Bai na kontenido

Bai na kontenido

E Tratado di Pas di Westfalia—Un Tempu di Kambio Desisivo na Europa

E Tratado di Pas di Westfalia—Un Tempu di Kambio Desisivo na Europa

E Tratado di Pas di Westfalia​—Un Tempu di Kambio Desisivo na Europa

“TA ALGU eksepshonal ku nos por tin asina tantu hefe di Estado di Europa huntu manera nos tin reuní akinan awe.” Esaki ta loke Roman Herzog, eks-presidente di Repúblika Federal di Alemania, a deklará na òktober 1998. Na momentu ku el a bisa esei su ouditorio tabata konsistí di entre otro, kuater rei, kuater reina, dos prens, un gran duke i vários presidente. E evento, patrosiná pa Konseho di Europa, tabata unu sumamente importante den e último 50 añanan di historia di e estado moderno di Alemania. Ta ki okashon spesial esaki tabata?

Òktober 1998 tabata e di 350 aniversario di e Tratado di Pas di Westfalia. Hopi bes seramentu di akuerdonan di pas ta okashonnan desisivo kaminda kurso di historia ta kambia di rumbo, i den e aspekto aki e Tratado di Westfalia tabata algu spesial. Na aña 1648 ora ku nan a firma e akuerdo aki, esei a pone un fin na e Guera di Trinta Aña i a marka e nasementu di Europa moderno komo un kontinente di estadonan soberano.

Un Órden Establesí Ta Wòrdu Sagudí

Durante Edat Medio, e institushonnan mas poderoso na Europa tabata Iglesia Katóliko Romano i e Imperio Romano Santu. E imperio a konsistí di sentenáres di estado di vários tamaño i a abarká e área ku awor ta ser okupá dor di Oustria, Repúblika Cheko, parti ost di Fransia, Alemania, Suisa, Hulanda, Bèlgika, Luxemburg i partinan di Italia. Siendo ku e estadonan aleman tabata forma e parti mas grandi di e imperio, el a bira konosí komo e Imperio Romano Santu di e Nashon Aleman. Kada estado tabatin un gobernashon semioutónomo den man di un prens. E emperador mes tabata un katóliko di e dinastia di famia Habsburg di Oustria. P’esei ku e papado i imperio na poder, Europa tabata firmemente bou di kontròl katóliko.

Sin embargo, den siglonan 16 i 17, e órden establesí a wòrdu sagudí. Rònt Europa hende tabata malkontentu ku e komportashon desenfrená di Iglesia Katóliko Romano. Reformadónan religioso manera Martin Luther i Johannes Calvijn a papia di bolbe bèk na e normanan di Beibel. Luther ku Calvijn a haña sosten amplio, i for di e movementu aki a sali e Reformashon i religionnan protestant. E Reformashon a dividí e imperio den tres religion: katóliko, luterano i kalvinista.

Katólikonan tabata deskonfiá protestantnan, i protestantnan tabata despresiá nan rivalnan katóliko. E ambiente aki a hiba na formashon di e Union Protestant i e Liga Katóliko na prinsipio di siglo 17. Algun prens di e imperio a djòin e Union, i otronan a djòin e Liga. Europa—i foral e imperio—tabata manera un barí di pòlbu di deskonfiansa i tabatin mester di djis un chispa pa henter e situashon eksplotá den konflikto. Ora ku finalmente e chispa ei a surgi, el a kousa un konflikto ku a dura pa e siguiente 30 añanan.

Un Chispa Mortal Ta Pega Europa na Kandela

Gobernantenan protestant a purba influensiá e dinastia katóliko Habsburg pa duna mas libertat di adorashon. I nan a duna sierto konseshonnan pero di mala gana, anto na 1617 pa 1618, dos misa luterano na Bohemia (Repúblika Cheko) a wòrdu obligá pa sera. Esaki a ofendé protestantnan aristokrat, kendenan a invadí un palasio na Praga, kapturá tres funshonario katóliko i tira nan for di un bentana di segundo piso. E akto aki tabata e chispa ku a pega Europa na kandela.

Ounke e miembronan di religionnan enemigu di otro tabata supuestamente siguidónan di e Prens di Pas, Hesukristu, awor nan tabata bringa kontra otro. (Isaias 9:6) Den e Bataya di Seru Blanku, e Union Protestant a sufri un derota aplastante na man di e Liga Katóliko i a kaba na nada. Nan a ehekutá protestantnan di aristokrasia riba plasa públiko di Praga. Rònt Bohemia, nan a kuminsá konfiská propiedat di protestantnan ku no kier a renunsiá nan fe, i nan a parti e propiedatnan entre katólikonan. Relashoná ku e konfiskamentu di propiedat aki, e buki 1648—Krieg und Frieden in Europa (1648—Guera i Pas na Europa) a bisa ku ‘hamas asina hopi propiedat a kambia di doño den Europa sentral.’

