tyle tysięcy: Dosł. „miriady”. Występujący tu grecki wyraz dosłownie oznacza liczbę 10 000, ale może też odnosić się do bardzo dużej, nieokreślonej liczby.

zakwasu: Lub „drożdży”. W Biblii zakwas często symbolizuje grzech i zepsucie; w tym miejscu odnosi się do wypaczonych nauk i złego wpływu (Mt 16:6, 11, 12; 1Ko 5:6-8).

w świetle: Czyli otwarcie, publicznie.

głoszone z dachów: Zob. komentarz do Mt 10:27.

Gehenny: Zob. komentarz do Mt 5:22.

wróbli: Zob. komentarz do Mt 10:29.

za dwie drobne monety: Dosł. „za 2 assariony”. Wcześniej, w czasie trzeciej podróży po Galilei, Jezus powiedział, że dwa wróble można kupić za assariona (Mt 10:29). Assarion był wynagrodzeniem za 45 minut pracy (zob. Dodatek B14). Teraz — najwyraźniej jakiś rok później — podczas służby w Judei Jezus wypowiada słowa, które zanotował Łukasz, że za dwa assariony można kupić pięć wróbli. Jak wynika z porównania tych dwóch sprawozdań, wróble miały tak małą wartość, że piątego handlarze dodawali za darmo.

Nawet wszystkie wasze włosy na głowie są policzone: Zob. komentarz do Mt 10:30.

będziecie publicznie przesłuchiwani: Możliwe też „zaprowadzą was do synagog”. Grecki rzeczownik synagogé dosłownie oznacza „sprowadzenie razem; zgromadzenie”. W Chrześcijańskich Pismach Greckich najczęściej odnosi się do budynku albo miejsca, gdzie zbierali się Żydzi, żeby czytać Pisma, przyjmować pouczenia, słuchać przemówień i się modlić (zob. Słowniczek pojęć, „Synagoga”). W tym wersecie słowo to mogło odnosić się do „synagog”, w których odbywały się posiedzenia lokalnych sądów żydowskich (zob. komentarz do Mt 10:17), ale wygląda na to, że zostało tu użyte w szerszym znaczeniu i odnosi się do zgromadzeń publicznych — dostępnych zarówno dla Żydów, jak i nie-Żydów. Takie zgromadzenia były organizowane, żeby na podstawie prawa oskarżać chrześcijan z powodu ich wierzeń, a być może nawet żeby wydawać przeciwko nim różnego rodzaju wyroki.

podzielił się ze mną spadkiem: Prawo Mojżeszowe jasno określało zasady podziału spadku między rodzeństwem. Najstarszy syn otrzymywał podwójną część, bo miał przejąć obowiązki głowy rodziny (Pwt 21:17). Resztę spadku rozdzielano pomiędzy pozostałych spadkobierców. Człowiek wspomniany w tym wersecie najprawdopodobniej chciwie domagał się więcej, niż mu się prawnie należało. To może tłumaczyć jego niestosowne zachowanie — prośbą dotyczącą przyziemnej sprawy przerwał Jezusowi omawianie spraw duchowych. Jezus mądrze nie chciał się angażować w rozstrzyganie tego sporu, ale w dalszych słowach ostrzegł przed przejawianiem chciwości.

mediatorem: Lub „dokonującym podziału”. W ten sposób Jezus stwierdza, że nie ma potrzeby, by angażował się w rozstrzyganie kwestii, co do której jasno wypowiada się Prawo Mojżeszowe. Co więcej, zgodnie z Prawem rozwiązywaniem sporów finansowych zajmowali się starsi. Poza tym Jezus rozumiał, że został posłany na ziemię nie po to, żeby angażować się w sprawy życia codziennego, ale żeby głosić dobrą nowinę o Królestwie Bożym.

chciwości: Lub „zachłanności; pożądliwości”. Użyty tu grecki wyraz pleoneksía zawiera w sobie myśl o nienasyconym pragnieniu posiadania więcej. To samo greckie słowo występuje też w Ef 4:19; 5:3. Wspominając o chciwości w Kol 3:5, Paweł pisze, że jest ona bałwochwalstwem.

przypowieść: Zob. komentarz do Mt 13:3.

sobie: Lub „swojej duszy”. Grecki wyraz psyché, oddawany w wielu przekładach Biblii słowem „dusza”, występuje trzy razy w wersetach 19 i 20. Jego znaczenie zależy od kontekstu (zob. Słowniczek pojęć, „Dusza”). Tutaj odnosi się do osoby mającej fizyczne ciało, które można zobaczyć i dotknąć, a nie do niewidzialnej, nieuchwytnej cząstki wewnątrz człowieka. Dlatego określenia „swojej duszy” i „sobie” w zasadzie znaczą to samo (zob. komentarz do słowa Masz w tym wersecie).

