Bai na kontenido

Bai na kontenido

E Rekursonan di Tera Ta Kabando

E Rekursonan di Tera Ta Kabando

E Rekursonan di Tera Ta Kabando

“Den naturalesa tur kos ta dependé di otro, i awor nos tin ku duna kuenta i rason pa nos fayonan di pasado.”—Revista African Wildlife.

SEGUN e Fondo Mundial pa Naturalesa, for di e dékada di 1980, hende ta usando e rekursonan natural di tera mas lihé ku nan por wòrdu remplasá, kreando asina un ‘défisit.’ * Pero esei ta djis un indikashon di e preshon enorme ku ta wòrdu poné riba nos medio ambiente.

Un otro indikashon ta e kondishon di e ekosistemanan di tera. E palabra “ekosistema” ta referí na e interakshon kompliká di tur organismo den un ambiente natural, inkluyendo materia bibiente i materia inanimá. E kondishon general di e ekosistemanan aki—manera e kantidat di espesienan ku ta biba den mondi, lago, riu i oséano ta revelá—ta forma loke e Fondo Mundial pa Naturalesa ta yama e Indèks di e Planeta Bibiente. Di 1970 pa 2000, e indèks aki a kai ku mas o ménos 37 porshento.

Tin Sufisiente Rekurso Natural pa Tur Hende?

Si bo ta biba den un pais oksidental kaminda rèkinan di supermerkado ta bon di stòk i kaminda bo por hasi kompra 24 ora pa dia, ta difísil pa imaginá ku pronto lo por tin un skarsedat grandi di rekurso natural. No opstante, ta solamente un minoria di e habitantenan di tera tin un bida kómodo. Mayoria ta hiba un lucha diario pa tene kabes riba awa. Por ehèmpel, segun kálkulo, mas ku dos mil mion hende ta biba ku tres dòler pa dia òf ménos i dos mil mion hende no tin akseso na servisio di elektrisidat ku nan por paga.

Algun hende ta kulpa e práktikanan komersial di e nashonnan riku pa e pobresa di paisnan den desaroyo. E buki Vital Signs 2003 ta bisa: “Den vários manera e ekonomia mundial ta traha kontra interesnan di hende pober.” Segun ku mas i mas hende ta lucha tenasmente pa haña un pida di e “bolo” di e rekursonan natural ku ta birando kada bes mas chikitu i mas karu, hende pober no por afòrt di kompetí pa nan haña e parti ku nan tin derecho ariba. Dor di esei, esnan ku sí por afòrt—esta, e rikunan—ta haña mas rekurso natural.

Selvanan Ku Ta Disparsiendo

Segun kálkulonan, 80 porshento di e habitantenan di Afrika ta usa palu pa kushiná kuné. Ademas, “Afrika tin e tasa mas haltu di oumento di poblashon i e tasa mas haltu di oumento di hende ku ta bai biba den stat,” segun e revista Getaway di Sur Afrika. Komo resultado di esei, den e zonanan rònt di algun pueblo grandi den Sahel, un área ekstenso hopi seku n’e parti zùit di e Desierto di Sahara, e hendenan a kap práktikamente tur palu ku tabatin den un stral di mas ku 100 kilometer. No ta pa motibu di kapricho nan a kap e palunan ei. Segun profèser Samuel Nana-Sinkam, ‘e gran mayoria di siudadano afrikano ta destruí nan mes medio ambiente simplemente pa sobrebibí.’

E situashon ta bastante distinto na Sur Amérika. Por ehèmpel, na Brazil tin kasi 7.600 kompanianan registrá ku ta kap palu den e selvanan di yobida. Hopi di nan ta den man di konsorsionan internashonal ku tin hopi kapital. Un palu di mahòk ta bal rònt di 30 dòler pa un kompania ku ta kap palu. Sin embargo, despues ku intermediarionan, komersiantenan i fabrikantenan pone nan ganashi ariba, e mesun palu ei por haña un balor di mas ku 130.000 dòler promé ku e yega den showroom di un muebleria. Nada straño anto ku nan a yega di yama palu di mahòk oro bèrdè.

