go ubiczował: Kara biczowania zwykle poprzedzała zawieszenie kogoś na palu. Gdy Piłat uległ żądaniom Żydów, żeby zabić Jezusa, a zwolnić Barabasza, wziął Jezusa i „go ubiczował” (Mt 20:19; 27:26). Najbardziej przerażającym narzędziem używanym do biczowania było flagellum. Składało się z uchwytu i przymocowanych do niego kilku sznurów albo rzemieni, które prawdopodobnie obciążano ostrymi kawałkami kości lub metalu, żeby zadawane razy były bardziej bolesne.

koronę: Zob. komentarz do Mk 15:17.

ubrali go w purpurową szatę: Zob. komentarz do Mk 15:17.

Witaj: Zob. komentarz do Mt 27:29.

Oto człowiek!: Chociaż Jezusa pobito i poraniono, zachował on godność i spokój, co zauważył nawet Piłat. Jego słowa zdają się być wyrazem szacunku połączonego z litością. Słowa te w przekładzie Wulgaty (po łac. ecce homo) stały się częstym motywem w sztuce. Osobom, które znały Pisma Hebrajskie i słyszały słowa Piłata, mógł się przypomnieć proroczy opis Mesjasza z Za 6:12: „Oto ten, który ma na imię Latorośl”.

My mamy pewne prawo: Kiedy Żydzi widzą, że ich oskarżenia o przestępstwo polityczne okazują się nieskuteczne, zarzucają Jezusowi bluźnierstwo, czyli przestępstwo religijne, czym pokazują, co tak naprawdę nimi kieruje. O to samo oskarżali go kilka godzin wcześniej podczas procesu przed Sanhedrynem, ale dla Piłata ten zarzut jest czymś nowym.

z góry: Lub „z nieba”. Greckie słowo ánothen oddano jako „z góry” w tym wersecie oraz w Jak 1:17; 3:15, 17. To samo słowo występuje w Jn 3:3, 7, gdzie można je przetłumaczyć zarówno na „ponownie; na nowo”, jak i „z góry” (zob. komentarz do Jn 3:3).

ten: Najprawdopodobniej nie chodzi o Judasza Iskariota ani żadną konkretną osobę, ale Jezus ma tu na myśli wszystkich, którzy zgrzeszyli, przyczyniając się do jego śmierci. Do tego grona zaliczali się Judasz, „naczelni kapłani i cały Sanhedryn”, a nawet „tłumy”, które zostały przekonane do tego, żeby domagać się zwolnienia Barabasza (Mt 26:59-65; 27:1, 2, 20-22; Jn 18:30, 35).

przyjacielem Cezara: Ten honorowy tytuł w cesarstwie rzymskim często był przyznawany namiestnikom prowincji. W tym kontekście przywódcy żydowscy najwidoczniej użyli go w sensie ogólnym, sugerując, że Piłat naraża się na zarzut tolerowania zdrady. W tamtym czasie Cezarem był Tyberiusz, znany z tego, że skazuje na śmierć wszystkich podejrzanych o nielojalność — nawet wysoko postawionych urzędników. Na przykład Lucius Aelius Seianus (Sejan), dowódca gwardii pretoriańskiej, został oficjalnie uznany za „przyjaciela Cezara”. Mógł więc uchodzić za człowieka, który władzą ustępuje jedynie Tyberiuszowi. Piłat cieszył się względami wpływowego Sejana. Dopóki Sejan był u władzy, chronił i wspierał Piłata. Jednak w 31 r. n.e. Tyberiusz wystąpił przeciwko Sejanowi — oskarżył go o podżeganie do buntu i skazał jego samego oraz wielu jego zwolenników na śmierć. Wydarzyło się to na krótko przed tym, jak Jezus stanął przed Piłatem. Gdyby więc saduceusze wnieśli na Piłata skargę do Cezara, zwłaszcza wysuwając zarzut, że ‛nie jest on przyjacielem Cezara’, jego życie mogło być zagrożone. Piłat już wcześniej miał zatargi z Żydami, dlatego nie chciał ryzykować dalszych tarć, a zwłaszcza oskarżenia o nielojalność. Wygląda więc na to, że między innymi ze strachu przed zazdrosnym cesarzem Piłat wydał wyrok śmierci na Jezusa, chociaż wiedział, że jest on niewinny.

Cezarowi: Zob. komentarz do Mt 22:17.

fotelu sędziowskim: Zob. komentarz do Mt 27:19.

