Usiadł: Był to zwyczaj żydowskich nauczycieli religijnych (Mt 5:1, 2).

na brzegu: Wzdłuż brzegu Jeziora Galilejskiego w pobliżu Kafarnaum znajduje się miejsce, które tworzy naturalny amfiteatr. Jeśli właśnie tam Jezus przemawiał z łodzi, to dzięki warunkom akustycznym był dobrze słyszany przez tłumy.

przykładów: Lub „przypowieści”. Greckie słowo parabolé, które dosłownie znaczy „zestawienie; przyłożenie”, może się odnosić do przypowieści, przysłowia lub przykładu. Jezus często wyjaśniał coś, zestawiając to z czymś podobnym (Mk 4:30). Jego przykłady były krótkimi, zazwyczaj fikcyjnymi opowiadaniami ukazującymi jakąś prawdę natury moralnej lub duchowej.

grunt skalisty: To określenie nie odnosi się do miejsc, na których gdzieniegdzie leżały kamienie, ale do skalistego podłoża przykrytego cienką warstwą gleby. W równoległym sprawozdaniu z Łk 8:6 powiedziano, że niektóre ziarna upadły „na skałę”. Na takim podłożu ziarna nie mogły wypuścić korzeni na tyle głęboko, żeby mieć dostęp do potrzebnej wilgoci.

między ciernie: Jezus najwyraźniej nie nawiązuje do kolczastych krzewów, które już wyrosły, ale do chwastów, których nie usunięto z zaoranej gleby. Kiedy takie chwasty odrastały, zagłuszały świeżo zasiane ziarno.

święte tajemnice: Użyte tu greckie słowo mystérion w Przekładzie Nowego Świata zostało 25 razy oddane jako „święta tajemnica”. W tym wersecie występuje w liczbie mnogiej i odnosi się do aspektów zamierzenia Bożego, które nie są ujawniane, dopóki Bóg tego nie zechce. W pełni ujawnia je tylko wybranym osobom, które obdarza zrozumieniem (Kol 1:25, 26). Kiedy święte tajemnice Boże zostają ujawnione, nadawany jest im jak największy rozgłos. Wskazuje na to fakt, że określenie „święte tajemnice” występuje w Biblii w połączeniu ze sformułowaniami: „przekazać”, „dać poznać”, „rozgłosić”, „zostać ujawnionym” i „objawienie” (1Ko 2:1; Ef 1:9; 3:3; Kol 1:25, 26; 4:3). Najważniejsza „święta tajemnica Boża” dotyczy głównie rozpoznania w Jezusie obiecanego „potomstwa”, czyli Mesjasza (Kol 2:2; Rdz 3:15). Ma ona jednak więcej aspektów — jednym z nich jest rola, jaką Jezus odgrywa w zamierzeniu Bożym (Kol 4:3). Jak to wynika z omawianej wypowiedzi Jezusa, „święte tajemnice” mają związek z Królestwem Niebios, czyli z „Królestwem Bożym” — niebiańskim rządem, w którym panuje on jako Król (Mk 4:11; Łk 8:10; zob. komentarz do Mt 3:2). Występujące w Chrześcijańskich Pismach Greckich słowo mystérion należy rozumieć inaczej, niż rozumiano je w starożytnych kultach misteryjnych. Te religie, w których często praktykowano kult płodności rozpowszechniony w I w. n.e., obiecywały swoim wyznawcom, że dzięki mistycznym obrzędom uzyskają nieśmiertelność, osobiste objawienia i kontakt z bogami. Oczywiście nie miało to nic wspólnego z prawdą. Osoby praktykujące wspomniane religie przysięgały, że nie zdradzą tajemnic kultu, przez co pozostawały one nieujawnione. Natomiast chrześcijanie postępowali zupełnie inaczej — otwarcie głosili o świętych tajemnicach. Kiedy w Biblii słowo mystérion występuje w kontekście religii fałszywej, w Przekładzie Nowego Świata jest oddawane jako „tajemnica”. Słowo to oddano w ten sposób w trzech miejscach: 2Ts 2:7 (zob. komentarz); Obj 17:5, 7.

Zapewniam: Zob. komentarz do Mt 5:18.

