Bai na kontenido

Bai na kontenido

E “Septuaginta”—Útil Tantu den Pasado Komo Awe

E “Septuaginta”—Útil Tantu den Pasado Komo Awe

E “Septuaginta”—Útil Tantu den Pasado Komo Awe

UN HÒMBER prominente di Etiopia tabata biahando pa kas bèk for di Yerúsalèm. Durante su biahe den su garoshi riba e kaminda solitario, e tabata lesa na bos haltu for di un ròl religioso. E splikashon ku el a haña pa e palabranan ku el a lesa a hasi un impakto grandi riba dje, i for di e dia ei, su bida a kambia. (Echonan 8:26-38) E hòmber a lesa Isaías 53:7 i 8 for di e promé tradukshon di Beibel: e Septuaginta griego. E obra aki a hunga un papel asina importante den plama e mensahe di Beibel atraves di siglonan ku nan a yam’é un tradukshon di Beibel ku a kambia mundu.

Unda i bou di ki sirkunstansianan nan a produsí e Septuaginta? Dikon un tradukshon asina tabata nesesario? Kon útil el a resultá atraves di siglonan? E Septuaginta por siña nos algu awe? Si ta asina, kiko?

Produsí pa Hudiunan di Abla Griego

Na aña 332 promé ku Era Komun ora ku Alehandro e Grandi a marcha drenta Egipto despues ku el a destruí Tiro, un stat di Fenisia, nan a risibié man habrí komo libertador. Einan el a funda e stat Alehandria, un sentro di edukashon den e mundu di antigwedat. Dor ku Alehandro a deseá pa e kultura griego plama den e pueblo di e paisnan ku el a konkistá, el a introdusí griego komun (koine) den henter su teritorio inmenso.

Den siglo 3 promé ku Era Komun, tabatin masha hopi hudiu ta biba na Alehandria. Hopi hudiu ku a sali for di eksilio na Babilonia i ku tabata biba den e kolonianan plamá pafó di Palestina a emigrá bai Alehandria. Kon bon e hudiunan aki tabata konosé e idioma hebreo? E Cyclopedia di McClintock i Strong ta deklará: “Ta bon konosí ku despues ku e hudiunan a bolbe for di koutiverio na Babilonia, nan a pèrdè gran parti di e konosementu di hebreo di antigwedat ku nan tabatin. P’esei, mester a usa idioma dje kaldeonan pa splika nan loke a ser lesá for dje bukinan di Moises den e snoanan na Palestina . . . Probablemente e hudiunan na Alehandria tabatin asta ménos konosementu di e idioma hebreo; e idioma ku nan tabata konosí kuné tabata griego di Alehandria.” Evidentemente, e situashon na Alehandria a pone ku a bira tempu pa tradusí e Skritura Hebreo na griego.

Aristóbulo, un hudiu ku a biba den siglo 2 promé ku Era Komun, a skirbi ku durante e reinado di Tolomeo Filadelfo (di 285 pa 246 promé ku Era Komun) nan a tradusí i kompletá un vershon di e lei hebreo na griego. Tin vários opinion enkuanto loke Aristóbulo tabata kier men ku e “lei.” Tin hende ta pensa ku el a referí na e Pentateuko so, miéntras ku otronan ta bisa ku podisé e tabatin henter e Skritura Hebreo na mente.

En todo kaso, segun tradishon rònt di 72 erudito hudiu tabata enbolbí den e promé tradukshon skirbí di e Skrituranan for di hebreo pa griego. Despues nan a kuminsá usa un sifra será, esta, 70. P’esei, nan a yama e vershon aki Septuaginta ku ta nifiká “70,” i el a haña e number den sifranan romano pa 70 ku ta LXX. Pa fin di siglo 2 promé ku Era Komun, hende por a lesa tur e bukinan di e Skritura Hebreo na griego. Pues, Septuaginta a bira nòmber pa henter e Skritura Hebreo tradusí na griego.

Útil den Promé Siglo

Den e tempu di Hesukristu i su apòstelnan i promé ku esei tambe, e hudiunan di abla griego tabata usa e Septuaginta hopi. Hopi dje hudiunan i prosélitonan ku a reuní na Yerúsalèm dia di Pentekòste na aña 33 Era Komun, a bini di e region di Asia, Egipto, Libia, Roma i Kreta, áreanan kaminda e pueblo a papia griego. Sin duda, nan tabatin kustumber di lesa for di e Septuaginta. (Echonan 2:9-11) Pues, e vershon aki a hunga un papel importante den plama e bon nobo durante e promé siglo.

Por ehèmpel, ora disipel Esteban tabata papia ku hendenan di Sirena, Alehandria, Silisia i Asia, el a bisa: “Yosef a manda yama su tata Yakòb i tur su parientenan [for di Kanan] pa bin serka dje, setent’i sinku persona na tur.” (Echonan 6:8-10; 7:12-14) E teksto hebreo den Génesis kapítulo 46 ta bisa ku Yosef su famianan tabata setenta. Pero e Septuaginta ta usa e sifra setentisinku. Aparentemente, Esteban a sita for di e Septuaginta.Génesis 46:20, 26, 27.

Segun ku apòstel Pablo tabata biaha dor di henter Asia Menor i Gresia durante su segundo i terser biahe komo misionero, el a prediká na hopi pagano ku a teme Dios i “griego ku tabata adorá Dios.” (Echonan 13:16, 26; 17:4, NW) E hendenan aki a kuminsá teme òf adorá Dios pasobra nan a siña konos’é mediante e Septuaginta. Ora Pablo a prediká na e hendenan di abla griego aki, hopi bes e tabata sita òf parafrasiá algun porshon for di e tradukshon aki.—Génesis 22:18; Galationan 3:8.