Kamiennym Brukiem: To miejsce po hebrajsku było nazywane Gabbata. Pochodzenie tego słowa jest niejasne, prawdopodobnie oznacza ono „wzgórze”, „wyżynę” lub „otwartą przestrzeń”. Jego grecki odpowiednik, Lithòstroton („kamienny bruk”), może wskazywać na zwykły albo ozdobny kamienny bruk; niektórzy uczeni uważają, że mogło to być miejsce wyłożone ozdobną mozaiką. Być może chodziło o plac przed pałacem Heroda Wielkiego, chociaż część uczonych uważa, że było to inne miejsce. Dokładna lokalizacja „Kamiennego Bruku” nie jest znana.

hebrajsku: Zob. komentarz do Jn 5:2.

dzień Przygotowania: Nazywano tak dzień poprzedzający cotygodniowy szabat, kiedy Żydzi przygotowywali się do tego święta (zob. komentarz do Mk 15:42). W Ewangelii według Jana dodano słowo Paschy. Werset ten mówi o ranku 14 nisan, dnia procesu i śmierci Jezusa. Pascha zaczęła się poprzedniego wieczora i jak na to wskazują pozostałe sprawozdania ewangeliczne, Jezus i jego uczniowie zjedli wtedy posiłek paschalny (Mt 26:18-20; Mk 14:14-17; Łk 22:15). Chrystus ściśle przestrzegał wszystkich przepisów Prawa, które m.in. nakazywało obchodzić Paschę 14 nisan (Wj 12:6; Kpł 23:5). Przygotowanie Paschy w 33 r. n.e. zapewne oznaczało przygotowania do całotygodniowego Święta Przaśników, które zaczynało się następnego dnia. Oba święta następowały zaraz po sobie, dlatego określenie „Pascha” nieraz odnoszono do całego tego świątecznego okresu (Łk 22:1). Dzień po 14 nisan zawsze był szabatem, niezależnie od tego, jaki był dzień tygodnia (Kpł 23:5-7). W 33 r. n.e. 15 nisan zbiegał się z cotygodniowym szabatem, więc był to „wielki”, inaczej podwójny szabat (zob. komentarz do Jn 19:31).

około godziny 6: Czyli ok. 12 w południe (wyjaśnienie pozornej sprzeczności między tym fragmentem a sprawozdaniem Marka, według którego Jezus został przybity do pala o „godzinie 3”: zob. komentarz do Mk 15:25).

niósł dla siebie pal męki: Jak podaje Ewangelia według Jana, Jezus sam niósł swój pal męki. Jednak pozostałe sprawozdania ewangeliczne (Mt 27:32; Mk 15:21; Łk 23:26) mówią, że to Szymona z Cyreny zmuszono, żeby zaniósł pal na miejsce egzekucji. Relacja Jana jest niekiedy dość zwięzła i często nie powtarza on informacji podanych już przez innych ewangelistów. Dlatego nie wspomina o tym, że do niesienia pala zmuszono Szymona.

pal męki: Zob. komentarz do Mt 27:32.

Miejsce Czaszki: Greckie określenie Kraníou Tòpon jest tłumaczeniem hebrajskiej nazwy „Golgota” (zob. komentarz do słowa Golgotą w tym wersecie; zob. komentarz do Jn 5:2, gdzie omówiono użycie terminu hebrajski w Chrześcijańskich Pismach Greckich). W Łk 23:33 w niektórych przekładach Biblii użyto określenia „Kalwaria”. Pochodzi ono od występującego w Wulgacie łacińskiego słowa calvaria („czaszka”).

Golgotą: Nazwa ta pochodzi od hebrajskiego słowa gulgòlet, znaczącego „czaszka” (por. Sdz 9:53; 2Kl 9:35; 1Kn 10:10, gdzie to hebr. słowo oddano jako „czaszka”). W czasach Jezusa Golgota znajdowała się poza murami Jerozolimy. Chociaż jej dokładna lokalizacja nie jest znana, niektórzy uważają za prawdopodobne, że tak jak mówi tradycja, znajdowała się w pobliżu miejsca, gdzie obecnie stoi bazylika Grobu Pańskiego (zob. Dodatek B12). Wprawdzie w Biblii nie podano, czy Golgota leżała na wzgórzu, ale wspomniano, że niektórzy obserwowali egzekucję z pewnej odległości (Mk 15:40; Łk 23:49).

pala męki: Lub „pala egzekucyjnego” (zob. Słowniczek pojęć, „Pal”; „Pal męki”).

hebrajsku: Zob. komentarz do Jn 5:2.

łacinie: Słowo „łacina” pojawia się w natchnionym tekście Biblii tylko w tym miejscu. Kiedy Jezus przebywał na ziemi, łaciński był oficjalnym językiem rzymskich władz w Izraelu. Sporządzano w nim oficjalne inskrypcje, jednak ludzie na co dzień go nie używali. Posługiwali się różnymi językami i prawdopodobnie dlatego, jak powiedziano w Jn 19:19, w trakcie egzekucji Jezusa Chrystusa Piłat kazał umieścić nad jego głową stawiane mu zarzuty zapisane po łacinie, czyli w języku urzędowym, a także po hebrajsku i po grecku (koine). W Chrześcijańskich Pismach Greckich można znaleźć różne słowa i sformułowania wywodzące się z łaciny (zob. Słowniczek pojęć, „Łacina”; „Wprowadzenie do Ewangelii według Marka”).

zabrali jego wierzchnie szaty i podzielili je: Zob. komentarz do Mt 27:35.

jej siostra: Zob. komentarz do Mk 15:40.

