Cezar: Lub „cesarz”. Użyte tu greckie słowo Kaísar jest odpowiednikiem łacińskiego terminu Caesar (zob. Słowniczek pojęć). Imię August, które pochodzi z łaciny i znaczy „najdostojniejszy”, po raz pierwszy zostało nadane przez rzymski senat jako tytuł Gajuszowi Oktawianowi, pierwszemu cesarzowi Rzymu, w 27 r. p.n.e. Dlatego władca ten stał się znany jako Cezar August. Dzięki jego dekretowi Jezus urodził się w Betlejem, co było spełnieniem proroctwa biblijnego (Dn 11:20; Mi 5:2).

imperium: Lub „zamieszkanej ziemi”. W szerszym znaczeniu greckie słowo oikouméne, oddane tu jako „imperium”, odnosi się do ziemi jako miejsca zamieszkania ludzi (zob. komentarz do Łk 21:26; Dz 17:31; Rz 10:18; Obj 12:9; 16:14). W I w. n.e. słowem tym określano rozległe imperium rzymskie, w którego różnych zakątkach mieszkali Żydzi (Dz 24:5).

spisu ludności: Cezar August wydał ten dekret najprawdopodobniej po to, żeby usprawnić ściąganie podatków i pobór mężczyzn do wojska. Najwyraźniej w ten sposób spełnił proroctwo Daniela o władcy, który „każe poborcy przejść przez wspaniałe królestwo”. Daniel przepowiedział też, że kiedy rządy będzie sprawował następca tego władcy („ktoś, kto będzie pogardzany”), wydarzy się coś bardzo ważnego — „Wódz przymierza”, czyli Mesjasz, „zostanie zgładzony” (Dn 11:20-22). Jezus został zabity w okresie panowania Tyberiusza, następcy Augusta.

namiestnika Syrii (...) Kwiryniusz: Publiusz Sulpicjusz Kwiryniusz, wybitny rzymski senator, został wymieniony w Biblii tylko raz. Uczeni początkowo twierdzili, że był on namiestnikiem rzymskiej prowincji Syria tylko przez jedną kadencję, która obejmowała 6 r. n.e., kiedy to wybuchł bunt spowodowany spisem ludności. W związku z tym podważali wiarygodność tego fragmentu i w konsekwencji całej relacji Łukasza, argumentując, że Kwiryniusz był namiestnikiem w 6 lub 7 r. n.e., podczas gdy Jezus urodził się wcześniej. Jednak w 1764 r. odnaleziono inskrypcję, która wyraźnie wskazuje, że Kwiryniusz dwukrotnie sprawował urząd namiestnika (legata) Syrii. Również inne inskrypcje skłoniły niektórych historyków do wniosku, że Kwiryniusz był namiestnikiem Syrii we wcześniejszym okresie, jeszcze przed nastaniem naszej ery. I to właśnie wtedy odbył się pierwszy spis, o którym mowa w tym wersecie. Poza tym uczeni podważający wiarygodność tego fragmentu nie biorą pod uwagę trzech istotnych faktów: 1) nazywając ten spis pierwszym, Łukasz przyznaje, że nie był on jedyny. Najwyraźniej wiedział o tym późniejszym, przeprowadzonym ok. 6 r. n.e. Wspomina o nim Łukasz w Dziejach Apostolskich (5:37), a także Józef Flawiusz. 2) Chronologia biblijna wyklucza możliwość, żeby Jezus urodził się w trakcie drugiej kadencji Kwiryniusza. Wynika z niej natomiast, że urodził się podczas jego pierwszej kadencji, która obejmowała okres między 4 a 1 r. p.n.e. 3) Łukasz jest uważany za skrupulatnego historyka i żył w okresie, kiedy rozgrywało się wiele opisywanych przez niego wydarzeń (Łk 1:3). Ponadto był natchniony duchem świętym (2Tm 3:16).

wyruszył z Nazaretu w Galilei: W odległości zaledwie 11 km od Nazaretu znajdowała się miejscowość o nazwie Betlejem, ale proroctwo precyzowało, że Mesjasz miał pochodzić z „Betlejem Efrata” (Mi 5:2). To Betlejem, nazwane rodzinnym miastem Dawida, było położone w Judei, na południu (1Sm 16:1, 11, 13). Odległość w linii prostej między Nazaretem a Betlejem Efrata wynosi ok. 110 km. Rzeczywista długość tej trasy przez Samarię (wg przebiegu dzisiejszych dróg) mogła wynosić nawet 150 km. Trasa prowadziła przez pagórkowaty region, dlatego podróż mogła być męcząca i trwać kilka dni.

pierworodnego: To określenie wskazuje, że Maria miała później też inne dzieci (Mt 13:55, 56; Mk 6:3).

