Bai na kontenido

Bai na kontenido

Opservando Mundu

Opservando Mundu

Opservando Mundu

Kontròl di Poblashon—Un Dilema pa Parkenan di Bestia

“Ningun parke di bestia djawe por sobrebibí sin antikonseptivo,” segun Henning Wiesner, zoólogo prinsipal na Hellabrunn Zoo di Munich. Bestianan den dierentuin ta reprodusí lihé, nan yunan ta krese bon, i nan sa biba mas largu ku nan sorto den mondi. Pero den parkenan di bestia espasio ta limitá. P’esei mester di antikonseptivo. Sin embargo, segun e revista aleman Focus, “planiamentu di famia den parke di bestia tin un opstákulo. Bestianan no gust’é.” Por ehèmpel, bernan ta hole e antikonseptivo skondí den kuminda i ta sak’é afó. Tambe antikonseptivo oral por kousa problema di salú, manera kanser di pechu, serka sierto bestianan. Otro opshon ta pa kapa nan i sterilisá nan, pero esaki ta resultá den otro problema. Pa kuminsá, e proseduranan ei ta permanente, i kisas den futuro sí lo tin mester pa laga nan haña yu. Na di dos lugá, bestia sterilisá ta stòp di produsí hormonnan di sèks, i e kambio ei por perhudiká nan posishon sosial serka nan sorto. Un otro opshon ta pa mata e yunan indeseá, pero esei lo kousa indignashon serka hopi amante di bestia i gruponan pa protekshon di animal. Pues, parkenan di bestia ta den un berdadero dilema.

Sushi Elektróniko

Na aña 2002, kanadesnan a benta rònt di 155.000 tonelada di sushi elektróniko afó, segun e korant National Post di Canada. Un rapòrt di e organisashon Medio Ambiente di Canada a bisa ku segun kálkulo kanadesnan a benta afó “dos mion televishon, 1,1 mion vidiorikòrder i 348.000 CD player, i mayoria di e aparatonan aki a ser konsiderá antikuá despues di djis un par di aña di uso.” Segun e rapòrt, aparatonan elektróniko “hopi bes ta ser bentá afó pasobra ya nan no ta satisfasé e nesesidat di e usadó, i no pasobra nan ta kibrá.” Gran parti di e sushi aki por ta peligroso. Por ehèmpel, un solo televishon “por tin te ku dos kilo di chumbu,” segun Post. I awor merkurio, ku bo ta haña den sierto pantaya di televishon, ta kontaminando landfillnan. Medio Ambiente di Canada ta spièrta ku si sigui manera ta bai aworakí, e kantidat di sushi elektróniko lo bira dòbel pa aña 2010.

Badjaga i Antibiótika

“Sientífikonan a deskubrí ku algun badjaga ta planta padestul pa alimentá nan yunan, i asta ta usa antibiótika komo un forma di ‘pestisida’ pa protehá e kosecha,” segun e edishon internashonal di e korant The Miami Herald. E badjaganan aki (parasolmieren), meskos ku kunukero, ta saka padestul planta otro kaminda, snui nan i kita mal yerba. Un tipo di bakteria di e sorto Streptomisete ku ta biba riba kueru di e badjaga ta produsí e antibiótika, ku ta protehá e badjaganan su plantashon kontra un beskein kontagioso. Ted Schultz, spesialista di insekto di e Museo Nashonal di Historia Natural na Washington, D.C., a remarká ku kontrali na hende ku konstantemente tin ku inventá antibiótika nobo pa vense bakterianan ku ta bira resistente kontra remedi, e badjaganan aki pa siglonan ta usando e mesun antibiótika ku éksito. Schultz a deklará ku komprendiendo kon bin e badjaganan tin éksito ku e antibiótika ‘lo por ta hopi importante pa sobrebibensia humano.’

Un Katástrofe Mundial di Salú

Mundu ta rumbo pa “un di e katástrofenan di salú di mas grandi” den su historia, debí na un oumento alarmante di kasonan di diabétis, segun e spièrtamentu di Profèser Sir George Alberti di Gran Bretaña, presidente di e Federashon Internashonal di Diabétis (FID). E korant britániko Guardian a informá ku segun sifranan di FID, mas ku 300 mion hende rònt mundu su kurpa no ta prosesá suku adekuadamente, lokual hopi bes ta hiba na diabétis. Diabétis Tipo 2, ku un tempu tabata afektá prinsipalmente hende di edat, awor ta afektando e salú di hóbennan britániko kendenan a bira demasiado gordo debí na komementu di ‘junk food’ i falta di ehersisio. Alberti a bisa: “E frustrashon di mas grandi ta ku por prevení gran parti di esaki [diabétis i su efektonan] dor di hasi kambio den bo estilo di bida.” Paisnan den desaroyo tambe kisas lo bai tin un oumento rápido di diabétis segun ku nan ta tuma over “e manera di kome insaludabel i estilonan di bida di stat di paisnan riku,” The Guardian a remarká.