Medionan di komunikashon a informá ampliamente tokante e destrukshon di e selvanan di yobida di Brazil. Potrètnan di satélite ta mustra ku entre 1995 i 2000, kada aña mas ku 20.000 kilometer kuadrá di selva a ser destruí. “E ritmo alarmante aki di destrukshon ta indiká ku kada ocho sekònde un área di e grandura di un vèlt di futbòl ta disparsé,” segun e revista brasileño Veja. Ta interesante pa nota ku segun informenan, na aña 2000 Merka so a importá mas ku 70 porshento di e mahòk di Brazil.

Na otro partinan di mundu tambe tin kapmentu di palu na gran eskala. Por ehèmpel, mitar di e selva- i mondinan di Mexico a disparsé den e último 50 añanan. E pèrdida di e selvanan na Filipina ta mas drástiko ainda. E pais ei ta pèrdè rònt di 100.000 hèktar di selva tur aña, i na 1999 nan a kalkulá ku si sigui asina, denter di un dékada, kasi dos tersera parti di e selvanan di e nashon lo disparsé.

Un palu masivo por tuma entre 60 pa 100 aña p’e krese bira grandi, pero ta tuma apénas un par di minüt pa kap e basha abou. Mester ta un sorpresa pa nos ku nos selvanan no por sobrebibí e maltrato aki?

Tera Produktivo Ta Bayendo Pèrdí

Ora eliminá palu ku mata ku ta krese riba un tereno, e kapa bashí di e tera ta seka pronto i despues e ta sea bula bai ku bientu, òf awa ta lab’é bai kuné. E proseso aki yama eroshon.

Eroshon ta parti di naturalesa i por lo general e no ta un problema serio, basta hende no aselerá e proseso dor di nan mal maneho. Por ehèmpel, e revista China Today ta bisa ku tormenta di santu, huntu ku otro faktornan manera kapmentu di palu i e echo ku ta laga bestia kome i kaba ku tur kos riba un tereno, “a aselerá e ekspanshon” di áreanan di desierto. E sekura apnormal ku tabatin den añanan resien a laga e provinsianan wèst i nortwèst di China vulnerabel p’e bientunan friu di Siberia ku ta pasa dor di e pais. Miónes di tonelada di santu hel i stòf a bula bai. Parti di esaki a yega te Korea i Hapon. Aktualmente rònt di 25 porshento di e tera inmenso di China ta desierto.

E destrukshon di tera na Afrika tin e mesun kousanan. E revista Africa Geographic ta bisa: “Dor di eliminá selva pa planta grano, kunukeronan a destabilisá e kapanan fini di tera iremediablemente.” Nan ta kalkulá ku ménos ku tres aña despues ku limpia un tereno, e ta pèrdè komo 50 porshento di su fertilidat. Pues, e revista ta agregá: “Ya kaba miónes di hèktar a bai pèrdí i miónes di hèktar mas ta bayendo den e mesun direkshon, miéntras ku den algun region loke hende ta kosechá ta birando tur aña ménos.”

Segun informenan, tur aña Brazil ta pèrdè 500 mion tòn di tera na eroshon. Na Mexico e Departamentu di Medio Ambiente i Rekurso Natural ta bisa ku eroshon a kaba ku 53 porshento di tereno kubrí ku mata i yerba, 59 porshento di mondi i 72 porshento di e selvanan. Konsiderando tur esaki, un informe di e Programa di Desaroyo di Nashonnan Uní ta bisa: “Eroshon ta afektá tal bes dos tersera parti di tereno usá pa agrikultura riba e planeta aki. Konsekuentemente, e produktividat di tera pa agrikultura ta menguando rápidamente, miéntras ku e kantidat di boka pa alimentá si ta sigui krese.”

Awa—Grátis Pero Presioso

Hende por biba rònt di un luna sin kome, pero si e no bebe awa e ta muri den mas o ménos un siman. P’esei, ekspertonan ta bisa ku e redukshon di fuentenan di awa dushi lo ta motibu pa mas i mas tenshon den añanan binidero. Segun un informe di revista Time ku a sali na aña 2002, rònt mundu mas ku mil mion hende no tin akseso fásil na awa limpi pa bebe.