żłobie: Greckie słowo fátne, oddawane jako „żłób”, oznacza miejsce karmienia. Mogło to być koryto, z którego jadły zwierzęta, choć ten grecki termin może też odnosić się do przegrody dla zwierząt (por. Łk 13:15, NŚ, 1997, gdzie to gr. słowo przetłumaczono na „przegroda”). Wygląda na to, że tutaj odnosi się do miejsca karmienia, chociaż Biblia nie precyzuje, czy ten żłób znajdował się w budynku, czy na zewnątrz, albo czy był częścią przegrody.

kwatery: Występujące tu greckie słowo może być też oddane jako „pokój gościnny”, tak jak w Mk 14:14 i Łk 22:11.

pasterze: Na ofiary składane w świątyni w Jerozolimie stale potrzeba było dużej liczby owiec, dlatego całkiem możliwe, że część z nich hodowano w okolicach Betlejem właśnie w tym celu.

mieszkali pod gołym niebem: Użyte tu greckie słowo pochodzi od czasownika, który składa się z wyrazów agròs („pole”) i aulé („otwarta przestrzeń”), dlatego oznacza „mieszkać na polach” i wskazuje na nocowanie pod gołym niebem. W ciągu dnia owce mogły przebywać na pastwiskach o każdej porze roku. Jednak w tym wypadku pasterze przebywali na polach ze stadami nocą. To wskazuje, kiedy urodził się Jezus. W Izraelu mniej więcej w połowie października zaczyna się pora deszczowa trwająca kilka miesięcy. W grudniu w Betlejem, podobnie jak w Jerozolimie, nocą temperatura często spada poniżej zera. Informacja, że pasterze z Betlejem przebywali nocą na polach, wskazuje, że pora deszczowa jeszcze się nie zaczęła (zob. Dodatek B15).

anioł Jehowy: Zob. komentarz do Łk 1:11 oraz Dodatek C3, wprowadzenie; Łk 2:9.

chwała Jehowy: W pierwszych dwóch rozdziałach Ewangelii według Łukasza jest wiele nawiązań do fragmentów i sformułowań z Pism Hebrajskich, w których pojawia się imię Boże. Hebrajski odpowiednik słowa „chwała” razem z tetragramem występuje w Pismach Hebrajskich ponad 30 razy, m.in. w: Wj 16:7; 40:34; Kpł 9:6, 23; Lb 14:10; 16:19; 20:6; 1Kl 8:11; 2Kn 5:14; 7:1; Ps 104:31; 138:5; Iz 35:2; 40:5; 60:1; Eze 1:28; 3:12; 10:4; 43:4; Hab 2:14 (zob. komentarze do Łk 1:6; 1:9 oraz Dodatek C3, wprowadzenie; Łk 2:9).

Chrystus: Anioł użył tego tytułu najwyraźniej w sensie proroczym, ponieważ Jezus stał się Mesjaszem, czyli Chrystusem, dopiero w momencie, kiedy podczas chrztu został namaszczony duchem świętym (Mt 3:16, 17; Mk 1:9-11; Łk 3:21, 22).

Chrystus Pan: Jest to jedyne miejsce w Chrześcijańskich Pismach Greckich, gdzie występuje wyrażenie christòs kýrios, oddane tu jako „Chrystus Pan”. Anioł użył tych tytułów najwyraźniej w sensie proroczym, dlatego słowa te można też przetłumaczyć jako „który ma być Chrystusem Panem” (zob. komentarz do słowa Chrystus w tym wersecie). W Dz 2:36 apostoł Piotr pod natchnieniem wyjaśnia, że Bóg uczynił Jezusa „zarówno Panem, jak i Chrystusem”. Jednak wyrażenie oddane jako „Chrystus Pan” niektórzy rozumieją inaczej. Część biblistów uważa, że należy je przetłumaczyć na „namaszczony Pan”. Inni doszli do wniosku, że to połączenie tytułów oznacza „Chrystus Pana”, i taką wersję można znaleźć w Łk 2:11 w kilku łacińskich i syryjskich przekładach. Idąc za tym tokiem myślenia, tłumacze niektórych przekładów Chrześcijańskich Pism Greckich na język hebrajski (w Dodatku C oznaczonych jako J^{5-8, 10}) użyli w tym miejscu wyrażenia maszíach Jehowáh, czyli „Chrystus Jehowy”. Z tych i jeszcze innych przyczyn niektórzy uważają, że wyrażenie z Łk 2:11 jest podobne do greckiego określenia z Łk 2:26 oddanego jako „Pomazaniec [„Chrystus”] Jehowy”.

