Jeziora Galilejskiego, inaczej Tyberiadzkiego: Jezioro Galilejskie czasami było nazywane Jeziorem Tyberiadzkim — od miasta położonego na jego zach. brzegu, nazwanego Tyberiadą na cześć rzymskiego cesarza Tyberiusza (Jn 6:23). Nazwa Jezioro Tyberiadzkie pojawia się tutaj i w Jn 21:1 (zob. komentarz do Mt 4:18).

Paschy: Najwyraźniej chodzi o Paschę 32 r. n.e. — trzecią Paschę podczas ziemskiej służby Jezusa (zob. komentarze do Jn 2:13; 5:1; 11:55 oraz Dodatek A7).

Gdzie kupimy chleba dla tych ludzi, żeby dać im jeść?: Jest to jedyny cud Jezusa opisany we wszystkich czterech Ewangeliach (Mt 14:15-21; Mk 6:35-44; Łk 9:10-17; Jn 6:1-13).

denarów: Zob. Słowniczek pojęć, „Denar”, i Dodatek B14.

Każcie ludziom usiąść: Lub „każcie ludziom się ułożyć”. W tym miejscu określenie „ludzie” jest tłumaczeniem formy greckiego wyrazu ánthropos, który często odnosi się zarówno do mężczyzn, jak i do kobiet. Z kolei słowo „mężczyźni” w tym wersecie jest tłumaczeniem formy greckiego wyrazu anér, który w świetle Mt 14:21 odnosi się tutaj tylko do dorosłych mężczyzn (zob. komentarz do Mt 14:21).

wszyscy usiedli. Było wśród nich jakieś 5000 mężczyzn: W opisie tego cudu tylko Mateusz w swoim sprawozdaniu dodaje: „a także kobiety i dzieci” (Mt 14:21). Możliwe, że w cudowny sposób nakarmiono wtedy ponad 15 000 osób.

Prorok: Wielu Żydów w I w. n.e. spodziewało się, że prorokiem takim jak Mojżesz, zapowiedzianym w Pwt 18:15, 18, będzie Mesjasz. Użyte w tym kontekście sformułowanie przyjść na świat najwyraźniej dotyczy jego wyczekiwanego pojawienia się. Tylko Jan wspomina o wydarzeniach opisanych w tym wersecie (zob. komentarz do Jn 1:9).

obwołać królem: To zdarzenie opisał tylko Jan. Jezus był zdecydowany nie dać się wciągnąć w życie polityczne swojego kraju. Zamierzał przyjąć władzę królewską tylko w trybie ustalonym przez Boga i wtedy, kiedy Bóg uzna to za słuszne. Później Jezus podkreślał, że takie samo nastawienie powinni mieć jego naśladowcy (Jn 15:19; 17:14, 16; 18:36).

jeziora: Chodzi o Jezioro Galilejskie (zob. komentarze do Mt 4:18; Jn 6:1).

jakieś 5 lub 6 kilometrów: Dosł. „jakieś 25 lub 30 stadiów”. Greckie słowo stádion oznacza długość, która odpowiadała 185 m, czyli 1/8 mili rzymskiej. Jezioro Galilejskie ma ok. 12 km szerokości, więc uczniowie mogli być mniej więcej na jego środku (Mk 6:47; zob. komentarz do Mt 4:18 oraz Dodatek A7 i B14).

Tyberiady: Miasto położone na zach. brzegu Jeziora Galilejskiego, jakieś 15 km na pd. od Kafarnaum i nieco na pn. od gorących źródeł, słynnych w tamtych czasach. Miasto to wybudował Herod Antypas między 18 a 26 r. n.e. jako nową stolicę i swoją siedzibę. Nazwał je od imienia Tyberiusza, ówczesnego cesarza rzymskiego, i do dziś nosi ono nazwę Tyberiada (hebr.: Tweria). Chociaż było to największe miasto w regionie, Biblia wspomina o nim tylko raz. Nigdzie nie ma wzmianki, żeby Jezus odwiedził Tyberiadę, być może z powodu panujących tam silnych cudzoziemskich wpływów (por. Mt 10:5-7). Według Józefa Flawiusza to miasto wybudowano w miejscu, gdzie znajdowały się grobowce, dlatego wielu Żydów nie chciało tam zamieszkać (Liczb 19:11-14). Po powstaniu żydowskim w II w. n.e. Tyberiada została uznana za miasto oczyszczone i stała się ośrodkiem myśli żydowskiej oraz siedzibą Sanhedrynu. Właśnie w tym mieście sporządzono Misznę oraz Talmud Palestyński (Jerozolimski), a także tekst masorecki, na podstawie którego później tłumaczono Pisma Hebrajskie (zob. Dodatek B10).