Loke a kuminsá komo un konflikto religioso na Bohemia a eskalá den un lucha internashonal pa poder. Durante e siguiente 30 añanan, Dinamarka, Fransia, Hulanda, Spaña i Suesia a drenta den e guera. Gobernantenan katóliko i protestant—hopi bes motivá pa golosidat i set pa poder—tabata lucha pa optené supremasia polítiko i ganashi komersial. E Guera di Trinta Aña a keda dividí den vários etapa, i kada etapa tabata karga nòmber di e oponente prinsipal di e emperador. Vários buki di referensia ta sita kuater etapa asina: e Guera Bohemio i Palatino, e Guera Danes-Nedersaksen, e Guera Sueko i e Guera Franses-Sueko. Mayoria bringamentu a tuma lugá riba teritorio di e Imperio Romano Santu.

Armanan di e tempu ei tabata entre otro pistol, skopèt, mortero i kañon, anto Suesia tabata e suministradó prinsipal di arma. Katóliko i protestant tabata enbolbí den un konflikto ku otro. Sòldánan tabata bai den bataya gritando sea e lema katóliko “Santa Maria” òf e lema protestant “Dios ta ku nos.” Tropanan tabata pasa dor di e pais ta plùnder i sakea tur estado aleman, tratando nan oponentenan i hende sivil manera bestia. E guera a para bira un guera salbahe i kruel. Ki un kontraste grandi ku e profesia bíbliko: “Nashon lo no lanta spada kontra nashon, i nunka mas nan lo no tren pa guera”!—Mikeas 4:3.

Un generashon di aleman a lanta sin konosé nada otro ku no ta guera, i e poblashon kansá tabata anhelá pas. Aparentemente, pas lo por tabata posibel, pero debí ku e gobernantenan tabatin interesnan polítiko ku tabata na konflikto ku otro esei no a wòrdu realisá. E guera a bira hopi mas un asuntu polítiko segun ku el a pèrdè su karakter di un konflikto religioso entre katóliko i protestant. Ta un ironia ku e hòmber ku a promové e kambio aki tabata un alto funshonario di Iglesia Katóliko.

Kardinal Richelieu Ta Ehersé Su Outoridat

E título ofisial di Armand-Jean du Plessis tabata Kardinal de Richelieu. Tambe e tabata promé minister di Fransia di aña 1624 pa 1642. Richelieu kier a hasi Fransia e potensia mas grandi di Europa. Pa logra esei, el a purba kaba ku e poder di su kompañeronan katóliko, e dinastia di Habsburg. Kon el a hasi esei? Dor di finansiá e ehérsitonan protestant di e estadonan aleman, di Dinamarka, Hulanda i Suesia, ya ku nan tur tabata bringa kontra e dinastia di Habsburg.

Na 1635, Richelieu a manda pa promé bes tropanan franses den e guera. E buki vivat pax—Es lebe der Friede! (Biba Pas!) ta splika ku den su etapa final “e Guera di Trinta Aña ya no tabata un konflikto entre partidonan religioso. . . . E guera a bira un lucha pa supremasia polítiko di Europa.” Loke a kuminsá komo un konflikto religioso entre katóliko ku protestant a terminá ku katóliko luchando huntu ku protestant kontra otro katóliko. E Liga Katóliko, ku a debilitá for di prinsipio di dékada di 1630, a keda disolvé na 1635.

Konferensia di Pas na Westfalia

Sakeo, asesinato, violashon i malesa tabata destrosá Europa. Pokopoko, e anhelo pa pas a bira mas intenso segun ku hende a realisá ku ningun banda lo por a gana e guera aki. E buki vivat pax—Es lebe der Friede! ta komentá ku “na fin di dékada di 1630, e prensnan na mando finalmente a rekonosé ku poder militar ya lo no por a yuda nan alkansá nan meta.” Pero si ta pas tur hende tabata ke, kon nan lo por a logr’é?

Emperador Ferdinand III di e Imperio Romano Santu, Rei Louis XIII di Fransia, i Reina Christina di Suesia a bai di akuerdo ku mester tene un konferensia kaminda tur partido den e guera mester sinta huntu i negoshá e kondishonnan di pas. Nan a skohe dos sitio pa e kòmbersashonnan: Osnabrück i Münster den e provinsia aleman di Westfalia. Nan a skohe e statnan ei pasobra nan tabata na mitar di e distansia entre Suesia i Fransia. Kuminsando na aña 1643, rònt di 150 delegashon—algun di nan ku timnan grandi di konsehero—a baha riba e dos statnan. Representantenan katóliko a reuní na Münster, i delegadonan protestant na Osnabrück.