a na ziemi pokój ludziom, których On darzy uznaniem: Lub „a na ziemi pokój ludziom dobrej woli”. Część manuskryptów zawiera tekst, który można oddać jako „a na ziemi pokój, dobra wola ludziom”, i tak oddają ten fragment niektóre przekłady Biblii. Ale sformułowanie użyte w Przekładzie Nowego Świata jest oparte na starszych i bardziej wiarygodnych manuskryptach. W tym obwieszczeniu aniołów nie chodziło o to, że Bóg okaże dobrą wolę wszystkim ludziom, bez względu na ich nastawienie i postępowanie. Chodziło raczej o to, że Bóg obdarzy uznaniem tych, którzy szczerze w Niego uwierzą i staną się naśladowcami Jego Syna (zob. komentarz do słów ludziom, których On darzy uznaniem w tym wersecie).

ludziom, których On darzy uznaniem: Lub „ludziom dobrej woli”. Użyte tu greckie słowo eudokía można też oddać jako „przychylność; upodobanie”. Pokrewny czasownik eudokéo występuje w Mt 3:17; Mk 1:11 oraz Łk 3:22 (zob. komentarze do Mt 3:17; Mk 1:11), gdzie Bóg zwrócił się do swojego Syna zaraz po jego chrzcie. Podstawowe znaczenie tego czasownika to „darzyć uznaniem; odczuwać głębokie zadowolenie; okazywać przychylność; mieć w czymś upodobanie”. Wobec tego występujące tu greckie wyrażenie anthròpois eudokías odnosi się do tych, których Bóg darzy uznaniem i w których ma upodobanie. Dlatego można je też oddać jako „ludzie, z których jest On bardzo zadowolony”. Tak więc obwieszczenie aniołów dotyczy dobrej woli okazywanej przez Boga nie ogółowi ludzi, ale tym, których darzy On uznaniem, bo szczerze w Niego wierzą i stają się naśladowcami Jego Syna. Chociaż greckie słowo eudokía w niektórych kontekstach może dotyczyć nastawienia ludzi (Rz 10:1; Flp 1:15), to najczęściej dotyczy dobrej woli Boga, czyli Jego upodobania, pragnienia, albo tego, co On uznaje za dobre (Mt 11:26; Łk 10:21; Ef 1:5, 9; Flp 2:13; 2Ts 1:11). W Septuagincie w Ps 51:18 (50:20, LXX) to słowo również odnosi się do „dobrej woli” Boga.

to, co Jehowa nam oznajmił: Chociaż to orędzie zostało przekazane przez aniołów, pasterze zdawali sobie sprawę, że pochodzi ono od Jehowy Boga. W Septuagincie grecki czasownik tłumaczony na „oznajmić” jest odpowiednikiem hebrajskiego czasownika występującego tam, gdzie Jehowa przekazuje swoją wolę ludziom albo ludzie chcą ją poznać. W takich miejscach tekst hebrajski często zawiera tetragram (Ps 25:4; 39:4; 98:2; 103:6, 7). Wydaje się więc naturalne, że w wypowiedzi żydowskich pasterzy występuje imię Boże (zob. komentarz do Łk 1:6 oraz Dodatek C1 i Dodatek C3, wprowadzenie; Łk 2:15).