Awa dushi a bira skars pa vários motibu. Na Fransia, polushon ta un di e kousantenan prinsipal i e ta un fuente kresiente di preokupashon. E korant Le Figaro ta bisa: “Riunan franses ta masha insaludabel.” Sientífikonan a deskubrí ku e kontaminashon ta bini di áwaseru ku ta laba nitraat (un tipo di salpeter) riba tera i bash’é den e riunan. E nitraat aki ta bini prinsipalmente di e fertilisantenan ku kunukeronan ta usa. E mesun korant ta bisa ku “na 1999 riunan franses a basha 375.000 tòn di nitraat den Oséano Atlántiko, lokual ta kasi dos biaha mas tantu ku na 1985.”

Na Hapon ta eksistí un situashon similar. Pa por perkurá un suministro kontinuo di kuminda den e pais ei, “e kunukeronan a haña nan obligá ta dependé riba fertilisante i pestisida kímiko pa kumpli ku e demanda di sosiedat,” segun Yutaka Une, kabes di un organisashon no-lukrativo di siguridat di kunuku. Esaki a hiba na polushon di awa supteráneo—loke IHT Asahi Shimbun di Tokio ta yama “un problema grandi na tur parti di Hapon.”

Na Mexico, 35 porshento di enfermedat “tin nan orígen den faktornan di medio ambiente,” segun e korant Reforma. Ademas, un estudio ku e sekretario di salú a kondusí a revelá ku “1 di kada 4 habitante no tin berpùt; mas ku 8 mion hende ta haña nan awa for di pos, riu, lago òf roi; i mas ku un mion hende ta haña awa for di trùk di awa.” Pues, nada straño anto ku 90 porshento di Mexico su kasonan di diarea ta ser atribuí na awa kontaminá!

E revista Veja di Brazil ta bisa ku “e playanan di Rio ta ofresé mas ku solo kayente, santu blanku i laman blou. Nan ta kontené tambe nivelnan haltu di bakteria fekal i de bes en kuando mancha di petroli.” Esei ta pasobra mas ku 50 porshento di Brazil su awa di berpùt ta basha bai direktamente den riu, lago i laman sin ku e ta wòrdu tratá promé. Tur esei a resultá den un skarsedat króniko di awa limpi. E riunan rònt di Brazil su stat di mas grandi, São Paulo, ta asina kontaminá ku awor nan ta trese awa di bebe for di 100 kilometer leu.

Na otro banda di mundu, gran parti di Oustralia su skarsedat di awa ta bini di un proseso ku yama salinisashon (un fenómeno kaminda tera ta yena ku salu). Pa dékadanan doñonan di tereno a ser animá pa limpia nan tereno pa por planta. Ku ménos palu i mata pa chupa e awa bou di tera, e nivel di awa a kuminsá subi, i esei a trese kuné ku míles di tòn di salu supteráneo a bini ariba. “Ya kaba 2,5 mion hèktar di tera ta afektá pa salu,” segun Oustralia su Mankomunidat Sientífiko i Organisashon pa Investigashon Industrial (CSIRO). “Gran parti di esaki ta Oustralia su teranan mas produktivo pa agrikultura.”

Tin hende ta pensa ku si e legisladónan oustraliano a skohe pa interes general en bes di ganashi, e problema di salu den tera lo por a wòrdu evitá. Hugo Bekle di e Universidat di Edith Cowan na Perth, Oustralia, ta bisa: “A informá gobièrnunan for di 1917 ku e terenonan ku tabata apto pa kultivo di grano tabatin hopi chèns di yena ku salu.” “E informe tokante ki impakto rosamentu di mondi tabatin riba oumento di salu den tera a sali publiká den añanan 1920, i den añanan 1930 e Departamentu pa Agrikultura a rekonosé ku en bèrdat esaki tabatin su efekto riba e subida di nivel di awa den tera. Na 1950, Gobièrnu [oustraliano] a laga CSIRO hasi un estudio ekstenso di esaki, . . . tòg e diferente gobièrnunan a persistí den ignorá e spièrtamentunan aki, bou di e preteksto ku e sientífikonan tabatin prehuisio.”

