1. Ndawa chani Paulo na anzake ambakaikiralini kuti akafike komwe ankuyenda?

 BARKO inango ikulu ya chizindikiro cha “wana wa Zeu,” yomwe yenze idatakula tirigu, ingafamba pa nyanja ya Mediterranean ku ntsuwa ya Melita kuyenda ku Italiya. Momu mwenze mu gole ya 59 EC m’barko mumo mwenze pomwe Paulo yemwe wenze wadjeri ndipo angaperekezewa na masocha komasoti Akhrisitu anango awiri Luka na Arisitako. (Mac. 27:2) Molingana na wanthu omwe angaphata basa mu barko mumo, Paulo na Akhrisitu anzake ambakhulupiriralini kuti angatetezewe na wana wa Zeu, mulungu wa Chigiriki. Wana mwawa madzina yawo yenze Kasita na Polakisi. (Mac. 28:11) Paulo na anzake mwawo angatumikira Yahova yemwe adawauza kuti Paulo angadekana kukachitira umboni va chonadi ku Roma na kukawonekera pamaso pa Kaisara.—Mac. 23:11; 27:24.

2, 3. Ko barko yomwe Paulo adapakira idafamba tani, ndipo ni mbani yemwe angathandiza Paulo kuyambira pakuyamba pa ulendo wake?

² Pazidapita ntsiku zitatu, barko mweyi idafika mu thaundi ya Surakusa, idanyamuka nkuyenda ku thaundi ya Regio yomwe yenze ku sul kwa dziko ya Italiya. Thaundi ya Surakusa enze ku Sisile, ndipo enze yokhuza maninge. Yenze pomwe thaundi yofunika maninge, molingana na thaundi ya Atene na ya Aroma. Barko mweyo idachoka ku Regio ndipo idathandiziwa na mphepo yochokera ku sul ndipo idathamanga maninge. Idafamba ntsiku ziwiri zokha ulendo wa makirometro 320, kukafika ku gombe ya Potiyolo ku Italiya (kufupi na komwe kuna thaundi ya Naples ntsiku zino).—Mac. 28:12, 13.

³ Manje Paulo wenze ku chigawo chomalizira cha ulendo wake woyenda ku Roma, komwe angadekana kukaonekera pamaso pa Mpfumu Nero. Kuyambira pakuyamba mpakana ku mapeto kwa ulendo muyo, “Mulungu yemwe atinyamalisa pabvuto iriyose” wenze naye. (2 Akor. 1:3) Ninge  momwe tawonera, Mulungu alibe kuleka kuthandiza Paulo ndipo iye adapitiriza kulalikira mwakhama ninge m’mishonale.

4, 5. (a) Ko Paulo na anzake adatambiriwa tani ku Potiyolo, ndipo ndawa chani adapasiwa ufulu ukulu tene? (b) Ko khalidwe yathu yabwino ingathandize tani Akhrisitu podiya pomwe ali mudjeri?

⁴ Ku Potiyolo, Paulo na anzake mwawo ‘adagumana na abale ndipo abale mwawo adawakumbira kuti akhale nawo kwa ntsiku 7.’ (Mac. 28:14) Abale mwawo adaonesa chitsanzo chabwino maninge potambira Akhrisitu anzawo mwawo. Nivosakaikisa kuti iwo adadalisiwa maninge ndawa Paulo na anzake wale adawalimbikisa mwauzimu. Manje ndawa chani wadjeri yemwe ambachita kuperekezewa na masocha adapasiwa ufulu wakuti akacheze na Akhrisitu anzake? Panango ndawa yakuti masocha ya Chiroma yale yambamukhulupirira ntumi moyu ndawa ya vochita vake.

