Bai na kontenido

Bai na kontenido

Kiko Ta Kousa Obesidat?

Kiko Ta Kousa Obesidat?

Kiko Ta Kousa Obesidat?

“Nos ta meimei di un epidemia ku lo por tin efektonan profundo riba salú di nos muchanan. Si sosiedat no aktua awor pa implementá medidanan preventivo, e oumento di obesidat lo no stòp.”—William J. Klish, profèser di pediatria.

ALGUN hende ku no tin problema ku peso tin e tendensia di husga hende ku sobrepeso òf esnan obeso i konsiderá nan komo personanan ku no tin forsa di boluntat ni sufisiente motivashon. Pero ta dje simpel ei e problema ta? Hende obeso outomátikamente ta hende floho ku no ta hasi ningun tipo di ehersisio? Òf den hopi kaso tin otro kousanan di largu alkanse ku ta mas difísil pa kontrolá?

Ta di Famia? Ta Medio Ambiente? Òf Ámbos?

E buki Food Fight ta bisa: “Pa hopi tempu tin un debate ku ta pone genétika versus medio ambiente komo e kousa di obesidat.” Kiko nan ke men ku genétika den e konteksto aki? Tin ekspertonan ku ta apoyá e teoria di ku e kurpa humano tin e abilidat i tendensia di almasená ekseso di kaloria pa posibel uso den futuro. E buki ta sigui bisa: “Pa vários dékada hende a bin ta studia e genétika di obesidat. . . . Awor hende a hasi hopi investigashon riba e genenan humano i obesidat. Nan ta usando téknikanan sofistiká pa identifiká genenan ku ta pone hende inkliná pa subi di peso i pa haña malesanan manera diabétis. Den lenguahe sientífiko, 25 porshento pa 40 porshento di e variashon di peso di e poblashon en general por ser atribuí na nan genenan.” Tambe e buki ta bisa: “Tumando na kuenta ku por lo general obesidat ta ser atribuí na fayo personal, e sifranan aki ta enfatisá e importansia di biologia, pero asina mes, por atribuí 60 porshento òf mas di e kousa na medio ambiente.” Esaki ta nifiká ku tòg un faktor prinsipal di obesidat ta e persona su estilo di bida. E persona ta ingerí mas kaloria ku e ta gasta pa dia? Òf e ta kome e tipo di kuminda robes riba un base regular? E ta apartá tempu tur dia pa hasi ehersisio moderá?

Klínika Mayo ta splika e kousa di obesidat na un manera simpel: “Kisas hende su genenan ta un faktor ku ta hiba na sobrepeso òf obesidat, pero al final ta loke bo ta kome i bo aktividatnan físiko ta determiná bo peso. Riba largu plaso, kome demasiado kaloria, hiba un estilo di bida di sinta hopi, òf un kombinashon di ámbos ta hiba na obesidat.” (Lèter skùin ta di nos.) E mesun fuente ta sigui bisa: “Faktornan hereditario no ta nifiká ku bo ta destiná pa ta gordo. . . . Sin importá kiko bo genenan ta bisa, al final ta loke abo ta skohe riba tereno di nutrishon i aktividat lo determiná bo peso.”

E organisashonnan komersial ku tin e meta di yuda hende baha di peso, ta generá miónes di dòler segun ku hende desesperá ta buska manera pa haña nan figura di ántes bèk. Sin embargo, kiko ekspertonan ta bisa tokante e programanan aki? E buki Food Fight ta bisa: “Obesidat ta masha difísil pa trata, i mayoria hende ku baha di peso ta bolbe subié bèk. Segun e kálkulonan di mas optimista, 25 porshento [un di kada kuater persona] ta baha di peso i keda asina, hopi biaha despues di a purba vários bes.”

E Peligernan di Obesidat

Obesidat por hiba na problemanan serio di salú. Dr. Scott Loren-Selco, un neurólogo na e Sentro Médiko di Universidat di Sur California, a spièrta asta hóbennan ku ta obeso pa tene kuidou ku e peligernan di diabétis Tipo 2. (Wak Spièrta! di 8 di mei 2003.) El a bisa: “Awor nos ta mira esei tur ora, i kere mi, ta un kos spantoso. Mi ta bisa [pashèntnan obeso] ku lo mi por hiba nan ariba na e afdeling di diabétis i mustra nan e futuro ku nan por tin: e hendenan siegu, esnan ku mester a kita brasa òf pia, e kantidat sinfin di hende ku ta kompletamente malu debí na [diabétis] tipo 2, i kendenan tur ta obeso.” Kiko ta un faktor ku ta hunga un papel importante den esei? Segun Loren-Selco, hóbennan “tin sufisiente sèn pa kumpra hamburger i batata tamaño super grandi, i pues nan ta kumpra nan. No tin ni un hende ku ta bisa nan ku esei ta malu; i sigur nò e empresanan di fast food, i frankamente, mayoria dòkter tampoko, ya ku ainda nan no ta entrená riba tereno di nutrishon.”

