativo di Oustralia, ta mortal pa hende. E venenu di su mordé por pone un hende stòp di hala rosea.

[Plachi na página 15]

Un “blue-ringed octopus”

[Rekonosementu]

© Jeffrey Rosenfeld

[Plachi na página 16]

Un sekat di ref di Laman Pasífiko ku kamuflahe perfekto, ta nèt bou di e boka di un piská yagdó. Abo ta mira e sekat?

[Plachinan na página 16, 17]

Tin hopi variedat i koló di sekat

[Plachi na página 17]

Yu ku a kaba di sali for di webu ta drif bai ariba na superfisie

[Rekonosementu]

© Fred Bavendam

[Rekonosementu pa Potrèt na página 16]

Te ariba na banda robes: © Roger T. Hanlon; ariba: © Jeffrey Rosenfeld