⁵ Molingana na vimwevi, ntsiku zinombo atumiki wa Yahova omwe ali mudjeri yodzudzirako wanthu komasoti djeri zinango, nthawe zinango abvumiziwa kuchita vinthu vinango vomwe wadjeri anzawo angabvumiziwelini. Iwo abvumiziwa kuchita vimwevi ndawa ya khalidwe yawo yabwino ya Chikhrisitu. Mwakulinganiza, ku Romania mwamuna munango yemwe adalamuliwa kuti akhale mu djeri kwa magole 75 ndawa ya kuba, adayamba kupfunzira Mawu ya Mulungu ndipo adachinja maninge khalidwe yake. Akuluakulu omwe anganyang’anira wadjeri padaona vimwevi, adayamba kumbamutuma ku bazali alibe womunyang’anira kukagula vinthu vodekana va pa djeri mwapo. Koma mpfundo yodekana maninge ni yakuti khalidwe yathu yabwino ichalemekeza Yahova.—1 Pet. 2:12.

6, 7. Ko abale waku Roma adawonesa chikondi mu njira iponi yapadera?

 ⁶ Paulo na anzake mwawo padachoka ku Potiyolo, vinkuwoneka kuti iwo adapitira mu msewu wa Apiyo woyenda ku Roma nkufamba makilometro pafupifupi 50 kukafika ku Capua. Nsewu moyu wenze wobvekera ndipo udakonzewa na minyala ya see. Munthu akambafamba mu msewu momu ambakwanisa kuona madera yazinji yokhuza ya ku Italiya ndipo malo yanango ambakwanisa pomwe kuona Nyanja ya Mediterranean. Msewu moyu umbagwata pa dambo inango yochemerewa Pontine, yomwe yenze pa nsenga pafupifupi 60 kuchokera ku Roma. Padambo mwapo ni pomwe penze bazali ya Apiyo. Luka adanemba kuti: Abale wa ku Roma “padabva va isepano,” adabwera kuchokera kutali kudzawadikhirira pa Bazali ya Apiyo anango ku nyumba zitatu za alendo. Yamwaya yenze malo yomwe wanthu wa paulendo ambakwanisa kupumula ndipo wenze nsenga wa makilometro pafupifupi 50 kuchokera ku Roma. Abale mwawa adawonesadi chikondi chikulu!—Mac. 28:15.

⁷ Bazali ya Apiyo yenzelini malo yabwino kwa munthu woneta yemwe ankufuna kupumula akambafamba ulendo utali. Munthu munango wa Chiroma wonemba nthano dzina yake Horace adafotokoza kuti, malo mwaya “yangadzadza na wanthu ofamba pa nyanja komasoti anikachiro wa nyumba zogona alendo enze wamwano.” Iye adanemba kuti madzi ya kumuko yenze yonunkha maninge,” ndipo adalamba kudya chakudya chirichose cha kumuko. Koma olo kuti malo mwaya yenzelini yabwino, gulu ya abale idadikhira Paulo na anzake mwawo mokondwa kuti ayende nawo pabodzi mbali yomalizira ya ulendo wawo.

8. Ndawa chani Paulo adatembeja Mulungu “padandowona abale wake”?

⁸ Nkhani mweyi inkupitiriza kulewa kuti: “Paulo padawona [abale wake mwawo], adatembeja Mulungu ndipo adalimba ntima.” (Mac. 28:15) Shuwadi, Paulo adalimba ntima padandowona abale wake mwawa ali okondwa anango mwa abale mwawo ambawadziwa bwino maninge. Ndawa chani iye adatembeja Mulungu? Ndawa yakuti ambadziwa kuti chikondi chobvumira kubonerera anango chomwe abale mwawo adachiwonesa, ni ibodzi mwa makhalidwe yomwe mzimu ubulisa. (Agal. 5:22) Ntsiku zinombo mzimu uchena uchalimbikisa Akhrisitu, kuti abvume kubonerera abale wawo komasoti kuti alimbikise omwe ankubonera.—1 Ates. 5:11, 14.