Dr. Edward Taub, un famoso eskritor riba tereno di nutrishon a deklará: “Último tempu ta na moda, i asta polítikamente korekto, pa kere ku ora bo tin sobrepeso esei ta un parti normal i aseptabel di bida moderno. Esaki realmente ta un hazaña asombroso di e relashonistanan públiko di e negoshinan ku ta prosperá dor di produsí kuminda ku ta gòrda nos.”

Ekspertonan ta bisa ku hende ku tin kurpa “forma di pera,” esta, ku ta mas gordo na nan hep, lo por ta mas salú ku esnan ku tin “forma di apel,” esta, ku ta mas gordo na nan barika (foral si nan sintura ta surpasá 90 pa 100 centimeter). Dikon? Pasobra “vèt den bo barika ta oumentá bo riesgo di haña preshon haltu, malesa di ader di kurason, diabétis, atake selebral i sierto tipo di kanser,” segun e buki Mayo Clinic on Healthy Weight (Peso Salú Segun Klínika Mayo). “Si bo tin forma di pera—hep, bèl di pia i atras hanchu—bo salú ta kore ménos riesgo.”

Pues, ki solushon tin pa e miónes di adultonan i muchanan rònt mundu ku tin ekseso di peso i ku ta kore e riesgo di haña komplikashonnan serio di salú? Tin un solushon efektivo?

[Kuadro/Tabèl na página 5]

Kiko ta BMI? Kiko e ta bisa bo?

BMI (body mass index) ta e proporshon entre estatura i peso ku por yuda determiná si un persona tin sobrepeso òf ya kaba ta obeso. Segun Klínika Mayo, ekspertonan ta konsiderá un BMI di 18,5 pa 24,9 komo esun mas salú. Bo tin sobrepeso si bo BMI ta entre 25 i 29,9. Tur BMI ku ta riba 30 nan ta konsiderá obeso. Kon bo ta pará segun e tabèl aki? Akaso bo tin ku konsultá bo dòkter pa haña algun sugerensia òf pa konfirmá bo kondishon?

Pa kalkulá bo BMI, tuma bo peso na kilo, dividié dor di bo estatura na meter, i dividí e resultado atrobe dor di bo estatura na meter. Por ehèmpel, si bo ta pisa 90 kilo i bo estatura ta 1,8 meter, bo BMI ta 28 (90÷1,8÷1,8=28).

[Tabèl]

(Pa e teksto den su formato kompleto, wak e publikashon)

Salú Sobrepeso Obeso

BMI 18,5-24,9 25-29,9 30 òf mas

Estatura Peso na kilo

1,47m 53 òf ménos 54-64 65 òf mas

1,50m 56 òf ménos 57-67 68 òf mas

1,52m 57 òf ménos 58-69 70 òf mas

1,55m 59 òf ménos 60-71 72 òf mas

1,57m 61 òf ménos 62-73 74 òf mas

1,60m 63 òf ménos 64-76 77 òf mas

1,63m 66 òf ménos 67-79 80 òf mas

1,65m 67 òf ménos 68-81 82 òf mas

1,68m 70 òf ménos 71-84 85 òf mas

1,70m 72 òf ménos 73-86 87 òf mas

1,73m 74 òf ménos 75-89 90 òf mas

1,75m 76 òf ménos 77-91 92 òf mas

1,78m 79 òf ménos 80-94 95 òf mas

1,80m 80 òf ménos 81-97 98 òf mas

1,83m 83 òf ménos 84-100 101 òf mas

1,85m 85 òf ménos 86-102 103 òf mas

1,88m 89 òf ménos 90-106 107 òf mas

1,90m 90 òf ménos 91-108 109 òf mas

[Rekonosementu]

Adaptá for di Mayo Clinic on Healthy Weight

[Kuadro na página 5]

Kiko ta un kaloria?

Kon ta definí un kaloria? E ta un midí standard di energia di kayente (warmte-energie). Pues, ora bo soda, bo ta kima kaloria, òf energia di kayente. Den nutrishon, “un kaloria ta e kantidat di kayente ku ta nesesario pa subi e temperatura di un kilo di awa ku presis un grado Celsius.” (Balance Your Body, Balance Your Life) E nesesidatnan diario di kaloria, òf energia, di kada persona ta distinto, i ta dependé di faktornan manera su estatura, peso, edat i nivel di aktividat.

[Kuadro/Plachi na página 6]

Bo ta move muchu tiki si

▪ Bo ta pasa mayor parti di bo dia sintá, sea dilanti televishon òf na un büró òf den outo

▪ Masha poko biaha bo ta kana mas leu ku 100 meter

▪ Bo tin un trabou ku ta tene bo inaktivo

▪ Bo no ta tuma entre 20 pa 30 minüt pa hasi ehersisio por lo ménos un biaha pa siman

[Rekonosementu]

Basá riba Mayo Clinic on Healthy Weight