świecie: Lub „systemie rzeczy”. Użyty tu grecki wyraz aiòn, którego podstawowe znaczenie to „wiek”, może się odnosić do sytuacji, stanu rzeczy wyróżniającego pewien okres, wiek czy epokę. Tutaj to słowo powiązano ze zmartwieniami i problemami charakterystycznymi dla życia w obecnym systemie rzeczy (zob. Słowniczek pojęć).

nasiał: W starożytności na Bliskim Wschodzie rzeczywiście zdarzało się, że ktoś postępował w taki złośliwy sposób.

chwastów: Na ogół uważa się, że chodzi o życicę roczną (Lolium temulentum), roślinę z rodziny traw. Ten trujący chwast we wczesnym stadium rozwoju bardzo przypomina młodą pszenicę.

też powyrywać pszenicę: Korzenie chwastów i pszenicy mogły być ze sobą splecione. Dlatego nawet jeśli udało się rozpoznać chwasty, wyrwanie ich oznaczałoby, że wyrwana zostałaby też pszenica.

zbierzcie chwasty: Gdy życica roczna (zob. komentarz do Mt 13:25) dojrzeje, można ją łatwo odróżnić od pszenicy.

ziarnkiem gorczycy: W Izraelu rośnie dziko kilka gatunków gorczycy, a gorczyca czarna (Brassica nigra) jest powszechnie uprawiana. Ze stosunkowo niewielkiego ziarna (o średnicy 1—1,6 mm i wadze 1 mg) wyrasta roślina podobna do drzewa. Niektóre jej odmiany osiągają wysokość 4,5 m.

najmniejsze ze wszystkich nasion: Ziarnko gorczycy występowało w starożytnych pismach żydowskich jako przenośnia oznaczająca coś bardzo małego. Chociaż obecnie znane są mniejsze nasiona, ziarno gorczycy było najmniejszym z tych, które zbierali i wysiewali galilejscy rolnicy w czasach Jezusa.

zakwasem: Chodzi o porcję fermentującego ciasta zachowaną z poprzedniego wypieku, którą dodawano do nowego ciasta, żeby urosło. W tym miejscu Jezus nawiązuje do zwykłego pieczenia chleba. W Biblii zakwas często symbolizuje grzech i zepsucie (zob. komentarz do Mt 16:6), ale nie zawsze występuje w negatywnym kontekście (Kpł 7:11-15). W omawianej wypowiedzi proces zakwaszania najwyraźniej symbolizuje rozprzestrzenianie się czegoś dobrego.

z trzema dużymi miarami: Użyte tu greckie słowo sáton jest odpowiednikiem hebrajskiego słowa oznaczającego miarę sea. Sea odpowiadała 7,33 l (zob. Rdz 18:6, przyp.; Słowniczek pojęć, „Sea”, i Dodatek B14).

żeby się spełniły słowa przekazane przez proroka: Jest to cytat z Ps 78:2. Pisarz tego psalmu (w tym miejscu nazwany „prorokiem”) za pomocą obrazowego języka przedstawił znaczną część historii relacji Boga z Izraelitami. Podobnie robił Jezus — kiedy nauczał swoich uczniów i podążające za nim tłumy, w podawanych przykładach często używał obrazowego języka (zob. komentarz do Mt 1:22).

od samego początku: Możliwe też „od założenia świata”. W niektórych starożytnych manuskryptach występuje ta dłuższa wersja ze słowem „świat” (por. komentarz do Mt 25:34). W innych manuskryptach pominięto to słowo i podobnie zrobiono w tekście głównym tego przekładu.

Syn Człowieczy: Zob. komentarz do Mt 8:20.

świat: Chodzi o ogół ludzi.

zakończenie: Greckie słowo syntéleia, tłumaczone na „zakończenie”, występuje też w Mt 13:40, 49; 24:3; 28:20; Heb 9:26 (zob. komentarz do Mt 24:3 i Słowniczek pojęć, „Zakończenie systemu rzeczy”).

systemu rzeczy: Lub „epoki” (zob. komentarze do Mt 13:22; 24:3 i Słowniczek pojęć, „Zakończenie systemu rzeczy”; „System rzeczy”).

tych, którzy postępują niegodziwie: Dosł. „dopuszczających się bezprawia” (zob. komentarz do Mt 24:12).

zgrzytać zębami: Zob. komentarz do Mt 8:12.

wszystko: Chociaż w jednym z wczesnych manuskryptów pominięto tutaj greckie słowo pánta („wszystko”), to w innych manuskryptach — zarówno wczesnych, jak i późniejszych — słowo to występuje.