9. Ko tingawonese tani ntima wolingana na wa abale omwe adadikhirira Paulo?

⁹ Mwakulinganiza, mzimu uchena uchalimbikisa abale na alongo kuti ambatambire bwino onyang’anira dera, amishonale na anango omwe ankuchita utumiki wa nthawe zose. Abale na alongo azinji omwe ankuchita utumiki wa nthawe zose abvuma kudzimana vinthu vizinji kuti akwanise kutumikira Yahova mokwana. Manje dzibvunzeni kuti: ‘Ko ningaingizire vomwe nichachita pomwe wonyang’anira dera pabodzi na akazi wawo peno ni wolowola akambachezera mpingo wathu? Ko ningamutambire kuti akagone kumuyi kwangu panango kumuchemera kuti tikadye naye pabodzi? Ko ningamukumbire kuti nikayende naye pabodzi mu utumiki?’ Mukambachita vimwevi mudzadalisiwe maninge. Mwakulinganiza, ndoganizani momwe abale wa ku Roma adakhalira okondwa  kubva Paulo na anzake ankufotokoza vinango mwa vinthu vosiyanasiyana volimbikisa vomwe vidawachitikira.—Mac. 15:3, 4.

10. Ko Paulo adachita chani padafika ku Roma, ndipo angakhala tani?

¹⁰ Gulu ya wanthu wa paulendo muyo idafika ku Roma, “Paulo adabvumiziwa kukakhala yekha na nsocha yemwe womudikhirira.” (Mac. 28:16) Wadjeri anango omwe angapasalini mantha nthawe zizinji angawamanga na njema pabodzi na msocha kuti aleke kuthawa. Podiya kuti Paulo adamangiwa mwa njira mweyi, iye wenze mulaliki wa Ufumu ndipo njema zilibe kumukangisa kulalikira. Olo kuti venze teno iye adandopuma ntsiku zitatu basi, adachemeresa akuluakulu wa Ayuda wa ku Roma kuti amudziwe komasoti kuti awalalikire.

11, 12. Pakuyankhula na Ayuda anzake, ko Paulo adachita tani kuti akwanise kumalisa maganizo yaliyose yophonyeka yomwe iwo enze nayo?

¹¹ Paulo adalewa kuti: “Amuna imwe, abale wangu, podiya kuti niribe kuchita chilichose chotsutsana na wanthu panango mwambo wa azibereki wathu, adaniphata ku Yerusalemu nkunipereka m’manja mwa Aroma ninge wadjeri. Ndipo padafagafaga, ambafuna kunimasula ndawa alibe kunigumana na mulandu wakuti ningaphewe nawo. Koma Ayuda adatsutsa vimwevo ndipo nidakakamizika kukawonekera kwa Kaisara. Koma sikuti nidachita vimwevi pakufuna kuti nidzanenere voipa wanthu wa ntundu wangu.” —Mac. 28:17-19.

 ¹² Pakutomola Ayuda omwe angamubvesera kuti “abale wangu,” Paulo ambafuna kuonesa kuti pana vinthu vinango vomwe iye ankulingana nawo, komasoti ambafuna kumalisa maganizo yoipa yaliyose yomwe wanthu mwawo enze nayo kwa iye. (1 Akor. 9:20) Komasoti iye adafotokoza mobveka bwino kuti, cholinga chake chenzelini kuimba mulandu Ayuda anzake mwawo, koma kukawonekera pamaso pa Kaisara. Koma Ayuda wa ku Roma mwawo, enze akanati abva kuti Paulo ankuyenda kukawonekera kwa Kaisara. (Mac. 28:21) Ko ndawa chani Ayuda wa ku Yudeya alibe kudziwisa Ayuda wa ku Roma va nkhani mweyi? Bukhu inango ilewa kuti: “Barko yomwe Paulo adapakira yenze ibodzi mwa mabarko yoyamba kufika ku Italiya pambuyo pa nthawe ya mphepo. Patsogolo pake, nthumi za akuluakulu wa Ayuda ku Yerusalemu zenze zikanati zafika ndipo peno adanemba kalata, vinkuonesa kuti yenze ikanati yafika.”

13, 14. Ko Paulo adayamba tani kulalikira va Ufumu, ndipo tingamutewedzere tani?

