starsi: Zob. komentarz do Mt 16:21.

namiestnika Piłata: Był to rzymski namiestnik (prefekt) Judei wyznaczony przez cesarza Tyberiusza w 26 r. n.e. Zajmował to stanowisko ok. 10 lat. O Piłacie wspominają pisarze pozabiblijni, m.in. rzymski historyk Tacyt, który napisał, że w czasie panowania Tyberiusza Piłat zarządził egzekucję Chrystusa. W ruinach starożytnego teatru rzymskiego w Cezarei na terenie Izraela odkryto łacińską inskrypcję: „Poncjusz Piłat, prefekt Judei” (terytorium podległe władzy Poncjusza Piłata: zob. Dodatek B10).

poczuł wyrzuty sumienia: Chociaż użyte tu greckie słowo metamélomai może mieć pozytywny wydźwięk (w Mt 21:29, 32; 2Ko 7:8 oddane jako „żałować” lub „odczuć żal”), nic nie wskazuje na to, żeby Judasz odczuwał szczerą skruchę. Kiedy chodzi o skruchę przed Bogiem, w Biblii występuje inne słowo, metanoéo (w Mt 3:2; 4:17; Łk 15:7; Dz 3:19 oddane jako „okazać skruchę”), które oznacza radykalną zmianę sposobu myślenia, nastawienia lub zamiaru. Postępowanie Judasza — ponowne spotkanie z osobami, z którymi spiskował, i późniejsze samobójstwo — wskazuje, że nie zmienił on niewłaściwego sposobu myślenia.

niewinnego: W niektórych starożytnych manuskryptach występuje tu słowo „prawy” (por. Mt 23:35).

świątyni: Występujące tu greckie słowo naòs może się odnosić do całego kompleksu świątynnego, w tym do dziedzińców, a nie tylko do głównego budynku.

się powiesił: Ze sprawozdania Łukasza zapisanego w Dz 1:18 wynika, że Judasz spadł i się roztrzaskał. Mateusz zapewne opisuje, jak Judasz usiłował popełnić samobójstwo, a Łukasz przedstawia końcowy rezultat. Z połączenia tych dwóch relacji wynika, że Judasz powiesił się na skraju urwiska, jednak zerwał się sznur lub pękł konar, wskutek czego samobójca runął w dół i roztrzaskał się o leżące niżej skały. Taki wniosek potwierdza topografia okolic Jerozolimy.

świętego skarbca: Określenie to może się odnosić do części świątyni nazwanej w Jn 8:20 „skarbcem”. Przypuszczalnie był on położony na terenie znanym jako Dziedziniec Kobiet, gdzie stało 13 skarbon (zob. Dodatek B11). W świątyni najprawdopodobniej istniał też centralny skarbiec, do którego przynoszono pieniądze ze skarbon.

zapłatą za krew: Lub „krwawymi pieniędzmi”, czyli pieniędzmi otrzymanymi za przelanie krwi.

kupili za nie: Tylko Mateusz wspomina, że pole kupili za 30 srebrników naczelni kapłani. W Dz 1:18, 19 ten zakup przypisano Judaszowi, najwyraźniej dlatego, że kapłani zapłacili za pole pieniędzmi od Judasza.

pole garncarza: Od IV w. n.e. uważa się, że to pole leży na pd. stoku Doliny Hinnoma, niedaleko jej zbiegu z Doliną Kidronu. Może chodzić o miejsce, gdzie garncarze zajmowali się kiedyś swoim rzemiosłem. Z Mt 27:8 i Dz 1:19 wynika, że miejsce to stało się znane jako „Pole Krwi” lub Akeldama (zob. Dodatek B12).

obcych: Chodzi o Żydów z innych krajów lub ludzi z innych narodów.

po dziś dzień: To wyrażenie wskazuje, że od omawianych wydarzeń do ich spisania minął pewien czas. Ewangelia według Mateusza powstała prawdopodobnie ok. 41 r. n.e.

spełniły się słowa przekazane przez proroka Jeremiasza: Cytat, który następuje po tych słowach, wygląda na zaczerpnięty z Za 11:12, 13, ale Mateusz sparafrazował tę wypowiedź i pod natchnieniem ducha Bożego odniósł ją do okoliczności, w jakich się spełniła. W czasach Mateusza Księga Jeremiasza była umieszczana jako pierwsza w zbiorze ksiąg prorockich i jej nazwa mogła się odnosić do wszystkich tych ksiąg, w tym do Księgi Zachariasza (zob. komentarz do Mt 1:22).

