Bai na kontenido

Bai na kontenido

Opservando Mundu

Opservando Mundu

Opservando Mundu

Nubia i Olefante

Kuantu un nubia ta pisa? Un tipo di nubia ku nan ta yama cumulus (stapelwolk) por kontené rònt di 550 ton di awa, segun ABC News. “Òf si bo ke usa algu ku kisas ta duna bo un mihó idea . . . , pensa riba olefante,” e meteorólogo Peggy LeMone ta bisa. Si nos asumí ku un olefante ta pisa rònt di seis ton, e ora ei e awa ku tin den un solo cumulus típiko lo por pisa mes tantu ku 100 olefante. Tur e awa ei ta keda wantá den atmósfera den gota chikiritiku ku ta zueif riba e aire mas kayente ku ta subi for di tera. Na kontraste ku un nubia cumulus di reis, e kantidat di awa ku un nubia grandi di tormenta por kontené ta pisa mes tantu ku 200.000 olefante. Kiko di un horkan? LeMone a kalkulá e peso di e awa den un meter kúbiko di un nubia di horkan i a multipliká e sifra ei ku e volúmen total di e horkan. Kiko tabata e resultado? Un peso ekivalente na 40 mion olefante. Segun e informe, “esei ta nifiká ku e awa den un horkan ta pisa mas ku tur olefante riba tera, podisé asta mas ku tur e olefantenan ku a yega di biba.”

Ki Ora Bo Tin Ku Skeiru Djente

Segun e korant Milenio di Mexico City, hende ku ta skeiru nan djente dirèkt despues ku nan kaba di bebe òf kome kos ku ta kontené ásido por daña e glazür di nan djente. E korant a duna informe di un estudio realisá na e Universidat Aleman di Göttingen, i ta spièrta ku kuminda ásido ta “debilitá e glazür pa un ratu.” P’esei no ta bon pa skeiru bo djente dirèkt despues ku bo a kaba di kome; nan por daña. “Ta mihó bo warda un par di minüt p’e djentenan rekobrá nan forsa.”

A Deskubrí Espesie Nobo Despues Ku Nan Habitat A Ser Destruí

Ora nan tabata rosa e mondi riba e isla no-habitá di Carrizal den e Riu Caroní di Venezuela pa traha un dam nobo, nan a deskubrí un para ku anteriormente tabata deskonosí, segun Daily Journal di Caracas. A resultá ku entre e diferente sorto di paranan ku e hendenan a kohe promé ku a eliminá e mondi, tabatin un tipo di mòfi chikitu ku mancha blou ku tabata biba den e matanan impenetrabel di bambu riba e isla. Ekspertonan di naturalesa ta spera di haña mas di e para resien deskubrí aki den otro sitionan serkano. Segun e investigadó Robin Restall, huntu ku e ‘deskubrimentu di e para Carrizal Seedeater nos tin ku biba tambe ku e realidat ku awor nos a destruí e lugá kaminda el a skonde asina tantu tempu pa nos.’

Tene Bo Tabla di Kòrta

Kos Limpi!

Kiko ta mas safe—un tabla di kòrta kos trahá di palu òf unu di plèstik? “Kua ku ta ta bon, basta bo ten’é limpi-limpi,” segun UC Berkeley Wellness Letter. “Sea bo ta usa un tabla di palu òf di plèstik pa kòrta karni òf galiña kurú, despues ku bo kaba, frega i laba e tabla bon ku awa kayente ku habon.” Si e tabla tin skèrf hundu den dje òf e tin vèt riba dje, sòru di lab’é limpi-limpi. “Tambe bo por desinfektá un tabla dor di haw’é ku un tiki aw’i klòròks (1 telep di klòròks den un liter di awa),” segun Wellness Letter. Anto no lubidá di laba bo man i kuchú hopi bon i seka nan.