pokarm, który się psuje (...) pokarm, który jest trwały i zapewnia życie wieczne: Jezus rozumiał, że niektórzy ludzie przychodzą do niego i do jego uczniów tylko dla korzyści materialnych. Pokarm fizyczny dostarcza sił do przeżycia każdego dnia, ale „pokarm” ze Słowa Bożego umożliwi ludziom życie wieczne. Jezus zachęcił słuchaczy, żeby pracowali na „pokarm, który jest trwały i zapewnia życie wieczne” — żeby wkładali wysiłek w zaspokajanie swoich potrzeb duchowych i żeby wierzyli w to, czego się dowiadują (Mt 4:4; 5:3; Jn 6:28-39).

nasi przodkowie jedli mannę: Żydzi chcieli mieć mesjańskiego Króla, który mógłby im zapewniać fizyczny pokarm. Żeby uzasadnić swoje stanowisko, przypomnieli Jezusowi, że Bóg dawał ich przodkom mannę na pustkowiu Synaj. Cytując Ps 78:24, cudownie zapewnianą mannę nazwali chlebem [lub „zbożem”] z nieba. Domagając się od Jezusa „cudu” (Jn 6:30), mogli mieć na myśli cud, jakiego dokonał zaledwie dzień wcześniej, kiedy pomnożył pięć chlebów jęczmiennych i dwie małe ryby, żeby nakarmić tysiące ludzi (Jn 6:9-12).

światu: W Chrześcijańskich Pismach Greckich słowo kòsmos na ogół odnosi się do całej ludzkości lub do jej części (zob. komentarz do Jn 1:10). W Jn 1:29 o Jezusie jako o Baranku Bożym powiedziano, że „usuwa grzech świata”. A w Jn 6:33 został on nazwany chlebem Bożym — za jego pośrednictwem Jehowa zapewni ludziom życie i błogosławieństwa.

chlebem życia: Użyte tu określenie występuje w Biblii tylko dwa razy (Jn 6:35, 48). W tym kontekście życie odnosi się do „życia wiecznego” (Jn 6:40, 47, 54). W czasie tej rozmowy Jezus nazywa siebie „prawdziwym chlebem z nieba” (Jn 6:32), „chlebem Bożym” (Jn 6:33) i „chlebem, który daje życie” (Jn 6:51). Mówi, że chociaż Izraelici na pustkowiu otrzymywali od Boga mannę (Neh 9:20), nie zapewniła im ona życia wiecznego (Jn 6:49). Natomiast wierni naśladowcy Chrystusa mają możliwość żyć wiecznie dzięki skorzystaniu z niebiańskiej manny, czyli „chleba życia” (Jn 6:48-51, 58). ‛Jedzą ten chleb’, kiedy okazują wiarę w zbawczą moc ciała i krwi, które Jezus złożył w ofierze.

żebym ich wskrzesił w dniu ostatnim: Jezus cztery razy zapowiada, że wskrzesi ludzi w dniu ostatnim (Jn 6:40, 44, 54). W Jn 11:24 Marta też wspomina o „zmartwychwstaniu w dniu ostatnim” (por. Dn 12:13; zob. komentarz do Jn 11:24). W Jn 12:48 „dzień ostatni” powiązano z czasem osądzania, który najwyraźniej przypada na Tysiącletnie Panowanie Chrystusa, kiedy będzie on sądził ludzkość, w tym wszystkich zmartwychwstałych (Obj 20:4-6).

życie wieczne: W czasie tej rozmowy wyrażenia „życie wieczne” cztery razy używa Jezus (Jn 6:27, 40, 47, 54) i raz jeden z jego uczniów (Jn 6:68). Wyrażenie to występuje w Ewangelii według Jana 17 razy, a w pozostałych Ewangeliach razem wziętych 8 razy.

go nie pociągnie: Chociaż grecki czasownik oddawany jako „pociągnąć” jest używany w odniesieniu do ciągnięcia sieci z rybami (Jn 21:6, 11), nie sugeruje to, że Bóg pociąga ludzi wbrew ich woli. Czasownik ten może również oznaczać „przyciągnąć”, a Jezus mógł tu nawiązywać do Jer 31:3, gdzie Jehowa powiedział do swojego ludu: „Przyciągnąłem cię do siebie lojalną miłością” (w Septuagincie użyto w tym miejscu tego samego gr. czasownika). Z Jn 12:32 (zob. komentarz) wynika, że w podobny sposób najróżniejszych ludzi pociąga do siebie Jezus. Biblia pokazuje, że Jehowa dał ludziom wolną wolę. Każdy ma wybór, czy będzie Mu służył (Pwt 30:19, 20). Jehowa delikatnie pociąga do siebie osoby mające właściwe nastawienie serca (Ps 11:5; Prz 21:2; Dz 13:48). Robi to za pośrednictwem orędzia zawartego w Biblii oraz swojego świętego ducha. Proroctwo z Iz 54:13, zacytowane w Jn 6:45, odnosi się właśnie do osób, które pociąga do siebie Ojciec (por. Jn 6:65).

