Bai na kontenido

Bai na kontenido

Opservando Mundu

Opservando Mundu

Opservando Mundu

Ruina di e Muraya Grandi di China

Turista-, desaroyadónan i eroshon a destruí dos tersera parti di e Muraya Grandi di China,” segun e korant di Lònden, The Guardian. “Tiki-tiki e patrimonio mundial aki ta kabando na ruina. . . . Nan ta bisa ku tin sekshonnan ku vandalistanan a ruiná, kubri ku grafiti i kibra pa usa den kurá di porko i mina di karbon.” Resientemente, e Fondo pa Monumentonan Mundial, ku ta yama e muraya “un di e paisahenan kultural mas ekstenso riba tera,” a pon’é riba su lista di sitionan na mundu ku balor arkitektóniko ku ta kore mas peliger. Asta e hendenan ku a ser konfiá ku e tarea pa konserbá e muraya aki a kontribuí na su ruina. Por ehèmpel, tabatin “funshonarionan di konserbashon ku no tabatin masha fondo ni edukashon,” ku aparentemente a duna un desaroyadó pèrmit pa basha un 14 meter di e muraya aki abou. E sekshon aki tabatin 600 aña bieu. Dor ku e muraya ta asina largu—originalmente e tabata 6.400 kilometer—ta kasi imposibel pa mantené adekuadamente.

Stranheronan Ku ta Biaha Skondí riba Barku

E grupo di medio ambiente di e Fondo Mundial pa Naturalesa (WWF) ta spièrta ku “e awa ku hende ta yena barku kuné pa mantené balansa i stabilidat, ta kargá ku míles di espesie marino ku por invadí medio ambientenan nobo ora laga nan liber den e hafnan.” E espesienan stranhero ku ta varia di lebelebe di awa te na lima, “por ta mes dañino ku desperdisio di petroli” i ta daña e ekosistema, segun un informe di Reuters. “Esnan ku sobrebibí e biahe por floresé den nan lugá di biba nobo kaminda no tin yagdó ni parasit.” Tuma por ehèmpel, e molusko ku nan ta yama driehoekmossel, ku a bini di Europa i a pèstá e kanalnan di e region di e Gran Lagonan na Norteamérika, e yerba di laman asiátiko ku a yega te na Oustralia, i e lebelebe di laman di Norteamérika ku nan a hiba Laman Pretu. Segun kálkulo, rònt mundu tur aña barkunan ta basha den hafnan dies mil mion tòn di awa ku nan ta usa komo balaster. “Ainda no tin solushonnan ekonómiko efikas pa purifiká e awa ku barkunan ta usa komo balaster,” segun Andreas Tveteraas, un bosero di WWF.

Suisidio via Internet

Divorsio, desempleo, droga i abusu di alkohòl ta sigui ser menshoná komo faktornan prinsipal ku ta kontribuí na un “oumento grandi di suisidio serka mucha hòmbernan” na Inglatera i Wales, segun un artíkulo den The Times di Lònden. Pero chat room riba Internet kaminda hóbennan ta komuniká ku otro i hasi areglo pa kometé suisidio tambe ta kousando mas i mas preokupashon. “Internet riba su mes tambe ta atraé e grupo aki ku tin mas inklinashon pa kometé suisidio, esta, mucha hòmbernan. Setent’i sinku porshento di e hendenan ku ta kometé suisidio ta hende hòmber, i 80 porshento di esakinan ta entre 15 pa 24 aña di edat,” segun e korant. Podisé tin míles di e asina yamá website di morto riba Internet. “Mayoria persona ku ta bishitá e websitenan di suisidio aki ta personanan ku ta pensa ku niun hende no ta stima nan i ku ya kaba a yega di pensa riba suisidio òf a purba hasié. I riba e websitenan aki nan ta haña hopi konseho kon nan por evitá di laga hende konvensé nan pa no kometé suisidio,” e artíkulo ta agregá. Algun website ta animá e posibel víktima di suisidio pa e kumpli ku su plannan en bes di kambia di opinion.