Jehowa: Zacytowano tu słowa z Pism Hebrajskich (zob. komentarz do Mt 27:9), gdzie w tekście hebrajskim pojawia się imię Boże wyrażone czterema spółgłoskami (w transliteracji na jęz. pol. JHWH) (zob. Dodatek C).

Czy jesteś Królem Żydów?: Na terenie imperium rzymskiego żaden król nie mógł panować bez zgody cesarza. Dlatego gdy Piłat przesłuchiwał Jezusa, najwyraźniej skupił się na kwestii jego władzy królewskiej.

Sam to mówisz: Słowa te najwyraźniej oznaczają, że odpowiedź na pytanie Piłata jest twierdząca (por. komentarze do Mt 26:25, 64). Chociaż Jezus przyznaje, że rzeczywiście jest królem, chodzi mu o inny rodzaj panowania niż Piłatowi. Królestwo Jezusa „nie jest częścią tego świata”, dlatego nie stanowi zagrożenia dla Rzymu (Jn 18:33-37).

zwyczaj zwalniać jakiegoś więźnia: O tym zdarzeniu wspominają wszystkie cztery Ewangelie (Mk 15:6-15; Łk 23:16-25; Jn 18:39, 40). Zwyczaj zwalniania więźnia nie ma uzasadnienia ani precedensu w Pismach Hebrajskich. Jednak wygląda na to, że w czasach Jezusa był już wśród Żydów powszechny. Najprawdopodobniej nie był on też czymś dziwnym dla Rzymian — istnieją dowody, że zwalniali oni więźniów, by zadowolić tłum.

fotelu sędziowskim: Wyrażenie to odnosi się zwykle do ustawionej pod gołym niebem trybuny, na którą wchodziło się po schodach. Zasiadający na niej urzędnicy przemawiali do tłumów i ogłaszali swoje decyzje.

we śnie: Najwyraźniej ten sen pochodził od Boga. Tylko Mateusz w swojej Ewangelii wspomina o tym szczególe.

umył ręce: Chodzi o symboliczny gest wskazujący na niewinność lub uwolnienie się od odpowiedzialności. O tym żydowskim zwyczaju wspomniano w Pwt 21:6, 7 i Ps 26:6.

Niech jego krew spadnie na nas i na nasze dzieci: Inaczej mówiąc: „My i nasi potomkowie bierzemy na siebie odpowiedzialność za jego śmierć”.

ubiczować: Rzymianie biczowali więźniów za pomocą przerażającego narzędzia zwanego po łacinie flagellum. Od tej nazwy pochodzi występujący w tym wersecie grecki czasownik fragellòo („ubiczować”). Taki bicz składał się z uchwytu i przymocowanych do niego kilku sznurów albo rzemieni, które czasami obciążano ostrymi kawałkami kości lub metalu, żeby zadawane razy były bardziej bolesne. Biczowanie powodowało głębokie stłuczenia, rozrywało ciało na strzępy i mogło nawet doprowadzić do śmierci.

rezydencji namiestnikowskiej: Występujące tu greckie określenie praitòrion (od łac. praetorium) odnosi się do oficjalnej rezydencji rzymskiego namiestnika. W Jerozolimie funkcję tej rezydencji pełnił prawdopodobnie pałac zbudowany przez Heroda Wielkiego. Znajdował się on w pn.-zach. rogu Górnego Miasta, będącego pd. częścią Jerozolimy (zob. Dodatek B12, gdzie przedstawiono lokalizację rezydencji namiestnika). Piłat przebywał w Jerozolimie tylko przy pewnych okazjach, takich jak święta, ponieważ mogło wtedy dochodzić do rozruchów. Na stałe rezydował w Cezarei.