E Skritura Griego Kristian ta kontené mas òf ménos 320 sita direkto i un total di mas o ménos 890 sita kombiná ku referensia for di e Skritura Hebreo. Mayoria di esakinan ta basá riba e Septuaginta. Esei a pone ku ta e sitanan for di e tradukshon aki a bira parti di e Skritura Griego Kristian inspirá, i no esnan di e manuskritonan hebreo. Esei ta un detaye masha importante! Hesus a profetisá ku e bon nobo di Reino lo a ser prediká den henter mundu. (Mateo 24:14) Pa esaki por sosodé, Yehova a permití su Palabra inspirá ser tradusí den vários idioma ku hende rònt mundu ta lesa.

Útil Awe

Te awe e Septuaginta ta di gran balor i nan ta us’é pa yuda saka erornan di kopista ku lo por a slep drenta manuskritonan hebreo ku a ser kopiá mas despues. Por ehèmpel, e relato na Génesis 4:8 ta bisa: “Anto Kain a [“bisa su ruman Abel: ‘Laga nos bai den e kunuku.’” NW] I a sosodé ku ora nan tabata den kunuku, Kain a lanta kontra su ruman Abel i a mat’é.”

E parti dje teksto meimei di hak “laga nos bai den e kunuku” no ta den e manuskritonan hebreo di siglo 10 di nos Era. Sin embargo, e tabata den e manuskritonan mas bieu di Septuaginta i den un par di obranan di referensia di mas promé. Den e teksto di e manuskritonan hebreo tabatin e palabra ku normalmente ta introdusí un ekspreshon, pero ningun palabra no a sigui su tras. Kiko por a pasa? Génesis 4:8 [NW] ta kontené dos parti ku ta kaba ku e ekspreshon “den e kunuku.” E Cyclopedia di McClintock i Strong ta duna komo posibilidat: “Probablemente e kopista hebreo a bruha ora el a mira ku ámbos parti di e frase . . . ta terminá ku e [mesun] ekspreshon.” Pues kisas e kopista a pasa e ekspreshon “laga nos bai den e kunuku” por alto ora el a aparesé e promé bes. Ta klaro anto ku e Septuaginta i tambe manuskritonan mas bieu eksistente por ta útil pa identifiká erornan den e tekstonan hebreo ku nan a kopia despues.

Di otro banda, e kopianan ku hende a traha di e Septuaginta tambe por tin eror den nan, i a yega di sosodé ku nan a usa e teksto hebreo pa korigí e teksto griego. Pues, e echo ku ekspertonan a kompará e manuskritonan hebreo ku e tradukshon na griego i na otro idiomanan a sirbi pa haña erornan ku a ser hasí ora di tradusí i kopia nan. Tambe e komparashonnan aki a perkurá pa nos haña un tradukshon eksakto di e Palabra di Dios.

Kopianan kompleto di e Septuaginta ku ta eksistí awe ta data for di siglo 4 di nos Era. Ni e manuskritonan ei ni e kopianan ku a ser trahá mas despues no ta kontené e nòmber di Dios ku ta Yehova, i ku ta aparesé den e teksto hebreo komo e Tetragramaton (YHWH). Tur kaminda ku e Tetragramaton ta aparesé den e teksto hebreo nan a pone e palabranan griego pa “Dios” i “Señor.” Sin embargo, un deskubrimentu ku nan a hasi na Palestina na 1961 a tira lus riba e asuntu aki. Un tim ku tabata eksplorá kuebanan den e área di e ruinanan na Qumran a deskubrí fragmentonan di ròl di kueru di antigwedat di e 12 profetanan (Oséas te ku Malakías), skirbí na griego. Nan a ser skirbí entre aña 50 promé ku Era Komun pa aña 50 Era Komun. Den e fragmentonan mas bieu aki nan no a remplasá e Tetragramaton ku e palabranan griego pa “Dios” i “Señor.” P’esei, esaki a konfirmá ku e nòmber di Dios a ser usá den e vershon anterior di Beibel, Septuaginta.

Na 1971, nan a presentá un publikashon (Fouad 266 papyri) ku a konsistí di e fragmentonan di un ròl antiguo di papiro. Kiko e porshonnan aki di e Septuaginta di 100 òf 200 aña promé ku Era Komun ta revelá? Nan tambe a konserbá e nòmber di Dios. E fragmentonan mas bieu aki di e Septuaginta ta duna evidensia fuerte ku Hesus i su disipelnan den promé siglo tabata sa kiko ta e nòmber di Dios, i ku nan a us’é.

Awe, Beibel ta e buki mas tradusí den historia. Mas ku 90 porshento di e famia humano por lesa Beibel òf, a lo ménos partinan di dje, den nan propio idioma. Nos ta gradisidu prinsipalmente p’e echo ku nos tin un tradukshon eksakto den idioma moderno, esta e Tradukshon di Mundu Nobo dje Santu Skritura ku aktualmente ta disponibel kompleto òf en parte den mas ku 40 idioma. E Tradukshon di Mundu Nobo dje Santu Skritura (Ku Referensia) ta kontené sientos di nota na pia di página ku ta referí na e Septuaginta i otro manuskritonan di antigwedat. Sí, e Septuaginta ketu bai ta di interes i balor pa studiantenan di Beibel den nos tempu.

[Plachi na página 26]

Disipel Felipe a splika un pasashi ku a ser lesá for di e “Septuaginta”

[Plachi na página 29]

Hopi bes apòstel Pablo a sita for di e “Septuaginta”