¹³ Manje Paulo, adayamba kuwalalikira va Ufumu pakulewa mpfundo yomwe idachitisa chidwi Ayuda omwe angamubvesera wale. Iye adalewa kuti: “Ndipomwapa, nidakumbira kuti nidzawonane namwe nkuyankhula namwe, pakuti namangiwa na tcheni iyi ndawa ya chidikhiro cha Aizirayeli.” (Mac. 28:20) Chidikhiro mwechi chidzakhalepolini palibe Mesiya na Ufumu wake, mobverana na vomwe mpingo wa Chikhrisitu uchapfunzisa. Akuluakulu wa Ayuda mwawo adadawira kuti: “Tinkufuna kubva maganizo yako, ndawa kunena chaivo, isepano tose tidziwa kuti gulu yopanduka mweyi ainenera voipa kulikose.”—Mac. 28:22.

¹⁴ Tikakhala na mpata wolalikira ntontholo wabwino, tingakwanise kutewedzera Paulo pakuphatisa basa mpfundo panango mibvunzo yomwe yangachitise chidwi omwe tinkuwalalikira. Tingakwanise kugumana mpfundo zabwino maninge zomwe zingatithandize kuchita vimwevi, ninge m’mabukhu yakuti Kukambitsirana za m’Malemba, Pindulani ndi Sukulu ya Utumiki wa Mulungu komasoti Kupfunzisa mwabuya. Ko muphatisira basa tani mpfundo zabwino za m’mabukhu yopfunzirira Baibolo mwaya?

15. Ko ni vinthu vinayi viponi vomwe tingapfunzire tikambaona ulaliki wa Paulo?

¹⁵ Pavidateno, adapangana ntsiku yakuti adzagumane naye ndipo “adabweradi azinji” komwe iye angakhala. “Kundoyambira machibese mpakana maulo,” adawafotokozera nkhani yose ndipo adachitira umboni mokwana va Ufumu wa Mulungu. Adachita vimwevi pakuphatisa basa mpfundo zotenga ntima zofotokoza va Yesu, kuchokera mu Chilamulo cha Mose na vomwe aneneri adanemba.” (Mac. 28:23) Pana vinthu vinayi pakuona momwe Paulo angalalalikilira. Chakuyamba, iye adatsindika maninge va Ufumu wa Mulungu. Chachiwiri, iye ambafuna kuwafika pa moyo wanthu omwe angawalalikira pakuphatisa basa “mpfundo zopasa chidwi.” Chachitatu, iye adaphatisira basa Malemba. Chachinayi, adaonesa ntima odzipereka ndawa adalalikira “kuyambira machibese mpakana  maulo.” Paulo adatisiyira chitsanzo chabwino maninge. Ko maphindu ya ulaliki wake yenze yaponi? Luka adanemba kuti “anango adayamba kukhulupirira vomwe Paulo adanena, koma anango alibe kukhulupirira. Manje pakuti angatsutsana, adayamba kuchoka.”—Mac. 28:24, 25a.

16-18. Ndawa chani Paulo alibe kudabwa padaona kuti Ayuda wa ku Roma alibe kukondwa na ntontholo wake, ndipo tichadekana kubva tani wanthu akalamba kubva ntontholo wathu?

¹⁶ Vimwevi venzelini vodabwisa kwa Paulo, ndawa venze vobverana na ulosi wa m’Baibolo. Komasoti venze volingana na vomwe vidachitikira Paulo nthawe zizinji akambalalikira. (Mac. 13:42-47; 18:5, 6; 19:8, 9) Pomwe wanthu mwawo adachoka ndawa yosakomedzewa na vomwe Paulo adalewa, iye adawauza kuti: “Mzimu uchena udanena chaivo kwa azibereki wanu pakuphatisa basa mneneri Yesaya. Mzimu muyo udati: ‘Yenda ukauze wanthu awa kuti: “Kubva mudzabve bwinobwino, koma mudzazindikirelini tanthauzo yake. Kunyang’ana mudzanyang’ane bwinobwino, koma mudzawonelini chirichose. Ndawa wanthu mwawa aumisa mitima yawo.”’” (Mac. 28:25b-27) Mawu yomwe yadatsumbudzuliriwa kuti “adaumisa mitima,” yambatanthauza ntima womwe wenze ukulu komasoti wonenepa maninge mwakuti ntontholo wa Ufumu udakakwanisalini kungena nkati mwake. (Mac. 28:27) Vimwevi venze vopasa mantha maninge!