szkarłatne okrycie: Chodzi o okrycie noszone przez królów, wysokich urzędników lub dowódców wojskowych. W Mk 15:17 i Jn 19:2 powiedziano, że ta szata była purpurowa, ale w starożytności „purpurą” nazywano każdy kolor, który stanowił połączenie czerwonego i niebieskiego. Poza tym na to, jak dany kolor był postrzegany przez obserwatora, mogło mieć wpływ to, pod jakim kątem patrzył, jakie było oświetlenie oraz tło. Pisarze Ewangelii użyli różnych nazw na określenie tego koloru, co wskazuje, że nie kopiowali nawzajem swoich sprawozdań.

koronę (...) trzcinę: Oprócz szkarłatnego okrycia (wspomnianego w Mt 27:28) Jezusowi wręczono koronę z cierni i trzcinę jako berło — imitację atrybutów władzy królewskiej.

klękając przed nim: Klękanie zazwyczaj wyrażało szacunek wobec osoby zajmującej wyższą pozycję, ale w tym wypadku były to kolejne drwiny żołnierzy z Jezusa (zob. komentarz do Mt 17:14).

Witaj: Lub „bądź pozdrowiony”. Dosł. „raduj się”. Żołnierze pozdrawiali Jezusa tak, jak pozdrawiano Cezara. Najwyraźniej w ten sposób drwili z twierdzenia, że jest królem.

Cyrenejczyka: Cyrena była miastem położonym na pn. wybrzeżu Afryki, na pd. zach. od Krety (zob. Dodatek B13).

zmusili go: Chodzi o pracę przymusową zlecaną przez władze (zob. komentarz do Mt 5:41).

pal męki: Lub „pal egzekucyjny” (zob. Słowniczek pojęć, „Pal”; „Pal męki”; zob. też komentarze do Mt 10:38 i 16:24, gdzie tego określenia użyto w znaczeniu przenośnym).

Golgotą: Nazwa ta pochodzi od hebrajskiego słowa gulgòlet, znaczącego „czaszka” (zob. Jn 19:17; por. Sdz 9:53, gdzie to hebr. słowo oddano jako „czaszka”). W czasach Jezusa Golgota znajdowała się poza murami Jerozolimy, jednak jej dokładna lokalizacja nie jest znana (zob. Dodatek B12). W Biblii nie podano, czy Golgota leżała na wzgórzu, ale wspomniano, że niektórzy obserwowali egzekucję z pewnej odległości (Mk 15:40; Łk 23:49).

Miejscem Czaszki: Zob. komentarz do Mk 15:22.

żółcią: Występujące tu greckie słowo cholé odnosi się do gorzkiego płynu pochodzenia roślinnego lub do jakiejś innej gorzkiej substancji. Mateusz wskazuje, że omawiane zdarzenie jest spełnieniem proroctwa z Ps 69:21, gdzie w Septuagincie użyto tego samego greckiego słowa na oddanie hebrajskiego terminu oznaczającego „truciznę”. Wygląda na to, że mieszkanki Jerozolimy przygotowały mieszaninę wina i żółci, żeby podać ją skazańcom dla uśmierzenia bólu, a Rzymianie się temu nie sprzeciwili. Równoległe sprawozdanie z Mk 15:23 podaje, że wino było „zaprawione odurzającą mirrą”, więc napój ten najwyraźniej zawierał zarówno mirrę, jak i gorzką żółć.

nie chciał pić: Jezus zapewne chciał być w pełni świadomy podczas tej próby wiary.

rozdzielili jego wierzchnie szaty: Równoległe sprawozdanie z Jn 19:23, 24 zawiera dodatkowe szczegóły, o których nie wspomina Mateusz, Marek ani Łukasz. Z informacji zawartych we wszystkich czterech Ewangeliach wyłania się następujący scenariusz: Rzymscy żołnierze najwyraźniej rzucają losy zarówno o szaty wierzchnie, jak i o szaty spodnie; dzielą wierzchnie szaty „na cztery części — po jednej dla każdego żołnierza”; nie chcą dzielić szaty spodniej, więc rzucają o nią losy; rzucanie losów o ubranie Mesjasza jest spełnieniem słów z Ps 22:18. Najprawdopodobniej panował zwyczaj, zgodnie z którym osoby wykonujące wyrok zabierały ubrania skazańcom. Pozbawienie przestępców ubrań oraz innych rzeczy osobistych przed egzekucją sprawiało, że stawała się ona jeszcze bardziej upokarzająca.