Klopasa: To imię wymieniono w Biblii tylko tutaj. Wielu biblistów uważa, że Klopas to ta sama osoba, co Alfeusz wspomniany w Mt 10:3; Mk 3:18; Łk 6:15 i Dz 1:13. Przykłady innych osób opisanych w Biblii pokazują, że wielu ludzi używało więcej niż jednego imienia (por. Mt 9:9; 10:2, 3; Mk 2:14).

uczeń, którego szczególnie kochał: Jest to druga z pięciu wzmianek o uczniu, „którego Jezus szczególnie kochał” (Jn 13:23; 20:2; 21:7, 20). Powszechnie uważa się, że tym uczniem był apostoł Jan (zob. komentarz do Jn 13:23).

zwrócił się do ucznia: „To twoja matka!”: Kierując się miłością i troską, Jezus powierzył opiekę nad swoją matką Marią, która najwidoczniej była już wtedy wdową, ukochanemu apostołowi Janowi (zob. komentarz do Jn 13:23). Bez wątpienia Jezus miał na względzie nie tylko fizyczne i materialne potrzeby Marii, ale przede wszystkim jej pomyślność duchową. Apostoł Jan dowiódł już swojej wiary, natomiast nic nie wskazuje na to, żeby przyrodni bracia Jezusa należeli wtedy do grona jego uczniów (Mt 12:46-50; Jn 7:5).

kwaśnego wina: Zob. komentarz do Mt 27:48.

łodygę hizopu: Greckie słowo hýssopos, tradycyjnie oddawane jako „hizop”, w Chrześcijańskich Pismach Greckich występuje tylko dwa razy — tutaj i w Heb 9:19. Bibliści nie są zgodni co do tego, o jaką roślinę chodzi w Jn 19:29. Niektórzy uważają, że chodzi tu o tę samą roślinę, którą w Pismach Hebrajskich określa się „hizopem”, a którą wielu utożsamia z lebiodką, czyli Origanum maru; Origanum syriacum (Kpł 14:2-7; Lb 19:6, 18; Ps 51:7). Wiązką takiego hizopu posłużyli się Izraelici przebywający w Egipcie, by krwią ofiary paschalnej spryskać dwa węgary i nadproże w swoim domu (Wj 12:21, 22). Niektórzy uważają, że skoro roślina ta była używana podczas obchodów Paschy, mogła być też dostępna podczas egzekucji Jezusa. Zdaniem innych łodyga lebiodki nie jest wystarczająco sztywna, żeby utrzymać gąbkę nasączoną winem, ani wystarczająco długa, żeby przymocowana do niej gąbka sięgnęła do ust Jezusa. Jeszcze inni uważają, że może chodzić o wiązkę lebiodki przytwierdzoną do wystarczająco długiej trzciny. Wskazywałyby na to równoległe sprawozdania z Mt 27:48 i Mk 15:36, gdzie powiedziano, że gąbka nasączona kwaśnym winem została nasadzona „na trzcinę”.

umarł: Lub „wydał ostatnie tchnienie; przestał oddychać”. Dosł. „oddał ducha”. Wyraz „duch” (gr. pneúma) można w tym miejscu rozumieć jako „oddech” lub „siłę życiową”. Potwierdza to użycie greckiego czasownika ekpnéo (dosł. „wydychać”) w równoległych sprawozdaniach z Mk 15:37 i Łk 23:46 (gdzie został on oddany jako „umarł”, a w komentarzach — „wydał ostatnie tchnienie”). Zdaniem niektórych użycie w Jn 19:30 greckiego wyrazu oznaczającego dosłownie „oddał” wskazuje, że Jezus z własnej woli przestał walczyć o życie, bo wszystko już się dokonało. Jakkolwiek było, Jezus chętnie „wylał swoją duszę [życie] na śmierć” (Iz 53:12, przyp.; Jn 10:11).

dzień Przygotowania: Chodzi o dzień poprzedzający cotygodniowy szabat. Tego dnia Żydzi przygotowywali się do szabatu, przyrządzając posiłki na następny dzień i kończąc prace, których nie mogli odłożyć na czas po szabacie. W tym wypadku Przygotowanie przypadało na 14 nisan (Mk 15:42; zob. Słowniczek pojęć, „Przygotowanie”). Zgodnie z Prawem Mojżeszowym ciała nie mogły „pozostać na palu przez całą noc”, ale miały być pochowane „w tym samym dniu” (Pwt 21:22, 23; por. Joz 8:29; 10:26, 27).

