na których runęła wieża w Siloam: Żeby podkreślić przekazywaną myśl, Jezus nawiązał do tragedii, która wydarzyła się niedawno lub przynajmniej wciąż była żywa w pamięci ludzi. Wieża w Siloam najwyraźniej stała w pd.-wsch. części Jerozolimy, w pobliżu sadzawki Siloam (zob. Dodatek B12: mapa „Jerozolima i okolice”).

miał w winnicy drzewo figowe: W winnicach często sadzono zarówno drzewa oliwne, jak i figowe. Dzięki temu nawet gdy w danym roku winorośl nie obrodziła, figi i oliwki przynosiły pewien dochód.

trzech lat: Młode drzewa, hodowane z sadzonek, po dwóch — trzech latach zwykle rodzą przynajmniej trochę fig. Kiedy Jezus podawał tę przypowieść, jego służba trwała już ok. trzech lat. W swojej przypowieści najwyraźniej nawiązuje do tego okresu — od jakichś trzech lat próbuje wzbudzić wiarę wśród Żydów. Jednak do owoców jego pracy można zaliczyć zaledwie garstkę uczniów. Teraz, w czwartym roku swojej służby, zwiększa wysiłki. Głosząc i nauczając w Judei i Perei, niejako okopuje i nawozi symboliczne drzewo figowe, czyli naród żydowski. Ale na jego wysiłki reaguje pozytywnie jedynie niewielka liczba Żydów — naród jako całość jest na drodze do zagłady.

zniewolona przez złego ducha: Dosł. „mająca ducha słabości”. Chodzi najwyraźniej o to, że niepełnosprawność tej kobiety była skutkiem działania demona. W Łk 13:16 Jezus powiedział o tej kobiecie, że Szatan ‛trzymał ją na uwięzi’.

ziarnko gorczycy: W Izraelu rośnie dziko kilka gatunków gorczycy, a gorczyca czarna (Brassica nigra) jest powszechnie uprawiana. Ze stosunkowo niewielkiego ziarna (o średnicy 1—1,6 mm i wadze 1 mg) wyrasta roślina podobna do drzewa. Niektóre jej odmiany osiągają wysokość 4,5 m. Ziarnko gorczycy, nazwane w Mt 13:32 oraz Mk 4:31 „najmniejszym ze wszystkich nasion”, występowało w starożytnych pismach żydowskich jako przenośnia oznaczająca coś bardzo małego. Chociaż obecnie znane są mniejsze nasiona, ziarno gorczycy było najmniejszym z tych, które zbierali i wysiewali izraelscy rolnicy w czasach Jezusa.

dużymi miarami: Zob. komentarz do Mt 13:33.

czy to prawda, że tylko nieliczni będą wybawieni?: To, ile osób zostanie wybawionych, było w starożytności jedną z kwestii, o które spierali się żydowscy przywódcy religijni. W późniejszych czasach istniały nawet mistyczne sekty, które starały się to ustalić na podstawie wartości liczbowych przypisywanych literom w różnych wersetach. Co prawda pytanie związane z osądem Bożym dotyczyło szerokiego zagadnienia i było oparte na przypuszczeniach, ale Jezus w swojej odpowiedzi skupił się na osobistej odpowiedzialności każdego człowieka.

Wytężajcie siły: Lub „zmagajcie się”. Jezus podkreślił w ten sposób, że chcąc wejść przez wąskie drzwi, trzeba działać z pełnym zaangażowaniem. Różne źródła sugerują, że fragment ten można oddać jako „dołóżcie wszelkich starań; róbcie wszystko, co w waszej mocy”. Grecki czasownik agonízomai jest spokrewniony z rzeczownikiem agòn, który często odnosi się do zawodów sportowych. W Heb 12:1 rzeczownik ten występuje w sensie przenośnym i odnosi się do chrześcijańskiego „wyścigu” po życie. Pojawia się on również w bardziej ogólnym znaczeniu jako „walka” (Flp 1:30; Kol 2:1; 1Tm 6:12; 2Tm 4:7). Użyte w Łk 13:24 greckie słowo bywa tłumaczone na „uczestnik zawodów” (1Ko 9:25), „wytężać się” (Kol 1:29), „wytężać siły” (Kol. 4:12, NŚ, 1997; 1Tm 4:10) i „walczyć” (1Tm 6:12). Ponieważ pochodzi ono od wyrazu mającego związek z rywalizacją sportową, to zdaniem niektórych wspomniany przez Jezusa wysiłek można porównać do wysiłku sportowca, który robi wszystko, co w jego mocy, żeby zdobyć nagrodę.