rzucając o nie losy: Zob. Słowniczek pojęć, „Losy”.

przestępców: Lub „bandytów”. Występujące tu greckie słowo leistés może odnosić się do rabowania z użyciem przemocy, a czasami też do wszczynania rebelii. To samo słowo zostało użyte w odniesieniu do Barabasza (Jn 18:40), który według Łk 23:19 został wtrącony do więzienia za „rebelię” i „morderstwo”. W równoległym sprawozdaniu z Łk 23:32, 33, 39 wspomnianych mężczyzn nazwano „przestępcami”; użyto tam greckiego słowa kakoúrgos, które dosłownie znaczy „czyniący zło”.

kręcili głowami: Temu gestowi zazwyczaj towarzyszyło wypowiadanie słów; wyrażał on szyderstwo lub pogardę. Przechodnie w ten sposób nieświadomie spełnili proroctwo z Ps 22:7.

pala męki: Lub „pala egzekucyjnego” (zob. komentarz do Mt 27:32 i Słowniczek pojęć, „Pal”; „Pal męki”).

pala męki: Lub „pala egzekucyjnego” (zob. komentarz do Mt 27:32 i Słowniczek pojęć, „Pal”; „Pal męki”).

godzinie 6: Czyli ok. 12 w południe (zob. komentarz do Mt 20:3).

ciemność: Zob. komentarz do Mk 15:33.

godziny 9: Czyli ok. 3 po południu (zob. komentarz do Mt 20:3).

Eli, Eli, lama sabachtani?!: Chociaż niektórzy uważają, że są to słowa aramejskie, był to prawdopodobnie ówczesny hebrajski, pozostający w pewnym stopniu pod wpływem aramejskiego. Grecka transliteracja tych słów w sprawozdaniach Mateusza i Marka nie pozwala jednoznacznie ustalić, z którego języka pochodzą.

Boże mój, Boże mój: Zwracając się do swojego niebiańskiego Ojca, Jezus przyznał, że uznaje go za swojego Boga, czym spełnił proroctwo z Ps 22:1. Wołanie umierającego Jezusa mogło zebranym osobom przypomnieć jeszcze inne dotyczące go proroctwa zawarte w dalszych wersetach Ps 22 — że zostanie wyszydzony, że zostaną ‛zaatakowane jego ręce i nogi’ i że jego szaty zostaną rozdzielone przez rzucenie losów (Ps 22:6-8, 16, 18).

Eliasza: Hebrajskie imię, które znaczy „moim Bogiem jest Jehowa”.

kwaśnym winem: Lub „octem winnym”. Zapewne chodzi o słabe, kwaśne wino, nazywane po łacinie acetum („ocet”) lub posca — gdy było rozcieńczone wodą. Był to tani napój, którym zaspokajali pragnienie biedni ludzie, w tym rzymscy żołnierze. Użyte tu greckie słowo òksos występuje też w Septuagincie w Ps 69:21, gdzie przepowiedziano, że Mesjasz dostanie do picia „ocet winny”.

trzcinę: Lub „kij; laskę”. W relacji Jana trzcina ta została nazwana „łodygą hizopu” (Jn 19:29; zob. Słowniczek pojęć, „Hizop”).

na ratunek: W niektórych starożytnych manuskryptach dodano słowa: „Inny człowiek wziął włócznię i przebił mu bok; i wyszła krew i woda”. Jednak część ważnych manuskryptów nie zawiera tych słów. Podobne zdanie występuje w Jn 19:34, ale zgodnie z Jn 19:33 Jezus już nie żył, gdy to się stało. Większość biblistów — w tym redaktorzy tekstu greckiego Nestlego i Alanda oraz tekstu greckiego Zjednoczonych Towarzystw Biblijnych (UBS) — uważa, że słowa z relacji Jana zostały później dodane do Ewangelii według Mateusza przez przepisywaczy. Również Westcott i Hort, którzy w swoim greckim tekście umieścili te słowa w podwójnych nawiasach kwadratowych, zaznaczyli, że to zdanie „według wszelkiego prawdopodobieństwa zostało wprowadzone przez kopistów”. W związku z tym, że w treści manuskryptów z Ewangelią według Mateusza występują różnice oraz że nie ma wątpliwości co do treści Ewangelii według Jana, fragment z Jn 19:33, 34 najwyraźniej opisuje prawidłową kolejność wydarzeń: Jezus już nie żył, kiedy rzymski żołnierz przebił go włócznią. Dlatego w tym przekładzie omawiane zdanie w Mt 27:49 zostało pominięte.