Masz: Lub „duszo, masz”. Te słowa nierozsądny człowiek kieruje do samego siebie. Jak wyjaśniono w komentarzu do słowa sobie w tym wersecie, grecki wyraz psyché, oddawany w wielu przekładach Biblii słowem „dusza”, tutaj odnosi się do osoby mającej fizyczne ciało (zob. Słowniczek pojęć, „Dusza”).

Nierozsądny: Lub „głupcze”. W Biblii słowa „nierozsądny” czy „głupi” na ogół nie oznaczają kogoś nieinteligentnego, ale kogoś, kto wbrew rozsądkowi łamie zasady moralne i odrzuca prawe normy Boże.

umrzesz: Lub „zażądają od ciebie duszy”. W tekście greckim występuje tutaj czasownik w trzeciej osobie liczby mnogiej, który można oddać jako „zażądają”. Jednak w tej przypowieści nie wspomniano o żadnej grupie ludzi czy aniołów, do której mógłby się on odnosić. Czasownik ten wskazuje po prostu na to, co się stanie z tym człowiekiem. Jezus nie sprecyzował, w jaki sposób bogacz umrze albo kto odbierze mu życie. Chodziło o to, że tej nocy z jakiegoś powodu umrze. Dlatego omawiane sformułowanie można też przetłumaczyć na „życie będzie ci odebrane”. W tym sformułowaniu występuje też greckie słowo psyché, oddawane w wielu przekładach Biblii słowem „dusza”. Jak wspomniano w komentarzach do Łk 12:19, jego znaczenie zależy od kontekstu. Tutaj odnosi się do życia człowieka (zob. Słowniczek pojęć, „Dusza”).

bogaty w oczach Boga: Lub „bogaty wobec Boga”. Chodzi o bogactwo, które wynika ze skupiania się na sprawach ważnych z punktu widzenia Boga.

Przestańcie się zamartwiać: Lub „przestańcie się niepokoić”. Forma greckiego czasownika merimnáo, użytego tu z przeczeniem, wskazuje na potrzebę zaprzestania czynności już trwającej. Czasownik ten może dotyczyć martwienia się, które kogoś rozprasza i zaprząta mu myśli, ograbiając go z radości. Tego samego słowa Łukasz używa w Łk 12:11, 25, 26, a Paweł w 1Ko 7:32-34 i Flp 4:6 (zob. komentarz do Mt 6:25).

swoje życie: Lub „swoje dusze”. Grecki wyraz psyché, oddawany w wielu przekładach Biblii słowem „dusza”, w tym miejscu oznacza życie (zob. Słowniczek pojęć, „Dusza”).

życie: Lub „dusza”. Tak jak w poprzednim wersecie, grecki wyraz psyché w tym miejscu oznacza życie. Słowa życie (dusza) oraz ciało wymienione razem oznaczają całego człowieka.

krukom: Jest to jedyna wzmianka o tych ptakach w Chrześcijańskich Pismach Greckich. Kiedy Jezus podał podobną radę w Kazaniu na Górze, nie wymienił żadnego konkretnego gatunku ptaków (Mt 6:26). Sytuacja opisana przez Łukasza rozgrywa się w trakcie służby Jezusa w Judei, jakieś półtora roku po tym, jak wygłosił on Kazanie na Górze w Galilei. Tym razem Jezus podkreśla myśl zawartą w tej radzie, zwracając uwagę na kruki — ptaki, które według Prawa Mojżeszowego były nieczyste (Kpł 11:13, 15). Słowa Jezusa wskazują, że skoro Bóg troszczy się o nieczyste kruki, to tym bardziej będzie się troszczył o ludzi, którzy Mu ufają.

o chwilę przedłużyć swoje życie: Zob. komentarz do Mt 6:27.