¹⁷ Pakumalizira adawauza kuti mosiyana na Ayuda mwawo, “wanthu wamakhaindi yanango . . . adzabvesere.” (Mac. 28:28; Sal. 67:2; Yes. 11:10) Ntumi moyu ambakaikiralini vimwevi ne pang’ono ndawa adadzionera yekha wanthu azinji ankubvesera ntontholo wa Ufumu!—Mac. 13:48; 14:27.

¹⁸ Molingana na Paulo, ayi kuti timbakwinyirire wanthu akalamba kubvesera ntontholo wathu wabwino. Ndipo tinkudziwa kuti ni wanthu ang’onong’ono okha omwe adzagumane njira yoyenda ku moyo. (Mat. 7:13, 14) Koma wanthu wa maganizo yabwino akatibvesera nkuyamba kutumikira nase pabodzi, tichadekana kukondwanawo na kuwatambira na manja yawiri.—Luka 15:7.

19. Ko Paulo adaphatisira basa tani nthawe yomwe wenze mu djeri ku Roma?

¹⁹ Luka adamaliza nkhani yake na mawu yabwino maninge yolewa va Paulo. Iye adalewa kuti: “Paulo adapitiriza kukhala kwa magole yawiri mu nyumba yomwe ambalipira pa mwezi, ndipo wanthu wose omwe ambabwera kudzamuwona ambawatambira bwino. Ambawalalikira va Ufumu wa Mulungu komasoti kuwapfunzisa va Ambuya Yesu Khrisitu, na ufulu wose wa kuyankhula palibe chomukangisa.” (Mac. 28:30, 31) Shuwadi, Paulo ni chitsanzo chabwino maninge kwa munthu wotambira bwino alendo, wa chikhulupiriro cholimba komasoti wodzipereka pa utumiki!

20, 21. Fotokozani vitsanzo va wanthu anango omwe adaphindula na utumiki wa Paulo pomwe wenze ku Roma.

²⁰ Munthu m’bodzi yemwe Paulo adamutambira na manja yawiri wenze Onesimo. Iye wenze kapolo yemwe adathawa kwa ambuya wake ku Kolose. Paulo  adathandiza Onesimo kukhala Mkhrisitu ndipo Onesimo muyo adakhala ninge “m’bale [wa Paulo] wokhulupirika na wokondewa.” Paulo adafotokoza kuti Onesimo wenze ‘mwana wake’ ndipo iye ambakhala ninge ‘ababa wake.’ (Akol. 4:9; Filim. 10-12) Vinkuwoneka kuti Onesimo adalimbikisiwa maninge na Paulo! a

²¹ Wanthu anango adaphindula maninge ndawa ya chitsanzo chabwino cha Paulo. Iye adanembera Afilipi kuti: “Manje abale, nifuna kuti mudziwe kuti vomwe vidanichitikira vire viribe kuimisa basa ya ntontholo wabwino, koma vathandiza kuti ipite patsogolo. Pakuti munthu aliyese kuphatanidzapo Masocha Yoteteza Mpfumu yadziwa kuti ine namangiwa ndawa ya Khrisitu. Abale azinji alimba ntima mwa Ambuya ndawa ya kumangiwa kwangu, ndipo manjeuno ankupitiriza kulalikira mawu ya Mulungu alibe mantha.”—Afil. 1:12-14.

22. Ndawa chani tingalewe kuti Paulo adaphatisira basa bwino nthawe yake pomwe wenze mu djeri ku Roma?

²² Paulo adaphatisira basa nthawe yomwe wenze ku djeri ku Roma kunemba kalata yofunika maninge yomwe ntsiku zino ni mbali ya Malemba ya Chigiriki. b Nivochitisa chidwi kuti mu kalata yake yoyenda kwa Aefeso, Paulo adaphatisa basa chitsanzo cha vovala vomwe masocha ya Chiroma yangavala pakufotokoza vitsulo vankhondo vomwe Akhrisitu angadekana kuvala. (Aef. 6:11-17) Panango iye adaganizira vophatisira basa chitsanzo mwechi pomwe ambanyang’ana nsocha yemwe ambamunyang’anira ule. (Mac. 28:16) Ko tinkupfunzirapo chani pamwapa?  Isepanombo ntsiku zino tingaphindule maninge na malangizo youziriwa yogumanika m’makalata yomwe Paulo adanemba.—2 Tim. 3:16, 17.