umarł: Lub „wydał ostatnie tchnienie; przestał oddychać”. Dosł. „oddał ducha”. Wyraz „duch” (gr. pneúma) można w tym miejscu rozumieć jako „oddech” lub „siłę życiową”. Potwierdza to użycie greckiego czasownika ekpnéo (dosł. „wydychać”) w równoległym sprawozdaniu z Mk 15:37 (gdzie został on oddany jako „umarł”, a w komentarzu — „wydał ostatnie tchnienie”). Zdaniem niektórych użycie w Mt 27:50 greckiego wyrazu oznaczającego dosłownie „oddał” wskazuje, że Jezus z własnej woli przestał walczyć o życie, bo wszystko się już dokonało (Jn 19:30). Jakkolwiek było, Jezus chętnie „wylał swoją duszę [życie] na śmierć” (Iz 53:12, przyp.; Jn 10:11).

zasłona: Ta pięknie zdobiona kotara oddzielała w świątyni Miejsce Święte od Miejsca Najświętszego. Według tradycji żydowskiej ta ciężka zasłona miała jakieś 18 m długości, 9 m szerokości i 7 cm grubości. Rozdarcie jej na pół świadczyło nie tylko o gniewie Jehowy na zabójców Jego Syna, ale też o otworzeniu się możliwości wstępu do nieba (Heb 10:19, 20; zob. Słowniczek pojęć).

sanktuarium: Grecki wyraz naòs odnosi się tu do centralnego budynku kompleksu świątynnego, gdzie znajdowały się Miejsce Święte i Miejsce Najświętsze.

grobowce: Lub „grobowce pamięci” (zob. Słowniczek pojęć, „Grobowiec pamięci”).

zostało wyrzuconych na zewnątrz: Lub „zostało podniesionych”. Występujący tu grecki czasownik egéiro, który dosłownie oznacza „wstać”, może odnosić się do zmartwychwstania, ale jest też używany w innych kontekstach. Może np. znaczyć „wyciągnąć” z dołu lub „wstać” z ziemi (Mt 12:11; 17:7; Łk 1:69). Z greckiego tekstu sprawozdania Mateusza nie wynika, że to święci ‛zostali podniesieni’, ale że ‛zostały podniesione’ ich ciała. Wszystko wskazuje na to, iż trzęsienie ziemi było tak silne, że pootwierały się grobowce i zwłoki zostały wyrzucone na powierzchnię.

ci, którzy byli: Lub „ci, którzy wychodzili”. Użyty tu grecki czasownik wskazuje na to, że podmiot jest w liczbie mnogiej rodzaju męskiego, więc odnosi się do ludzi, a nie do ciał (które w gr. są rodz. nijakiego) wspomnianych w wersecie 52. Najwyraźniej więc chodzi tu o przechodniów, którzy widzieli zwłoki wyrzucone na powierzchnię w wyniku trzęsienia ziemi (w. 51), a potem poszli do miasta i opowiedzieli, co zobaczyli.

świętego miasta: Czyli Jerozolimy (zob. komentarz do Mt 4:5).

setnik: Lub „centurion”, oficer rzymskiej armii dowodzący oddziałem 100 żołnierzy. Ten dowódca mógł obserwować proces Jezusa przed Piłatem i słyszeć, jak Żydzi mówili, że Jezus uważa się za Syna Bożego (Mt 27:27; Jn 19:7).

Maria Magdalena: Przydomek Magdalena (oznaczający „z Magdali” lub „należąca do Magdali”) prawdopodobnie wywodzi się od nazwy miejscowości Magdala, leżącej na zach. brzegu Jeziora Galilejskiego, mniej więcej w połowie drogi między Kafarnaum a Tyberiadą. Możliwe, że Maria pochodziła z Magdali lub tam mieszkała (zob. komentarze do Mt 15:39; Łk 8:2).

Jakuba: Był on też nazywany „Jakubem Mniejszym” (Mk 15:40).