tak małej rzeczy: Lub „tak bardzo małej rzeczy”. Dosł. „najmniejszej rzeczy”. Sformułowanie to najwyraźniej odnosi się do tego, o czym była mowa w poprzednim wersecie, czyli do przedłużenia życia chociaż o chwilę. Skoro ludzie nie są w stanie tego zrobić, to dlaczego mieliby się zamartwiać i gromadzić różne dobra, jedzenie i ubrania oraz dążyć do posiadania wielu domów i innych rzeczy?

lilie: Niektórzy uważają, że chodzi tu o zawilce, ale mogły to być różne kwiaty podobne do lilii, takie jak tulipany, hiacynty, irysy lub mieczyki. Istnieje też pogląd, że Jezus nawiązał po prostu do kwiatów rosnących dziko w okolicy i dlatego to greckie określenie bywa oddawane bardziej ogólnym terminem „kwiaty” lub „kwiaty polne”. Niektórzy wyciągają taki wniosek, bo w odniesieniu do tych kwiatów użyto też synonimicznego określenia „roślinność w polu” (Łk 12:28; Mt 6:28-30).

roślinność (...) do pieca: Zob. komentarz do Mt 6:30.

ludzie małej wiary: Zob. komentarz do Mt 6:30.

przestańcie żyć w napięciu i zatroskaniu: Lub „przestańcie się martwić”. Użyte tu greckie słowo meteorízomai nie występuje nigdzie indziej w Chrześcijańskich Pismach Greckich. W klasycznej grece oznaczało „podnosić do góry; zawieszać”; w tym znaczeniu używano go w opisach statków miotanych przez fale. Jednak tutaj zostało użyte w sensie przenośnym w odniesieniu do kogoś zmartwionego lub niespokojnego, niejako miotanego lub wahającego się z powodu wątpliwości i trosk.

stale szukajcie: Użyta tu forma greckiego czasownika wskazuje na czynność ciągłą. Prawdziwi naśladowcy Jezusa nie mają szukać Królestwa tylko przez pewien czas, a potem zająć się czymś innym. Powinni zawsze stawiać je na pierwszym miejscu w życiu. Ta sama rada Jezusa jest zanotowana w Mt 6:33 jako część Kazania na Górze wygłoszonego w Galilei. Wydarzenia opisane tu w relacji Łukasza miały miejsce jakieś półtora roku później, w trakcie końcowego etapu służby Jezusa, prawdopodobnie w Judei. Jezus najwyraźniej uznał za stosowne powtórzyć wcześniejsze rady.

dawajcie dary miłosierdzia: Lub „wspierajcie biednych” (zob. komentarz do Mt 6:2).

Bądźcie przygotowani: Dosł. „niech wasze lędźwie będą przepasane”. Ten związek frazeologiczny odnosi się do przeciągania dołu luźnej szaty spodniej między nogami i przewiązywania go pasem, żeby nie przeszkadzał np. w trakcie pracy czy biegania. Z czasem frazeologizm ten zaczął oznaczać gotowość do działania. Podobne sformułowania wiele razy pojawiają się w Pismach Hebrajskich (np.: Wj 12:11; 1Kl 18:46, przyp.; 2Kl 3:21, przyp.; 4:29; Prz 31:17, przyp.; Jer 1:17, przyp.). W tym wersecie forma czasownika wskazuje na stałą gotowość sług Bożych do duchowej działalności. W Łk 12:37 ten sam grecki czasownik został oddany jako „przygotować się do usługiwania”. W 1Pt 1:13 sformułowanie oddane jako „przygotujcie się do działania” (lub „przystosujcie swój umysł do działania”, przyp.) dosłownie oznacza „przepaszcie lędźwie swojego umysłu”.

sam przygotuje się do usługiwania: Dosł. „przepasze się” (zob. komentarze do Łk 12:35; 17:8).

drugiej straży: Chodzi o okres od ok. 9 wieczorem do północy. Taki podział nocy na cztery straże był wzorowany na systemie stosowanym przez Greków i Rzymian. Wcześniej Hebrajczycy dzielili noc na trzy straże, z których każda trwała mniej więcej cztery godziny (Wj 14:24; Sdz 7:19), ale do I w. n.e. przyjęli system rzymski (zob. komentarze do Mt 14:25; Mk 13:35).

trzeciej: Chodzi o okres od północy do ok. 3 w nocy (zob. komentarz do Mk 13:35).