Jezus: Zob. komentarz do Mt 1:21.

czas ich oczyszczenia: Chodzi o czas, kiedy mieli zostać ceremonialnie oczyszczeni. Prawo Mojżeszowe wymagało, żeby po urodzeniu chłopca matka odbyła 40-dniowy okres oczyszczania się (Kpł 12:1-4). Celem tego nakazu nie było umniejszanie roli kobiet ani rodzenia dzieci, ale podkreślenie ważnej prawdy duchowej: wydawanie na świat potomstwa powoduje, że z pokolenia na pokolenie przekazywany jest grzech odziedziczony po Adamie. Wbrew temu, co twierdzą teolodzy, dotyczyło to też Marii (Rz 5:12). Używając w tym wersecie zaimka „ich”, Łukasz nie mógł mieć na myśli Jezusa, bo wiedział, że duch święty chronił go przed odziedziczeniem grzechu po niedoskonałej matce i dlatego nie potrzebował on oczyszczenia (Łk 1:34, 35). Mógł natomiast mieć na myśli przybranego ojca Jezusa, Józefa, który przygotował podróż do świątyni i jako głowa rodziny miał dopilnować, żeby ofiara została złożona.

żeby stawić się z nim przed Jehową: Jak wynika z kolejnego wersetu, po narodzinach Jezus został przyniesiony do świątyni, co było zgodne ze słowami Jehowy do Mojżesza zapisanymi w Wj 13:1, 2, 12, gdzie rodzicom polecono „poświęcić Jehowie każdego pierworodnego płci męskiej”. Poza tym sformułowanie „żeby stawić się z nim przed Jehową” przywołuje na myśl opis z 1Sm 1:22-28, w którym powiedziano, że Anna przyprowadziła młodego Samuela „przed Jehowę” i oddała go na służbę dla Niego (zob. komentarze do Łk 1:6; 2:23 oraz Dodatek C3, wprowadzenie; Łk 2:22).

Prawie Jehowy: Wyrażenie „Prawo Jehowy” wiele razy występuje w Pismach Hebrajskich jako połączenie hebrajskiego słowa oznaczającego „prawo” oraz tetragramu (np.: Wj 13:9; 2Kl 10:31; 1Kn 16:40; 22:12; 2Kn 17:9; 31:3; Neh 9:3; Ps 1:2; 119:1; Iz 5:24; Jer 8:8; Am 2:4). Słowa tak jak jest napisane (lub podobne) często występują w Chrześcijańskich Pismach Greckich jako wprowadzenie cytatów z Pism Hebrajskich (Mk 1:2; Dz 7:42; 15:15; Rz 1:17; 10:15; zob. komentarz do Łk 1:6 oraz Dodatek C3, wprowadzenie; Łk 2:23).

Każdy pierworodny płci męskiej: Fragment z Łk 2:22-24 mówi nie tylko o ofierze złożonej w związku z oczyszczeniem Marii (zob. komentarze do Łk 2:22; 2:24), ale też o innym wymaganiu Prawa: gdy w rodzinie pojawiał się pierwszy syn, rodzice mieli zapłacić 5 syklów srebra. Jezus, jako pierworodny, był poświęcony Bogu i należał do Niego. Dlatego zgodnie z Prawem jego rodzice, Józef i Maria, musieli go wykupić (Wj 13:1, 2; Lb 18:15, 16). Należało to zrobić, kiedy dziecko miało „od miesiąca wzwyż”. W związku z tym Józef mógł zapłacić 5 syklów w tym samym czasie, kiedy Maria składała ofiarę oczyszczenia, czyli 40 dni po narodzinach Jezusa.

Jehowy: Cytat w tym wersecie jest oparty na Wj 13:2, 12, gdzie w tekście hebrajskim pojawia się imię Boże wyrażone czterema spółgłoskami (w transliteracji na jęz. pol. JHWH) (zob. Dodatek C).

złożyli ofiarę: Zgodnie z Prawem Mojżeszowym kobieta po urodzeniu dziecka była przez pewien czas ceremonialnie nieczysta. Po tym czasie kapłan składał za nią ofiarę całopalną i ofiarę za grzech (Kpł 12:1-8).

Prawie Jehowy: Zob. komentarz do Łk 2:23 oraz Dodatek C3, wprowadzenie; Łk 2:24.

Dwie turkawki lub dwa młode gołębie domowe: Prawo dopuszczało, żeby uboga kobieta przyniosła na ofiarę ptaki zamiast owcy, która była znacznie droższa (Kpł 12:6, 8). Wyraźnie stąd wynika, że w tamtym czasie Józef i Maria byli biedni. Wskazuje to, że wizyta astrologów miała miejsce, kiedy Jezus był trochę starszy, a nie zaraz po jego narodzinach (Mt 2:9-11). Gdyby Józef i Maria posiadali już cenne dary przyniesione przez astrologów, bez trudu mogliby kupić owcę na ofiarę.