Jozesa: W niektórych starożytnych manuskryptach zamiast imienia „Jozes” występuje „Józef”. W równoległym sprawozdaniu w Mk 15:40 większość starożytnych manuskryptów zawiera imię „Jozes”.

matka synów Zebedeusza: Czyli matka apostołów Jakuba i Jana (zob. komentarze do Mt 4:21; 20:20).

Arymatei: Nazwa tego miasta pochodzi od hebrajskiego słowa znaczącego „wyżyna”. W Łk 23:51 zostało ono nazwane „miastem Judejczyków” (zob. Dodatek B10).

Józef: Pisarze Ewangelii spisali swoje sprawozdania z różnych punktów widzenia, co widać w tym, jakie szczegóły podają na temat Józefa. Mateusz, poborca podatkowy, pisze, że Józef był bogaty; Marek, pisząc z myślą o Rzymianach, wspomina, że był to „poważany członek Rady”, który oczekiwał Królestwa Bożego; Łukasz, współczujący lekarz, nazywa go „człowiekiem dobrym i prawym”, który nie poparł w głosowaniu działań Rady przeciwko Jezusowi; Jan jako jedyny podaje informację, że Józef „był uczniem Jezusa, ale się z tym krył ze strachu przed Żydami” (Mk 15:43-46; Łk 23:50-53; Jn 19:38-42).

grobowcu: Lub „grobowcu pamięci”. Prawdopodobnie chodzi o komorę wykutą w miękkich skałach wapiennych, a nie o naturalną grotę. W takich grobowcach ciała zmarłych umieszczano na ławach wyciosanych w skale lub w wydrążonych wgłębieniach (zob. Słowniczek pojęć, „Grobowiec pamięci”).

duży kamień: Najwyraźniej kamień ten był okrągły, ponieważ w tym wersecie powiedziano, że został ‛przytoczony’, a w Mk 16:4, że po zmartwychwstaniu Jezusa został „odtoczony”. Mógł ważyć tonę, a nawet więcej.

druga Maria: Czyli „Maria, która była matką Jakuba i Jozesa”, wspomniana w Mt 27:56. Wzmianki o niej znajdują się też w Mt 28:1; Mk 15:40, 47; 16:1; Łk 24:10 i Jn 19:25 (zob. komentarze do Mk 3:18; Jn 19:25).

Nazajutrz: Czyli 15 nisan. W dniu po 14 nisan zawsze obchodzono szabat, święty dzień odpoczynku, niezależnie od tego, jaki był dzień tygodnia. W 33 r. n.e. 15 nisan zbiegał się z cotygodniowym szabatem, więc był to „wielki”, inaczej podwójny szabat (Jn 19:31; zob. Dodatek B12).

Przygotowaniu: Przygotowaniem nazywano dzień poprzedzający cotygodniowy szabat. Tego dnia Żydzi przygotowywali się do szabatu, przyrządzając posiłki na następny dzień i kończąc prace, których nie mogli odłożyć na czas po szabacie. W tym wypadku Przygotowanie przypadało na 14 nisan (Mk 15:42; zob. Słowniczek pojęć).

trzech dniach: To wyrażenie może oznaczać trzy niepełne dni. Wynika to z treści polecenia, żeby „zabezpieczyć grób aż do trzeciego dnia”, a nie do czwartego (Mt 27:64; zob. komentarz do Mt 12:40).

A to ostatnie oszustwo będzie gorsze niż pierwsze: Najwyraźniej słowa te oznaczają, że to rzekome oszustwo, czyli zmartwychwstanie Jezusa, byłoby gorsze niż pierwsze — jego twierdzenie, że jest Mesjaszem. Przeciwnicy Jezusa zapewne wiedzieli, że gdyby rzeczywiście zmartwychwstał, dowodziłoby to prawdziwości jego twierdzenia.

straż: Zapewne chodzi o przydzieloną przez Piłata grupę rzymskich żołnierzy (Mt 28:4, 11). Gdyby chodziło o żydowską policję świątynną, Żydzi nie musieliby rozmawiać na ten temat z Piłatem. Poza tym kapłani obiecali, że załatwią sprawę właśnie z namiestnikiem, gdyby się dowiedział o zniknięciu ciała Jezusa (Mt 28:14).