Jehowę: Zacytowano tu słowa z Iz 54:13, gdzie w tekście hebrajskim pojawia się imię Boże wyrażone czterema spółgłoskami (w transliteracji na jęz. pol. JHWH). W dostępnych greckich manuskryptach Ewangelii według Jana występuje w tym miejscu słowo theòs (być może dlatego, że właśnie to słowo pojawia się w Iz 54:13 w Septuagincie), co wyjaśnia, dlaczego większość przekładów zawiera słowo „Bóg”. Jednak ze względu na to, że przytoczona wypowiedź pochodzi z Pism Hebrajskich, w tekście głównym Jn 6:45 w tym przekładzie użyto imienia Bożego (zob. Dodatek C).

nie uzyskacie życia: Dosł. „nie macie życia w sobie”. W Jn 5:26 Jezus powiedział, że jego Ojciec, który ma „życie w sobie”, sprawił, by on też miał „życie w sobie” (zob. komentarz do Jn 5:26). Teraz, jakiś rok później, Jezus używa tego samego sformułowania w odniesieniu do swoich naśladowców. Jak wynika z tekstu greckiego, posiadanie „życia w sobie” Jezus stawia na równi z uzyskaniem „życia wiecznego” (Jn 6:54). W tym kontekście greckie wyrażenie oznaczające „życie w sobie” nie wskazuje na moc obdarzania innych życiem, ale najwyraźniej oznacza uzyskanie całej pełni życia. W wypadku namaszczonych chrześcijan następuje to z chwilą zmartwychwstania do nieśmiertelnego życia w niebie. A wierne osoby mające nadzieję ziemską dostąpią pełni życia, gdy pomyślnie przejdą ostateczną próbę, która nastąpi zaraz po zakończeniu Tysiącletniego Panowania Chrystusa (1Ko 15:52, 53; Obj 20:5, 7-10).

je moje ciało i pije moją krew: Kontekst wskazuje, że osoby, które „jedzą” i „piją”, robią to w sensie symbolicznym, kiedy przejawiają wiarę w Jezusa Chrystusa (Jn 6:35, 40). Jezus powiedział te słowa w 32 r. n.e. Nie nawiązywał więc do Wieczerzy Pańskiej, którą miał ustanowić rok później. Słowa te padły tuż przed „żydowskim świętem Paschy” (Jn 6:4), dlatego jego słuchaczom mogły przypominać o zbliżającym się święcie i znaczeniu krwi baranka, która ocaliła życie Izraelitów w noc wyjścia z Egiptu (Wj 12:24-27). Jezus podkreślił, że podobnie jego krew odegra kluczową rolę w umożliwieniu jego uczniom uzyskania życia wiecznego.

w jedności ze mną: Lub „we mnie”. To wyrażenie wskazuje na bliską relację, zgodę i jedność.

w synagodze: Możliwe też „na publicznym zgromadzeniu”. Grecki rzeczownik synagogé dosłownie oznacza „sprowadzenie razem; zgromadzenie”. W Chrześcijańskich Pismach Greckich najczęściej odnosi się do budynku albo miejsca, gdzie zbierali się Żydzi, żeby czytać Pisma, przyjmować pouczenia, słuchać przemówień i się modlić (zob. Słowniczek pojęć, „Synagoga”). W tym fragmencie słowo to mogło zostać użyte w szerszym znaczeniu i odnosić się do jakiegokolwiek zgromadzenia publicznego, ale najprawdopodobniej odnosi się do synagogi, w której Jezus zwracał się do Żydów podlegających Prawu Mojżeszowemu.