głównych ulicach: Lub „szerokich ulicach”. Użyte tu greckie słowo odnosi się do ulic, które w centrach miast się rozszerzały i służyły jako place miejskie. Takie „główne ulice” odróżniały się od wąskich, krętych uliczek, typowych dla miast i miasteczek w I w. n.e.

zgrzytać zębami: Lub „szczękać zębami; zaciskać zęby”. Zwrot ten może zawierać myśl o cierpieniu, rozpaczy i gniewie, czemu mogą towarzyszyć gorzkie słowa i agresywne zachowanie.

ze wschodu i zachodu, z północy i południa: Mówiąc o czterech kierunkach, Jezus ma na myśli całą ziemię. Innymi słowy, przywilej, o którym mowa w tym wersecie, będzie dostępny dla ludzi ze wszystkich narodów.

zajmą miejsca przy stole: Zob. komentarz do Mt 8:11.

Herod: Chodzi o Heroda Antypasa, syna Heroda Wielkiego (zob. Słowniczek pojęć).

temu lisowi: Lisy są znane z przebiegłości, dlatego gdy Jezus nazwał Heroda lisem, prawdopodobnie nawiązał właśnie do tej cechy. Niektórzy bibliści uważają, że Jezus, nazywając go w ten sposób, mógł mieć na myśli przebiegłość, słabość i znikomość. W literaturze żydowskiej lis był symbolem ludzi słabych (por. Neh 4:3), ale jednocześnie przebiegłych i starających się wykorzystywać dogodne okazje; jego przeciwieństwem był silny lew, który wyobrażał pewnego siebie władcę odznaczającego się siłą i wielkością (por. Prz 28:1; Jer 50:17; Eze 32:2). Jeśli pogląd biblistów jest słuszny, oznaczałoby to, że w gruncie rzeczy Herod został nazwany przebiegłym, zarozumiałym władcą, mało znaczącym w oczach Boga. Jezus zmierzał do Jerozolimy prawdopodobnie przez Pereę, którą władał Herod, kiedy faryzeusze powiedzieli mu, że ten władca chce go zabić. Być może Herod rozpuszczał tę pogłoskę w nadziei, że Jezus się przestraszy i opuści jego terytorium. Najwyraźniej był zaniepokojony służbą Jezusa. Wcześniej pod wpływem intrygi swojej żony skazał na śmierć Jana Chrzciciela i teraz zapewne obawiał się zabić kolejnego proroka Bożego (Mt 14:1, 2; Mk 6:16).

dzisiaj i jutro (...), a trzeciego dnia skończę: Jezus użył tu określeń czasu, których nie należy rozumieć dosłownie. Chciał po prostu powiedzieć, że niedługo uda się do Jerozolimy, gdzie umrze. Słowa te mogą też wskazywać, że jego służba w charakterze Mesjasza miała ustalone ramy czasowe, których nie można było skrócić ani zmienić — nie mógł na to wpłynąć żaden polityczny cel jakiegokolwiek świeckiego władcy.

jest nie do pomyślenia: Lub „jest niemożliwe”. Chociaż żadne biblijne proroctwo nie mówiło wprost, że Mesjasz umrze w Jerozolimie, to wniosek taki można wyciągnąć na podstawie Dn 9:24-26. Poza tym gdyby Żydzi mieli zabić proroka, a zwłaszcza Mesjasza, to należałoby się spodziewać, że zrobiliby to właśnie w tym mieście. Zbierał się tam Sanhedryn, 71-osobowy sąd najwyższy, więc jeśli ktoś został oskarżony o to, że jest fałszywym prorokiem, taką sprawę rozpatrywano w Jerozolimie. Jezus mógł mieć również na myśli, że to tam stale składano Bogu ofiary i zabijano baranka paschalnego. Późniejsze wydarzenia dowiodły, że słowa Jezusa się sprawdziły. Postawiono go przed Sanhedrynem w Jerozolimie i tam skazano. I właśnie w Jerozolimie, tuż za murami miejskimi, umarł jako „baranek paschalny” (1Ko 5:7).

Jerozolimo, Jerozolimo: Według Mt 23:37 podobne słowa Jezus wypowiedział w Jerozolimie 11 nisan podczas ostatniego tygodnia swojej ziemskiej służby. Jednak słowa z tego wersetu powiedział wcześniej, kiedy był w Perei (zob. Dodatek A7).

dom: Chodzi o świątynię.

Jehowy: Zacytowano tu słowa z Ps 118:26, gdzie w tekście hebrajskim pojawia się imię Boże wyrażone czterema spółgłoskami (w transliteracji na jęz. pol. JHWH) (zob. Dodatek C).