Famia Italiano Ta Kambiando

Di aña 1995 pa 2001, e kantidat di parehanan ku ta biba huntu sin ta kasá na Italia a bira kasi dòbel, e kantidat di esnan ku ta kasa a baha, anto e kantidat di hende ku ta biba nan so a oumentá. E resultadonan aki, ku a sali publiká den e korant La Repubblica, ta basá riba datonan kolektá pa e Instituto Nashonal di Estadístika di Italia (ISTAT). Durante e mesun periodo ei, e tamaño di e famia promedio a baha te na solamente 2,6 miembro. Segun ISTAT, hopi pareha ta disidí di biba huntu sin kasa pa “un periodo di prueba” ku e intenshon di podisé kasa despues.

Palabrua Su Sentidonan Superior

Segun e revista Australian Geographic, palabrua tin “e bista mas skèrpi di anochi den mundu di animal.” Pa un parti esei ta grásias na palabrua su wowonan enorme i e echo ku e ta usa tur dos pareu pa forma un imágen. I hopi palabrua “por detektá zonidu ku ta 10 biaha mas abou ku loke un hende por tende.” Kiko ta pone ku palabrua su oido ta asina skèrpi? Segun e artíkulo, “ku algun variashon, e diferente sortonan di palabrua su orea tin un rasgo ekstraordinario en komun: un buraku di orea ta mas haltu ku e otro.” Esaki ta pone ku ta mas fásil pa palabrua haña sa unda un proi ku ta move ta. Palabrua di e sorto Tyto tin un yudansa èkstra den forma di e rònchi di pluma den nan kara. E rònchi di pluma aki ta ahustabel i ta kapta zonidu i kanalisá esei pa e orea. Ademas, e médula, un parti di e selebro konektá ku oido, ta mas kompliká serka palabrua ku serka otro para.

Infekshonnan di Hepatítis Ku Por Ser Evitá

Mayoria “infekshon di hepatítis ta debí na falta di higiena di parti di personal médiko,” segun e revista polako Polityka. Na 1997 e Instituto Nashonal di Higiena na Polonia a raportá 992 infekshon di hepatítis C, pero sinku aña despues e kantidat tabata 1.892. E artíkulo ta lamentá ku aktualmente no tin ningun vakuna outorisá kontra hepatítis C. Profèser Andrzej Gładysz, un asesor nashonal di malesanan kontagioso, a bisa: “No ta un eksagerashon pa bisa ku na Polonia nos tin 500 mil pa 600 mil hende infektá ku e vírus di hepatítis C.” I mayoria di e infekshonnan aki ta “tuma lugá den ofisinanan di dòkter òf di dentista,” segun Jacek Juszczyk di e Klínika di Malesanan Kontagioso na e Universidat Médiko na Poznan. E revista Polityka na final ta bisa: “Ora nos ta den man di un dòkter, nos lo tin gana di ta sigur ku e mannan ei ta bon i limpi.”

Oumento Grandi di Barionan Marginá

“Kasi un mil mion hende, 32 porshento di e habitantenan di e statnan na mundu, ta biba den barionan pober,” segun e korant El Universal di Siudat di Mexico. Un rapòrt di Nashonnan Uní ta menshoná Bogotá, Habana, Siudat di Mexico, Quito i Rio de Janeiro komo ehèmpel di statnan ku tin un oumento grandi di barionan marginá. Kiko ta e kousanan? Den kaso di Bogotá, e rapòrt di Nashonnan Uní ta atribuí e oumento drástiko di barionan marginá na “e kresementu rápido di poblashon, e kantidat di hende ku ta muda di kunuku bin stat, i violensia, lokual a kore ku komunidatnan kompletu for di nan lugá di biba,” segun e korant. Ademas, 23 porshento di e poblashon di Bogotá na aña 2000 tabatin un entrada ku ta bou di e nivel di pobresa kompará ku 19,4 porshento na 1994.