perłę: W czasach biblijnych najcenniejsze perły poławiano w wodach Morza Czerwonego, Zatoki Perskiej oraz Oceanu Indyjskiego. To wyjaśnia, dlaczego Jezus mówił o kupcu, który chcąc znaleźć taką perłę, musiał podróżować i zdobywać się na wysiłek.

niedobre: Może chodzić o ryby bez płetw i łusek, które według Prawa Mojżeszowego były nieczyste i nie można ich było jeść. Może też chodzić o inne niejadalne ryby złapane w sieć (Kpł 11:9-12; Pwt 14:9, 10).

zakończenia systemu rzeczy: Zob. komentarze do Mt 13:39; 24:3 i Słowniczek pojęć, „Zakończenie systemu rzeczy”; „System rzeczy”.

nauczyciel: Lub „człowiek uczony”. Użyto tu greckiego słowa grammateús. W odniesieniu do żydowskich nauczycieli biegłych w Prawie jest ono oddawane jako „uczony w piśmie”. Ale tutaj odnosi się do uczniów Jezusa, którzy zostali przygotowani do nauczania innych.

w rodzinne strony: Dosł. „do ojczystego miasta; do ojczyzny”. Chodzi o rodzinne miasto Jezusa, Nazaret, czyli miejsce, z którego pochodziła jego najbliższa rodzina.

syn cieśli: Użyte tu greckie słowo tékton, przetłumaczone na „cieśla”, jest ogólnym terminem określającym jakiegokolwiek rzemieślnika lub budowniczego. Kiedy odnosi się ono do cieśli, może oznaczać osobę budującą domy albo wytwarzającą meble lub inne przedmioty z drewna. Justyn Męczennik, który żył w II w. n.e., napisał, że kiedy Jezus „przebywał pośród ludzi, miał zwyczaj pracować jako cieśla, wyrabiając pługi i jarzma”. Również wczesne tłumaczenia Biblii potwierdzają, że zajmował się on ciesielstwem. Jezus był znany jako „syn cieśli” oraz „cieśla” (Mk 6:3). Najwyraźniej nauczył się tego zawodu od swojego przybranego ojca, Józefa. Chłopcy rozpoczynali naukę zawodu zazwyczaj między 12 a 15 rokiem życia i trwała ona wiele lat.

bracia: Greckie słowo adelfòs może w Biblii odnosić się do więzi duchowej, ale tutaj zostało użyte w odniesieniu do przyrodnich braci Jezusa, młodszych synów Józefa i Marii. Niektórzy uważają, że po urodzeniu Jezusa Maria pozostała dziewicą, i twierdzą, że użyte tu słowo adelfòs odnosi się do kuzynów. Jednak gdy w Chrześcijańskich Pismach Greckich jest mowa o kuzynie, występuje inne słowo (gr. anepsiòs w Kol 4:10). Jeszcze innym terminem posłużono się na określenie „siostrzeńca Pawła” (Dz 23:16). Poza tym w Łk 21:16 znajdujemy użyte w liczbie mnogiej greckie słowa adelfòs i syggenés (tłumaczone na „bracia” i „krewni”). Te przykłady wskazują, że w Pismach Greckich słowa określające pokrewieństwo zostały użyte w sposób celowy, zgodnie ze swoim konkretnym znaczeniem.

Jakub: Ten przyrodni brat Jezusa to najwyraźniej Jakub, o którym wspomniano w Dz 12:17 (zob. komentarz) i Gal 1:19 i który napisał księgę biblijną nazwaną od jego imienia (Jak 1:1).

Judas: Ten przyrodni brat Jezusa to najwyraźniej Juda (gr. Ioúdas), który napisał księgę biblijną nazwaną od jego imienia (Judy 1).

nie chcieli w niego uwierzyć: Lub „zaczęli się gorszyć z jego powodu; obrazili się na niego”. Użyte tu greckie słowo skandalízo w tym miejscu odnosi się do symbolicznego upadku, czyli obrażenia się. W innych miejscach zawiera w sobie myśl o popełnieniu przez kogoś grzechu lub doprowadzeniu do grzechu kogoś innego (zob. komentarz do Mt 5:29).

nie dokonał tam zbyt wielu potężnych dzieł: Jezus nie dokonał zbyt wielu cudów w Nazarecie nie dlatego, że brakowało mu mocy, ale dlatego, że mieszkańcom Nazaretu brakowało wiary (zob. komentarz do Mk 6:5). Mocy Bożej nie należało marnować na przekonywanie sceptyków nieskłonnych do zmiany zdania (por. Mt 10:14; Łk 16:29-31).