Sobrebibensia di Hende na Peliger

Sin duda, hopi kos ku hende a hasi tabatin bon intenshon nan tras. Pero manera hopi bes ta e kaso, simplemente nos no konosé e medio ambiente sufisiente bon pa por premirá e konsekuensianan di nos akshonnan ku eksaktitut. E resultadonan tabata devastador. Tim Flannery, direktor di Museo Sur Oustraliano, a bisa: “Nos a molestiá e balansa di bida aki riba tera asina tantu ku nos ta poniendo nèt e tera ku ta sostené nos i, komo resultado di esei, nos mes sobrebibensia, na peliger.”

Kiko ta e solushon? Humanidat lo siña biba un dia na armonia ku e medio ambiente? Por salba planeta Tera?

[Nota]

^ par. 3 Por ehèmpel, segun kálkulonan, na 1999 e défisit a alkansá 20 porshento. Esaki ta nifiká ku e kantidat di rekurso natural ku hende a usa durante e periodo di 12 luna ei a tuma mas ku 14 luna pa remplasá.

[Kuadro na página 6]

Kada Gota Ta Konta

Algun medida simpel por spar hopi liter di awa.

● Drecha kranchi ku ta lèk.

● Ora di baña, no dispidí awa.

● Sera kranchi di awa ora di feita òf skeiru djente.

● Usa sèrbètè di seka kurpa dos-tres biaha promé ku bo lab’é.

● Warda te ora bo tin un makutu yen di paña sushi promé ku bo usa un wasmashin. (Meskos ta konta pa dishwasher.)

[Kuadro/Plachi na página 7]

No Malgastá pa Bo No Pasa Nesesidat

● Maske Oustralia ta e kontinente mas seku na mundu, mas ku 90 porshento di su awa di irigashon ta “bai n’e plantashonnan pa medio di un sistema simpel di kanal di awa,” segun The Canberra Times. Esaki ta e mesun “teknologia ku e egipsionan a usa tempu ku ainda e fáraonan tabata konstruí piramit.”

● Rònt mundu, kada hende ta usa komo promedio mas o ménos 550.000 liter di awa pa aña (esei ta inkluí awa pa agrikultura i industria). Sin embargo, un norteamerikano ta usa komo promedio kasi 1.600.000 liter di awa pa aña. Un eks-repúblika ruso ta usa mas ku tur: un promedio di mas ku 5,3 mion liter di awa pa persona pa aña.

● Segun e revista Africa Geographic, “komo promedio, kada surafrikano ta usa 4,0 hèktar pa aña miéntras ku e pais por afòrt solamente 2,4 hèktar pa persona pa aña.”

[Plachi na página 5]

Paisahe di Sahel na Burkina Faso kaminda hende a rosa mondi. Diesinku aña pasá e área aki tabata un mondi será ku hopi palu

[Rekonosementu]

© Jeremy Hartley/Panos Pictures

[Plachi na página 8]

E kapmentu i kimamentu di palu komo preparashon di tereno pa agrikultura ta kabando ku e selvanan di yobida na Camerun

[Rekonosementu]

© Fred Hoogervorst/Panos Pictures

[Plachi na página 8]

Ainda polushon di outo ta un motibu di preokupashon na Merka

[Plachi na página 8]

Na Brazil, entre 1995 i 2000, kada aña mas ku 20.000 kilometer kuadrá di selva a ser destruí

[Rekonosementu]

© Ricardo Funari/SocialPhotos.com

[Plachi na página 9]

Mas ku dos mil mion hende ta biba ku tres dòler pa dia òf ménos

[Rekonosementu]

Giacomo Pirozzi/Panos Pictures

[Plachi na página 9]

Krio di kabaron a kontaminá e awa supteráneo ku e hendenan ta kohe n’e pos di pueblo aki na India

[Rekonosementu]

© Caroline Penn/Panos Pictures