Symeon: To imię pochodzi od hebrajskiego czasownika oznaczającego „słyszeć; słuchać”. Symeon, podobnie jak Zachariasz i Elżbieta, został nazwany prawym (Łk 1:5, 6). Został też nazwany bogobojnym — jest to tłumaczenie greckiego słowa eulabés, które w Chrześcijańskich Pismach Greckich jest używane w odniesieniu do osób sumiennych w sprawach związanych z wielbieniem Boga (Dz 2:5; 8:2; 22:12).

Pomazańca: Lub „Chrystusa; Mesjasza”. Tytuł „Pomazaniec” („Chrystus”) jest tłumaczeniem greckiego słowa Christòs i odpowiednikiem tytułu „Mesjasz” (od hebr. maszíach) (zob. komentarz do Mt 1:1 i do słów Pomazańca Jehowy w tym wersecie).

Pomazańca Jehowy: Lub „Chrystusa Jehowy”. Chociaż dostępne greckie manuskrypty zawierają w tym miejscu wyrażenie ton christòn Kyríou, czyli „Chrystus Pana”, istnieją ważne powody przemawiające za użyciem w tekście głównym imienia Bożego. W zachowanych kopiach Septuaginty to greckie wyrażenie jest odpowiednikiem hebrajskiego określenia maszíach JHWH, czyli „pomazaniec Jehowy”, które w Pismach Hebrajskich występuje 11 razy: 1Sm 24:6 (dwukrotnie); 10; 26:9, 11, 16, 23; 2Sm 1:14, 16; 19:21; Lam 4:20 (zob. Dodatek C3, wprowadzenie; Łk 2:26).

Wszechwładny Panie: Podstawowe znaczenie występującego tu greckiego słowa despòtes to „pan; właściciel” (1Tm 6:1; Tyt 2:9; 1Pt 2:18). Kiedy jest ono używane w odniesieniu do Boga — tak jak tutaj oraz w Dz 4:24 i w Obj 6:10 — tłumaczy się je na „Wszechwładny Pan”, co wskazuje, że Bóg sprawuje władzę najwyższą. Inne przekłady oddają to słowo jako „Pan”, „Władca” lub „Władca wszystkiego”. Wiele tłumaczeń Chrześcijańskich Pism Greckich na hebrajski zawiera termin ʼAdonáj (Wszechwładny Pan), ale przynajmniej w dwóch takich tłumaczeniach (w Dodatku C oznaczonych jako J⁹ i J¹⁸) występuje w tym miejscu imię Boże, Jehowa.

pozwalasz odejść swojemu niewolnikowi: Użyte tu greckie słowo oddane jako „pozwolić odejść” dosłownie znaczy „uwolnić; zwolnić; odprawić”. Tutaj występuje jako eufemizm oznaczający „pozwolić umrzeć”. Jeżeli ktoś umarł w pokoju, to znaczy, że miał spokojną śmierć, która zakończyła bogate życie, lub że przed śmiercią spełniły się jego nadzieje (por. Rdz 15:15; 1Kl 2:6, przyp.). Obietnica, jaką Symeon otrzymał od Boga, teraz się spełniła — zobaczył obiecanego „Pomazańca Jehowy”, tego, poprzez którego Bóg miał zapewnić wybawienie. Symeon mógł więc odczuwać wewnętrzny spokój oraz zadowolenie i umrzeć z nadzieją na zmartwychwstanie (Łk 2:26).

które usunie zasłonę z narodów: Lub „ku objawieniu dla narodów”. Występujące tu greckie słowo apokálypsis, oddane jako „usunięcie zasłony”, oznacza „odsłonięcie” lub „odkrycie” i często jest używane w odniesieniu do objawiania spraw duchowych albo woli i zamierzeń Boga (Rz 16:25; Ef 3:3; Obj 1:1). Sędziwy Symeon nazwał tutaj małego Jezusa światłem i wskazał, że z tego duchowego światła skorzystają nie tylko rodowici Żydzi i prozelici, ale też ludzie z innych narodów. Te prorocze słowa Symeona są zgodne z proroctwami z Pism Hebrajskich, takimi jak Iz 42:6 i 49:6.