zarządcą: Lub „szafarzem; zarządcą domu”. Użyte tu greckie słowo oikonòmos odnosi się do sługi ustanowionego nad innymi sługami. W starożytności funkcję tę często pełnił wierny sługa, który zarządzał sprawami swojego pana — cieszył się więc jego wielkim zaufaniem. Kimś takim był sługa Abrahama, „który zarządzał całym jego majątkiem” (Rdz 24:2). Podobne zadanie otrzymał Józef (Rdz 39:4). W tym przykładzie Jezus używa słowa „zarządca” w liczbie pojedynczej, ale nie musi to oznaczać, że chodzi o jedną konkretną osobę. W Biblii znajdujemy przykłady rzeczowników w liczbie pojedynczej, które odnoszą się do grupy osób. Na przykład Jehowa powiedział do narodu izraelskiego: „Wy jesteście moimi świadkami [lm.], (...) moim sługą [lp.], którego wybrałem” (Iz 43:10). Podobnie w tym przykładzie chodzi o zarządcę pojętego zbiorowo. W równoległym sprawozdaniu z Mt 24:45 został on nazwany „niewolnikiem wiernym i roztropnym”.

roztropnym: Lub „mądrym”. Użyty tu grecki przymiotnik frònimos zawiera myśl o zdolności pojmowania powiązanej z wnikliwością, przezornością, rozeznaniem, rozwagą i praktyczną mądrością. Forma tego samego słowa w Łk 16:8 została oddana jako „bardziej zaradni” (lub „pod względem praktycznym mądrzejsi”). To greckie słowo występuje również w Mt 7:24; 25:2, 4, 8, 9, a w Septuagincie w Rdz 41:33, 39 w odniesieniu do Józefa.

swoimi sługami: Lub „swoją służbą domową”. Podobnie jak określenie „słudzy w domu” (gr. oiketeía) z Mt 24:45, termin użyty w tym wersecie (gr. therapeía) odnosi się do wszystkich osób, które pracują w domu pana. Łukasz posłużył się tu terminem występującym w klasycznej grece, który ma w zasadzie takie samo znaczenie jak ten użyty przez Mateusza. To, że Łukasz użył tego terminu, może wynikać z jego gruntownego wykształcenia.

ten niewolnik: Zarządca wspomniany w wersecie 42 tutaj został nazwany „niewolnikiem” (zob. komentarz do Łk 12:42). „Ten niewolnik” za swoją wierność miał być nagrodzony (Łk 12:44). W równoległym sprawozdaniu z Mt 24:45-47 zarządca został nazwany „niewolnikiem wiernym i roztropnym” (zob. komentarz do Łk 12:45).

ten niewolnik: Wspomniany tu niewolnik to zarządca, o którym mowa w Łk 12:42. „Ten niewolnik” za swoją wierność miał być nagrodzony (Łk 12:43, 44). Ale gdyby okazał się nielojalny, zostałby ukarany „z największą surowością” (Łk 12:46). Te słowa Jezusa są w rzeczywistości ostrzeżeniem skierowanym do niewolnika wiernego i roztropnego. Podobnie w przypowieści zanotowanej w Mt 24:45-51 Jezus nie zapowiada pojawienia się złego niewolnika ani go nie ustanawia, ale ostrzega wiernego niewolnika, co by się stało, gdyby zaczął przejawiać cechy złego niewolnika.

ukarze go z największą surowością: Zob. komentarz do Mt 24:51.

wzniecić ogień: Mówiąc obrazowo, przyjście Jezusa wznieciło wśród Żydów ogień. Jezus poruszył kwestie, które wywołały gorące spory, przez co sprawił, że wiele fałszywych nauk i tradycji zostało niejako strawionych przez ogień. Na przykład w przeciwieństwie do nacjonalistycznych oczekiwań Żydów, kiedy Mesjasz przebywał na ziemi, nie wyzwolił literalnego Izraela spod władzy Rzymu, ale poniósł haniebną śmierć. Swoim gorliwym głoszeniem sprawił, że Królestwo Boże stało się dla Żydów kwestią pierwszoplanową, która wznieciła w całym narodzie płomienną polemikę (1Ko 1:23).

nie spłacisz całego długu: Dosł. „nie oddasz ostatniego leptona”. Grecki wyraz leptòn oznacza coś małego i cienkiego. Wytwarzany z miedzi lub brązu lepton miał wartość 1/128 denara i najwyraźniej był najmniejszą monetą używaną w Izraelu (zob. Słowniczek pojęć, „Lepton”, i Dodatek B14).