był to wielki szabat: Dzień po Passze, czyli 15 nisan, zawsze był szabatem, niezależnie od tego, jaki był dzień tygodnia (Kpł 23:5-7). Kiedy ten szczególny szabat pokrywał się z cotygodniowym szabatem (w żydowskim tygodniu był to siódmy dzień, który trwał od zachodu słońca w piątek do zachodu słońca w sobotę), nazywano go „wielkim” szabatem. Właśnie taki szabat obchodzono w dzień po śmierci Jezusa, która nastąpiła w piątek. W okresie od 31 do 33 r. n.e. 14 nisan przypadł na piątek jedynie w 33 r. Wskazuje to więc, że Jezus umarł 14 nisan 33 r. n.e.

by skazańcom połamano nogi: Ta brutalna praktyka była po łacinie nazywana crurifragium. W tym wypadku posłużono się nią zapewne, by przyśpieszyć śmierć skazańców wiszących na palach. Osoba wisząca na palu z trudem oddychała. Mając połamane nogi, nie była w stanie się podźwignąć, żeby zaczerpnąć powietrza, i w konsekwencji się dusiła.

Żadna jego kość nie zostanie złamana: Zacytowano tu Ps 34:20. Ustanawiając Paschę, Jehowa nakazał w związku z barankiem (lub koziołkiem), którego należało zabić w tę noc: „Nie wolno złamać żadnej [jego] kości” (Wj 12:46; Lb 9:12). Paweł nazwał Jezusa „naszym barankiem paschalnym” i zgodnie z poleceniem dotyczącym Paschy, a także proroctwem z Ps 34:20 żadna z kości Jezusa nie została złamana (1Ko 5:7; zob. komentarz do Jn 1:29). I rzeczywiście to proroctwo się spełniło, chociaż Rzymianie najwyraźniej mieli zwyczaj łamać nogi przestępcom wiszącym na palu, żeby przyśpieszyć ich śmierć (zob. komentarz do Jn 19:31). Żołnierze postąpili tak z mężczyznami wiszącymi obok Jezusa, jednak jemu samemu nie połamali nóg, ponieważ już nie żył. Zamiast tego jeden z nich „dźgnął go włócznią w bok” (Jn 19:33, 34).

Józef: Zob. komentarz do Mk 15:43.

Arymatei: Zob. komentarz do Mt 27:57.

Żydami: Najwyraźniej chodzi o żydowskich przywódców religijnych (zob. komentarz do Jn 7:1).

Nikodem: Tylko Jan wspomina o tym, że Nikodem przyłączył się do Józefa z Arymatei, by przygotować ciało Jezusa do pogrzebu (zob. komentarz do Jn 3:1).

mieszaninę: Niektóre manuskrypty zawierają w tym miejscu słowo „rulon”, ale wiele wczesnych wiarygodnych manuskryptów potwierdza wersję użytą w tekście głównym tego przekładu.

mirry: Zob. Słowniczek pojęć.

aloesu: Nazwa pewnego rodzaju drzew zawierających aromatyczną substancję wykorzystywaną w czasach biblijnych jako perfumy (Ps 45:8; Prz 7:17; PnP 4:14). Nikodem przyniósł prawdopodobnie produkt z tego samego aloesu, o którym wspomniano w Pismach Hebrajskich. Podczas przygotowywania zwłok do pogrzebu używano aloesu w postaci proszku i mieszano go z mirrą, najwyraźniej po to, by stłumić zapach rozkładającego się ciała. Większość komentatorów uważa, że wspomniany w Biblii aloes to drzewo o nazwie Aquilaria agallocha, rosnące dziś głównie w Indiach i sąsiednich regionach. Może ono osiągać wysokość 30 m. Wnętrze pnia i gałęzi zawiera żywicę i wonny olejek, z którego wyrabia się bardzo cenione perfumy. Drewno nabiera intensywniejszego zapachu wtedy, gdy butwieje, więc dla przyśpieszenia tego procesu niekiedy zakopuje się je w ziemi. Starte na drobny proszek, sprzedawano jako aloes. Zdaniem niektórych biblistów wspomniany tu „aloes” to aloes zwyczajny (Aloe vera) z rodziny liliowatych, wykorzystywany nie ze względu na aromat, ale w celach leczniczych.

funtów: Występujący tu grecki termin lítra (lp.) jest na ogół utożsamiany z funtem rzymskim (łac. libra), który ważył 327 g. Wspomniana w tym wersecie mieszanina ważyła więc ok. 33 kg (zob. Dodatek B14).

grobowiec: Zob. komentarz do Mt 27:60.