Karta pa Dios

Tur aña servisio postal di Israel “ta entregá sentenáres di karta dirigí na Dios,” segun informe di The Economist. “E kartanan ta bin di tur skina di mundu, i durante henter aña. Pero esnan ku ta skirbi Dios ta mas seloso promé ku e dianan di fiesta religioso manera Pasku i Yom Kippur.” E kartanan ta ekspresá alabansa, keho òf hopi bes petishon pa pordon i yudansa. Kiko ta sosodé ku e kartanan? “Kartanan ku tin adrès di esun ku a manda nan, ta bai bèk,” segun The Economist. “E restu ta bai n’e parti wèst di e Muraya di Lamento na Yerusalèm, pa un rabi prinsipal ku lo tin ku hinka nan den e spletnan di e piedranan di e muraya santu. Si nan ripará ku e eskritor di un karta no ta hudiu, ta manda su karta pa e departamentu di asuntunan religioso.” Sin embargo, “ta un òf dos bes pa aña so e servisio postal ta entregá e kartanan pa Dios,” e artíkulo ta bisa. Awor e kompania di telekomunikashon di Israel “a pone un liña di faks pa Dios so i el a kaba di habri un e-mail adrès tambe pa esnan ku ke tin konekshon mas rápido ku shelu.”

Pirateria Ta Oumentá

Segun e Departamentu Marítimo Internashonal di ICC, “atakenan di pirata a oumentá mundialmente den frekuensia i a bira mas violento aña pasá, ku un total di 445 insidente raportá kompará ku un total di 370 kasonan na 2002 . . . E kantidat di atakenan den kua nan a usa arma di kandela a oumentá di 68 kaso pa 100 den 2002 i e kantidat di hende tumá komo rehen a bira 359, kasi dòbel. E piratanan a subi barku na 311 okashon i nan a sekuestrá un total di 19 barku.” A registrá 71 tripulante i pasahero komo pèrdí, miéntras ku nan a mata 21 marinero, kual ta 11 mas ku e aña anterior. Ku 121 atake, atrobe e awanan teritorial di Indonesia a resultá di ta esnan ku mas a sufri di pirateria, despues ta bin e awanan di Bangladesh ku 58 insidente i e awanan di Nigeria ku 39. E departamentu ta remarká ku “a dividí tur e kasonan di sekuestro raportá den dos kategoria.” Nan tabata “operashonnan estilo militar dor di gruponan militante ku ta kohe e miembronan di tripulashon komo rehen i ta pidi preis di reskate pa nan i asina ta buska pa haña fondo pa nan kousanan, i atakenan kontra víktimanan mas fásil manera esnan riba toubotnan i lanchanan.”

Estudionan Riba Abusu Seksual dor di Pastornan

“Dos estudio tan sperá ku hende a hasi a saka afó ku den Iglesia Katóliko Romano [di Merka] tabatin un epidemia di abusu seksual di mucha. Esaki a enbolbé por lo ménos 4 porshento di e pastornan durante un periodo di 52 aña, i e porsentahe máksimo tabata di e klas di pastornan ku a ser ordená na 1970. Di esakinan unu di kada 10 pastor a yega di hasi su mes kulpabel di abusu seksual di mucha,” segun informe di The New York Times. “E víktimanan a oumentá te na 10.667 mucha ku supuestamente a ser abusá dor di 4.392 pastor durante e periodo di 1950 pa 2002. Pero e estudionan ta spièrta ku asta e sifranan aki ta abou,” ya ku hopi kaso no a ser raportá. Un estudio ku e Fakultat di Derecho Penal di e John Jay Universidat na New York a hasi, a revelá ku “den mas ku 95 porshento di e obispadonan i 60 porshento di e órdennan religioso, pastornan a ser akusá di abusu seksual di mucha.” E otro estudio hasí dor di un hunta nashonal di supervishon katóliko a indiká ku den e seminarionan katóliko tabatin un kultura ku “a tolerá negligensia moral.”

Ehersisio Moderá Ta Rekomendabel

“Un kantidat moderá di ehersisio, manera kana 20 kilometer pa siman, lo por yuda prevení oumento di peso i por promové pèrdida di peso serka personanan ku no ta tene dieta,” segun un informe di FDA Consumer. Un estudio di ocho siman ku a enbolbé “182 hòmber i muhé ku ta sinta hopi i no ta hasi masha ehersisio, entre 40 i 65 aña di edat,” a konfirmá “ku tin un relashon opvio entre e kantidat di aktividat físiko i e kantidat di peso ku hende ta pèrdè.” A dividí e partisipantenan den kuater grupo i nan a keda kome normal. Tres di e gruponan aki a hasi un kantidat di ehersisio diferente for di otro. I e di kuater grupo ku nan ta usa pa kontrolá, no a hasi ehersisio. E artíkulo ta bisa ku e di kuater “grupo a oumentá di peso durante e periodo di e estudio. Kompará kuné, e midí di sintura i hep di tur e miembronan di e otro gruponan ku sí a hasi ehersisio a mustra ku nan a baha di peso konsiderablemente.” E resultadonan aki ta indiká ku hopi bes bo por kontrolá bo peso dor di hasi un kantidat moderá di ehersisio, manera kana mei ora tur dia.