To was gorszy?: Lub „to was obraża?; to sprawia, że przestajecie wierzyć?”. Występujące tu greckie słowo skandalízo w Chrześcijańskich Pismach Greckich odnosi się do symbolicznego upadku — często oznacza popełnienie przez kogoś grzechu lub doprowadzenie do grzechu kogoś innego. W zależności od kontekstu taki upadek może obejmować złamanie któregoś z Bożych praw dotyczących moralności, utratę wiary, przyjęcie fałszywych nauk albo obrażenie się (zob. komentarze do Mt 5:29; 18:7).

duch: Najwyraźniej chodzi o świętego ducha Bożego. Jezus mówi jeszcze, że w przeciwieństwie do mocy i mądrości, które Bóg daje za pośrednictwem swojego ducha, z ciała nie ma żadnego pożytku. Wskazuje to, że moc i mądrość ludzi odzwierciedlone w ich pismach, filozofiach i naukach nie są w stanie zapewnić życia wiecznego.

ciała: Wygląda na to, że określenie to ma szerokie znaczenie i odnosi się do ludzkich ograniczeń — człowiek nie jest w stanie zrozumieć ani osiągnąć wszystkiego, co by chciał. Całe ludzkie doświadczenie i mądrość, a także wszystkie pisma, filozofie i nauki ludzkie nie dają żadnego pożytku — nie mogą zapewnić życia wiecznego.

są duchem i są życiem: Greckie słowo oddane jako „są” (estín) może w tym miejscu zawierać myśl: „oznaczają”. Sformułowanie to można by więc oddać: „oznacza ducha i oznacza życie” (zob. komentarze do Mt 12:7; 26:26). Jezusowi najwyraźniej chodzi o to, że jego wypowiedzi są natchnione duchem świętym i że zapewniają życie.

Jezus (...) wiedział, (...) który z nich go zdradzi: Jezus wiedział, że będzie to Judasz Iskariot. Spędził całą noc na modlitwie do Ojca, zanim wybrał 12 apostołów (Łk 6:12-16), więc na początku Judasz musiał być wiernym sługą Bożym. Jednak Jezus znał proroctwa z Pism Hebrajskich, które zapowiadały, że zostanie zdradzony przez kogoś z bliskiego otoczenia (Ps 41:9; 109:8; Jn 13:18, 19). Kiedy Judasz zaczął schodzić na złą drogę, Jezus, który umiał czytać w sercach i umysłach, zauważył tę zmianę (Mt 9:4). Ponieważ Bóg potrafi wejrzeć w przyszłość, przewidział, że Jezusa zdradzi zaufany towarzysz. Ale twierdzenie, że to właśnie Judasz musiał być tym zdrajcą — jak gdyby było to z góry ustalone — jest sprzeczne z przymiotami Boga i z tym, jak postępował On wcześniej.

od początku: Wyrażenie to nie odnosi się do momentu narodzin Judasza ani wybrania go na apostoła, po tym jak Jezus całą noc się modlił (Łk 6:12-16). Chodzi tu raczej o czas, kiedy Judasz zaczął postępować zdradziecko, co Jezus od razu zauważył (Jn 2:24, 25; Obj 1:1; 2:23; zob. komentarze do Jn 6:70; 13:11). Wyrażenie to wskazuje też, że Judasz działał z premedytacją, realizując ustalony plan — nie była to nagła zmiana. W Chrześcijańskich Pismach Greckich znaczenie wyrazu „początek” (gr. arché) zależy od kontekstu. Na przykład w tekście greckim 2Pt 3:4 słowo oznaczające „początek” odnosi się do stworzenia świata (por. 2Pt 3:4, NŚ, 1997). Ale w większości wypadków wyraz ten jest używany w węższym znaczeniu: Piotr powiedział, że duch święty zstąpił na pogan, „tak jak na początku” na niego i innych uczniów (Dz 11:15). Piotr nie miał na myśli momentu swoich narodzin ani powołania go na apostoła. Mówił o dniu Pięćdziesiątnicy 33 r. n.e. — o początku wylewania ducha świętego w konkretnym celu (Dz 2:1-4). Inne przykłady tego, jak kontekst decyduje o znaczeniu wyrazu „początek”, można znaleźć w Łk 1:2, Jn 15:27 oraz w 1Jn 2:7.

oszczercą: Lub „diabłem”. Grecki wyraz diábolos, najczęściej używany w odniesieniu do Diabła, znaczy „oszczerca”. W kilku fragmentach, w których to słowo nie odnosi się do Diabła, zostało oddane jako „oszczercy” (2Tm 3:3, NŚ, 1997) lub „rzucać oszczerstwa” (1Tm 3:11; Tyt 2:3). Kiedy w języku greckim słowo to jest używane w stosunku do Diabła, prawie zawsze jest poprzedzone rodzajnikiem (zob. komentarz do Mt 4:1 oraz Słowniczek pojęć, „Rodzajnik”). Tutaj wyrazu tego użyto w odniesieniu do Judasza Iskariota. Może właśnie wtedy Jezus dostrzegł, że zaczyna on schodzić na złą drogę, co później umożliwiło Szatanowi posłużenie się nim w celu doprowadzenia do zabicia Jezusa (Jn 13:2, 11).