Na promé lugá, nan a formulá asuntunan di protokòl, manera título i rango di e representantenan, órden di asiento i proseduranan. Kaba e kòmbersashonnan di pas a kuminsá, kaminda e delegashonnan tabata manda proposishon pa otro via mediadónan. Despues di kasi sinku aña—miéntras ku e guera a sigui ketu bai—nan a yega na un akuerdo riba e kondishonnan di pas. E Tratado di Westfalia tabata konsistí di mas ku un dokumento. Un akuerdo a keda firmá entre Emperador Ferdinand III i Suesia, i un otro akuerdo entre e emperador i Fransia.

Segun ku notisia di e tratado a plama, e hendenan a kuminsá selebrá. Loke a kuminsá ku un chispa mortal a terminá ku vürwèrk di bèrdat. Vürwèrk a iluminá e shelu di vários stat. Klòknan di misa tabata bati, kañonnan tabata saludá, i hende tabata kanta riba kaya. Europa por a ferwagt awor un pas duradero?

Pas Duradero Ta Posibel?

E Tratado di Westfalia a rekonosé e prinsipio di soberania. Esaki a nifiká ku kada partido di e tratado a bai di akuerdo pa respetá e derechonan teritorial di tur otro partido i pa no interferí den nan asuntunan interno. Asina Europa moderno komo un kontinente di estadonan soberano a nase. Entre e estadonan ei, algun a saka mas probecho di e tratado ku otronan.

Fransia a keda establesí komo un potensia grandi, i Hulanda i Suisa a haña independensia. Pa e estadonan aleman, di kua hopi a keda ruiná dor di e guera, e tratado tabatin su desbentahanan. Te na sierto grado e destino di Alemania lo a ser determiná p’e otro nashonnan. The New Encyclopædia Britannica ta informá: “E potensianan prinsipal—Fransia, Suesia i Oustria—a determiná kiko lo tabata e ganashi i pèrdida di e prensnan aleman.” En bes di djòin huntu i bira un solo nashon, e estadonan aleman a keda dividí meskos ku promé. Ademas, nan a entregá algun parti di Alemania den man di gobernantenan stranhero i tambe algun sekshon di e riunan prinsipal di Alemania: Rijn, Elbe i Oder.

Religionnan katóliko, luterano i kalvinista a haña e mesun grado di rekonosementu. No ta tur hende a keda kontentu ku esaki. Papa Inosensio X tabata masha kontra di e tratado, i a deklar’é nulo i inválido. No opstante, durante e tres siglonan ku a sigui e fronteranan religioso ku nan a establesé a keda asina kasi sin kambio. Ounke ainda no tabata tempu pa libertat religioso pa kada persona individual, esei a yega un stap mas serka.

E tratado a pone fin na e Guera di Trinta Aña, i ku esei mayoria di e hostilidatnan a terminá. Esaki tabata e último guera religioso grandi na Europa. Gueranan no a stòp, pero nan kousa fundamental a kambia di religion pa polítika òf komersio. Esei no ke men ku religion a pèrdè tur influensia den konfliktonan europeo. Den Promé ku Segundo Guera Mundial, sòldánan aleman tabatin riba nan faha un inskripshon ku e palabranan konosí: “Dios Ta ku Nos.” Durante e konfliktonan horibel ei, katóliko ku protestant un biaha mas a bolbe djòin forsa na un banda pa bringa kontra katóliko i protestant di e kontrapartida.

Ta bisto anto ku e Tratado di Westfalia no a trese pas duradero. Sin embargo, pronto humanidat lo eksperensiá e pas ei. Yehova Dios lo trese pas eterno pa humanidat mediante e Reino Mesiániko di su Yu Hesukristu. Bou di e gobièrnu ei, e úniko religion berdadero lo ta un forsa pa trese union, no desunion. Ningun hende lo bai guera, ni pa motibu religioso ni pa ningun otro motibu. Lo ta un gran alivio ora ku e gobernashon di Reino lo tin dominio riba e tera i ‘lo no tin fin na pas’!—Isaias 9:6, 7.

[Komentario na página 21]

Loke a kuminsá komo un konflikto religioso entre katóliko ku protestant a terminá ku katóliko luchando huntu ku protestant kontra otro katóliko

[Komentario na página 22]

Sòldánan tabata bai den bataya gritando sea “Santa Maria” òf “Dios ta ku nos”

[Plachi na página 21]

Kardinal Richelieu

[Plachi na página 23]

Un pintura di siglo 16 ku ta representá e lucha entre Luther, Calvijn i papa

[Rekonosementu pa Potrèt na página 20]

For di e buki Spamers Illustrierte Weltgeschichte VI

[Rekonosementu pa Potrèt na página 23]

Lidernan religioso den lucha: For di e buki Wider die Pfaffenherrschaft; mapa: The Complete Encyclopedia of Illustration/J. G. Heck