23, 24. Molingana na Paulo, ko Akhrisitu anango ntsiku zino awonesa tani ntima wabwino akafungiriwa mu djeri palibe chifukwa chirichose?

²³ Panthawe yomwe Paulo adamasuliwa yomwe itomolewalini m’bukhu ya Machitidwe, iye adakhala ku djeri kwa magole yanayi. Ku Kaisareya adakhala mu djeri kwa magole yawiri ndipo ku Roma adakhala pomwe kwa magole yawiri. c (Mac. 23:35; 24:27) Koma iye adakhala wokondwa ndipo adapitiriza kutumikira Mulungu mwakhama. Molingana na Paulo atumiki wa Yahova azinji ntsiku zino, ankupitiriza kulalikira mokondwa podiya kuti ankufungiriwa mu djeri ndawa ya chikhulupiriro chawo. Ganizirani chitsanzo cha Mkhrisitu munango dzina yake Adolfo yemwe adamufungira mu djeri ku Espanha ndawa yolamba kungenerera ndale. Nsocha munango adauza Adolfo kuti: “Unipasa chidwi maninge. Tayesesa kuti moyo wa ku djeri kuno uubve kuwawa koma tikambakudzudza maninge ndipo pomwe utisekerera na kutiyankhula mwaulemu.”

²⁴ Kuyenda kwa nthawe masocha yadayamba kumukhulupirira maninge Adolfo, mwakuti ambafungalini msuwo wa mu chipinda chake cha mu djeri mumo. Nthawe zinango masocha yadayenda kwa Adolfo kukamubvunza nkhani za m’Baibolo. Ndipo nsocha munango yemwe anganyang’anira Adolfo adangena m’chipinda chake nkumbawerenga Baibolo. Pa nthawe mweyi Adolfo ndiye yemwe anganyang’anira nsocha moyu kuti masocha yanzake yaleke kumuona. Vitsanzo vabwino ninge vimwevi va Mboni zokhulupirika vitilimbikisa kuti isepanombo tionese “kulimba ntima pa kuyankhula Mawu ya Mulungu tilibe mantha,” olo pomwe vinthu viri voshupa maninge.

25, 26. Yakalibe yakwana magole 30, ko Paulo adaona ulosi uponi unkukwanirisiwa, ndipo vimwevi vinkulingana tani na vomwe vinkuchitika ntsiku zino?

²⁵ Bukhu yochitisa chidwi ya Machitidwe, inkumaliza na mpfundo yolimbikisa maninge yakuti ntumi wa Khrisitu moyu adapitiriza “kulalikira va Ufumu wa Mulungu” kwa wanthu wose omwe ambabwera kudzamuwona pomwe wenze mu djeri yosachoka pa muyi. Misolo yoyamba ya bukhu ya Machitidwe, tidawerenga basa yomwe Yesu adapasa ateweri wake pomwe adawauza kuti: “Koma mukadzatambira mzimu uchena, mudzakhale na mphanvu. Ndipo mudzakhale mboni zangu mu Yerusalemu, ku Yudeya kose na ku Samariya, mpakana kumamaliziro ya dziko yapasi.” (Mac. 1:8) Pakalibe papita magole 30, ntontholo wa Ufumu wa Mulungu wenze udalalikiliwa mu chilengedwe chose cha padziko yapasi.’ d (Akol. 1:23) Umoyu wenze umboni woonesa kuti mzimu wa Mulungu ni wa mphanvu!—Zek. 4:6.

²⁶ Ntsiku zino, mzimu moyu wathandiza abale wa Khrisitu omwe akalipano padziko yapasi, pabodzi na anzawo wa “nkhosa zinango” kupitiriza “kuchitira umboni mokwana va Ufumu wa Mulungu” madziko yoposha 230! (Yoh. 10:16; Mac. 28:23) Ko imwepo munkuphata nawo mokwana basa mweyi?