ponownie powstało: Użyty tu grecki wyraz anástasis w Chrześcijańskich Pismach Greckich zazwyczaj jest tłumaczony na „zmartwychwstanie” (zob. komentarz do Mt 22:23). Słowa Symeona wskazują, że ludzie mieli zareagować na Jezusa w różny sposób, ujawniając, co się kryje w ich sercach (Łk 2:35). Dla osób bez wiary Jezus miał się stać znakiem, któremu będzie się urągać, czyli obiektem pogardy. Tacy ludzie mieli go odrzucić, potknąć się z jego powodu i upaść. Tak jak przepowiedziano, Jezus rzeczywiście okazał się kamieniem, przez który upadło wielu Żydów (Iz 8:14). Jednak inni mieli w niego uwierzyć (Iz 28:16). W sensie symbolicznym mieli zmartwychwstać, czyli powstać — bo wcześniej byli „martwi z powodu swoich przewinień i grzechów” — i Bóg miał ich uznać za prawych (Ef 2:1).

ciebie samą: Lub „twoją duszę; twoje życie” (zob. Słowniczek pojęć, „Dusza”).

długi miecz: W Biblii nie ma żadnej wzmianki o tym, żeby Maria została przebita literalnym mieczem, dlatego to sformułowanie najwyraźniej odnosi się do bólu, cierpienia i smutku, jakich Maria miała doznać w związku ze śmiercią swojego syna na palu męki (Jn 19:25).

Anna: Imię pochodzące od hebrajskiego imienia oznaczającego „łaska”. Anna, opowiadając o Jezusie wszystkim, którzy oczekiwali wyzwolenia Jerozolimy, działała jako prorokini. Prorokowanie oznacza przede wszystkim przekazywanie orędzi natchnionych przez Boga, objawianie Jego woli (zob. komentarz do Dz 2:17).

Stale przebywała w świątyni: Anna stale przebywała w świątyni prawdopodobnie w tym sensie, że była tam od chwili, gdy rano otwierano drzwi, aż do wieczora, kiedy je zamykano. Wielbiła Boga, m.in. poszcząc i zanosząc błagania, co wskazuje, że odczuwała żal z powodu panującej sytuacji i podobnie jak inni wierni słudzy Boga, pragnęła zmiany (Ezd 10:1; Neh 1:4; Lam 1:16). Od wieków Żydzi podlegali obcym mocarstwom, a upadek religijny był widoczny nawet w świątyni i wśród kapłanów. Wyjaśnia to, dlaczego Anna i inni tak bardzo „oczekiwali wyzwolenia Jerozolimy” (Łk 2:38).

wielbiła Boga: Lub „pełniła świętą służbę” (zob. komentarz do Łk 1:74).

Bogu: W najstarszych greckich manuskryptach występuje tu słowo Theòs (Bóg). Jednak inne greckie manuskrypty oraz tłumaczenia łacińskie i syryjskie zawierają w tym miejscu określenie „Pan”. W kilku przekładach Chrześcijańskich Pism Greckich na język hebrajski (w Dodatku C oznaczonych jako J^{5, 7-17, 28}) występuje imię Boże, dlatego sformułowanie z tego wersetu można oddać jako „zaczęła dziękować Jehowie”.

Prawem Jehowy: Wyrażenie „Prawo Jehowy” wiele razy występuje w Pismach Hebrajskich jako połączenie hebrajskiego słowa oznaczającego „prawo” oraz tetragramu (Wj 13:9; 2Kl 10:31; 1Kn 16:40; 22:12; 2Kn 17:9; 31:3; Neh 9:3; Ps 1:2; 119:1; Iz 5:24; Jer 8:8; Am 2:4; zob. komentarze do Łk 1:6; 2:23 oraz Dodatek C3, wprowadzenie; Łk 2:39).

wrócili do (...) Nazaretu w Galilei: Chociaż ta wypowiedź zdaje się wskazywać, że Józef i Maria po wizycie z Jezusem w świątyni wrócili bezpośrednio do Nazaretu, warto pamiętać, że relacja Łukasza jest w tym miejscu bardzo skrócona. Sprawozdanie Mateusza (2:1-23) zawiera więcej szczegółów — opisuje wizytę astrologów, ucieczkę Józefa i Marii do Egiptu z powodu morderczego planu Heroda, śmierć Heroda i powrót całej rodziny do Nazaretu.