E Efekto di Kòmpiuter Riba Mucha Ku No Ta Bai Skol Ainda

Algun investigadó ta bisa ku “uso di kòmpiuter pa hopi ratu na lugá di e sistema di hunga di ántes” ta duna mucha ku no ta bai skol ainda masha tiki benefisio i “por pone un mucha sera den su mes, strob’é di konsentrá, pèrdè kreatividat i asta dun’é depreshon i ansiedat,” segun e korant Vancouver Sun. Kòmpiuter ta transformá e mundu di un mucha “for di unu ku nan por mishi i eksperimentá kuné, pa unu ku ta eksistí solamente riba pantaya,” segun e sikólogo Sharna Olfman. Investigadónan ta enfatisá e importansia pa mayornan hunga ku nan yunan pa siña nan kosnan den forma di wega, siña nan “palabra, koló, forma, sifra, bon manera i duna nan konosementu tokante susesonan di tur dia.” E sikólogo Jane Healy ta bisa ku e sistema di hunga di ántes ta spesialmente importante for di nasementu te ku shete aña di edat. Weganan asina por yuda siña mucha konsentrá, miéntras ku weganan riba kòmpiuter por tin nèt e efekto kontrali.

Televishon Ta un “Droga Fuerte”

“Mucha ku ta wak televishon pa mas ku dos ora pa dia ta logra ménos bon resultado na skol,” segun e korant spañó La Vanguardia. Ounke e ta kere ku televishon por ta un hèrmènt edukashonal poderoso, e dòkter di mucha Francisco Muñoz ta indiká kiko por ta e efektonan dañino di tal uso di televishon. Muñoz ta kere ku e resultadonan mas pober di hende ku ta pasa demasiado ora dilanti televishon ta un konsekuensia di “un tardansa pa alkansá madures i un kapasidat redusí pa pensa di un manera apstrakto.” Tambe e ta remarká: “Ta eksistí un konekshon kla entre wakmentu di sierto programanan, propaganda i videoclip i konsumo di alkohòl, tabako i droga bou di adolesentenan.” Ounke nos ta rekonosé ku no ta tur hóben ta bai hasi e mal kosnan ku nan ta mira na televishon, e sikiatra di mucha Paulino Castells a yama televishon un “droga fuerte” pa motibu di “e efekto destruktivo ku e tin riba e mentenan mas frágil.”

Klasnan Yen di Bochincha

Eko i zonidu den background den un klas ta stroba e studiantenan di tende den klas, segun e revista aleman Der Spiegel. “Mas difikultat muchanan tin pa komprondé kosnan, ménos kapas nan lo ta pa retené informashon,” segun e sikólogo Maria Klatte. Den algun skol na Alemania, investigadónan a midi e nivelnan di zonidu ku ta varia entre 70 pa 90 desibèl (dB). “Na lugánan di trabou kaminda hopi konsentrashon ta tuma lugá, e límite ta 55 dB,” segun e investigadó di zonidu Gerhart Tiesler. “Den fábrikanan, ta rekomendabel pa usa protekshon di zonidu pa nivelnan mas haltu ku 85 dB.” Ademas, mas e zonidu resoná den un lugá será—sea ta papiamentu, movementu di stul òf tosamentu—mas difísil ta pa konsentrá. Un plafòn akústiko ta yuda redusí zonidu i resonansia, protehando e nervionan i stèmnan di maestronan i studiantenan, pero hopi skol no por permití nan mes e luho di instalá nan.

Supermerkadonan Ta Remplasá Tiendanan Tradishonal

“E plamamentu rápido di supermerkadonan na tur parti di ost i sur Afrika ta menasando marshenan lokal i, komo resultado, e pan di kunukeronan den áreanan rural,” segun e notisiero aleman di siensia wissenschaft-online. Ya kaba 200 supermerkado i 10 megamerkado ta atendé 30 porshento di benta por detal di alimento na Kenia—ekivalente na 90.000 tienda chikitu. Segun Kostas Stamoulis di e Organisashon di Nashonnan Uní pa Kuminda i Agrikultura, urbanisashon i globalisashon rápido “ta nifiká ku Afrika lo pasa den kambionan muchu mas drástiko den su sistema di suministro di alimento, ku nos a mira den paisnan desaroyá.” Ekspertonan ta spera ku pa evitá katástrofe, por lanta koperativanan pa perkurá un merkado pa produkto lokal i ku por duna entrenamentu pa yuda kunukeronan adaptá nan n’e kambio.