Jego rodzice mieli zwyczaj: Prawo Mojżeszowe nie nakładało na kobiety obowiązku uczestniczenia w obchodach Paschy, ale Maria miała zwyczaj towarzyszyć Józefowi w wędrówce na to święto do Jerozolimy (Wj 23:17; 34:23). Każdego roku z coraz liczniejszą rodziną pokonywali w sumie jakieś 300 km przez pagórkowaty teren.

poszli: Dosł. „wchodzili”. Podróż do Jerozolimy wiązała się z pokonaniem drogi pod górę przez pagórkowaty teren (zob. komentarz do Łk 2:4).

zadawał pytania: Jak pokazały reakcje osób przysłuchujących się Jezusowi, nie były to pytania chłopca, który chciał jedynie zaspokoić swoją ciekawość (Łk 2:47). Użyte tu greckie słowo oddane jako „zadawał pytania” w niektórych kontekstach może odnosić się do zadawania pytań i toczenia dyskusji podczas przesłuchania w sądzie (Mt 27:11; Mk 14:60, 61; 15:2, 4; Dz 5:27). Jak twierdzą historycy, niektórzy spośród głównych przywódców religijnych mieli zwyczaj zostawać po świętach w świątyni i nauczać w jednym z przestronnych portyków. Ludzie mogli siadać u ich stóp, słuchać ich i zadawać im pytania.

byli pod wrażeniem: Forma greckiego czasownika przetłumaczonego tu na „być pod wrażeniem” może wskazywać na nieustanne lub powtarzające się zdumienie.

odparł: To, co mówi teraz Jezus, to jego pierwsze słowa zapisane w Biblii. Jako dziecko najwyraźniej nie był on w pełni świadomy swojego przedludzkiego bytu (zob. komentarze do Mt 3:16; Łk 3:21). Wydaje się jednak rozsądne, że jego matka i przybrany ojciec przekazali mu informacje otrzymane od aniołów oraz proroctwa usłyszane od Symeona i Anny podczas pobytu w Jerozolimie, 40 dni po jego narodzinach (Mt 1:20-25; 2:13, 14, 19-21; Łk 1:26-38; 2:8-38). Jak wynika z odpowiedzi Jezusa, do pewnego stopnia rozumiał on, że urodził się za sprawą cudu i że łączy go wyjątkowa więź z niebiańskim Ojcem, Jehową.

powinienem być w domu swojego Ojca: Dosłowne tłumaczenie greckiego wyrażenia oddanego tu jako „w domu swojego Ojca” brzmi „w tym, co należy do mojego Ojca”. Z kontekstu wynika, że Józef i Maria martwili się o to, gdzie jest Jezus, więc naturalne wydaje się, że słowa te odnoszą się do miejsca (Łk 2:44-46). Później, w trakcie swojej służby, Jezus wyraźnie mówił, że świątynia jest ‛domem jego Ojca’ (Jn 2:16). Część uczonych uważa jednak, że to sformułowanie może mieć też szersze znaczenie: „Powinienem zajmować się sprawami [lub „angażować się w sprawy”] swojego Ojca”.

wrócił: Dosł. „zszedł”. Jerozolima leżała na wysokości ok. 750 m n.p.m., więc żeby dotrzeć z Jerozolimy do Nazaretu, trzeba było do niego „zejść” (Łk 10:30, 31; Dz 24:1; 25:7; por. komentarze do Mt 20:17; Łk 2:4, 42).

dalej był im posłuszny: Lub „pozostawał im podporządkowany”. Forma ciągła użytego tu greckiego czasownika wskazuje, że Jezus, po tym, jak swoją wiedzą ze Słowa Bożego zrobił wrażenie na nauczycielach w świątyni, wrócił do domu i nadal pokornie podporządkowywał się rodzicom. Jego posłuszeństwo miało o wiele większe znaczenie niż w wypadku innych dzieci — m.in. w ten sposób Jezus w najdrobniejszym szczególe wypełnił Prawo Mojżeszowe (Wj 20:12; Gal 4:4).

to wszystko: Lub „wszystkie te słowa; wszystkie te rzeczy” (zob. komentarz do Łk 1:37).