Czym jest El Niño?

Kiedy zazwyczaj wyschnięta rzeka Apurimac, przepływająca niedaleko stolicy Peru, Limy, porwała niemal cały dobytek Carmen, kobieta ta rozpaczała: „Wielu z nas spotkał ten sam los, bardzo wielu. Nie jestem jedyna”. Dalej na północ gwałtowne ulewy zamieniły na jakiś czas przybrzeżną pustynię Sechura w drugie co do wielkości jezioro w Peru, o powierzchni około 5000 kilometrów kwadratowych. W innych miejscach naszego globu niebywałe powodzie, cyklony i susze doprowadziły do klęsk głodu, chorób, straszliwych pożarów, zniszczyły zbiory, mienie i środowisko naturalne. Co wywołało te wszystkie katastrofy? Zdaniem wielu winę ponosi El Niño, który pojawił się w tropikalnej, równikowej strefie Pacyfiku pod koniec 1997 roku i trwał jakieś osiem miesięcy.

Czym właściwie jest El Niño? Jak powstaje? Dlaczego jego następstwa mają tak szeroki zasięg? Czy można dokładnie przewidzieć jego kolejne nadejście, by na przykład zmniejszyć liczbę ofiar i ograniczyć straty materialne?

Najpierw ocieplenie wód

„Ściśle mówiąc, El Niño to ciepły prąd morski pojawiający się u wybrzeży Peru co dwa do siedmiu lat” — wyjaśnia tygodnik Newsweek. Peruwiańscy żeglarze już od przeszło stu lat notują wzrost temperatury wód przybrzeżnych. Ten ciepły prąd pojawia się zwykle w okresie świąt Bożego Narodzenia, stąd hiszpańska nazwa El Niño, czyli „dzieciątko”, używana jako określenie małego Jezusa.

Ów wzrost temperatury wody zwiastuje intensywne deszcze. Powodują one zazielenianie pustyń i stwarzają sprzyjające warunki dla zwierząt hodowlanych. Ale zbyt duże opady wywołują powodzie. Poza tym górna warstwa ciepłej wody oceanicznej uniemożliwia wynoszenie się na powierzchnię zimniejszych wód, bogatych w składniki pokarmowe. W rezultacie mnóstwo zwierząt morskich, w tym nawet niektóre ptaki, migruje w poszukiwaniu pożywienia. Skutki El Niño odczuwane są później w innych miejscach, bardzo oddalonych od wybrzeża peruwiańskiego. *

Zrodzony z wiatru i wody

Co wywołuje taki nietypowy wzrost temperatury oceanu w pobliżu Peru? Aby to zrozumieć, przyjrzyjmy się najpierw tak  zwanej cyrkulacji Walkera, ogromnej cyrkulacji atmosfery występującej na szerokościach okołorównikowych między wschodnią a zachodnią częścią Pacyfiku. * Kiedy słońce ogrzewa górną warstwę wody na zachodzie, w okolicach Indonezji i Australii, gorące i wilgotne powietrze się unosi, powodując układ niskiego ciśnienia nad powierzchnią oceanu. Wznoszące się powietrze stygnie i traci wilgoć, co wywołuje na tym obszarze deszcze. Suche powietrze dzięki wiatrom w górnych warstwach atmosfery przemieszcza się na wschód. Staje się przy tym chłodniejsze i cięższe, toteż zaczyna opadać na terytorium Peru i Ekwadoru. W wyniku tego nad powierzchnią oceanu powstaje układ wysokiego ciśnienia. Prądy powietrza zwane pasatami, wiejące na niższych wysokościach na zachód w kierunku Indonezji, zamykają całą tę pętlę.

Jaki wpływ mają pasaty na temperaturę powierzchniową Pacyfiku w strefie równikowej? „Wiatry te normalnie zachowują się tak samo, jak wietrzyki wiejące nad małym stawem” — wyjaśnia Newsweek. „Spiętrzają ciepłą wodę w zachodniej części Pacyfiku, tak iż jej poziom wzrasta tam o przeszło pół metra, a temperatura jest o 8°C wyższa niż na przykład w rejonie Ekwadoru”. We wschodniej części tego oceanu chłodniejsze i bogate w składniki odżywcze masy wody położone głębiej wznoszą się, co zapewnia obfitość morskiego życia. Dlatego w okresie, gdy El Niño nie występuje, temperatura powierzchni morza na wschodzie jest niższa niż na zachodzie.

A jakie zmiany wywołuje El Niño w atmosferze? „Z powodów niezrozumiałych dla naukowców”, czytamy w miesięczniku National Geographic, „co kilka lat pasaty słabną lub nawet zanikają”. Kiedy wiatry te ustają, ciepłe wody zgromadzone w rejonie Indonezji cofają się na wschód, podnosząc temperaturę powierzchniowej warstwy morza w Peru oraz innych miejscach w tym rejonie. To przemieszczanie się wód ma z kolei wpływ na klimat. W pewnym opracowaniu czytamy: „Ocieplenie wód w rejonie równika we wschodniej części Pacyfiku  spowalnia cyrkulację Walkera i powoduje, że strefa konwekcyjna, która charakteryzuje się obfitymi opadami, przesuwa się z zachodnich do centralnych i wschodnich rejonów Pacyfiku”. Jak widać, wpływa to na warunki pogodowe panujące nad całym obszarem równikowym Oceanu Spokojnego.

Niczym głaz w strumieniu

El Niño oddziałuje też na klimat w miejscach bardzo odległych od prądów morskich występujących w tej strefie Pacyfiku. W jaki sposób? Za pośrednictwem ogólnej cyrkulacji atmosfery. Tak jak jeden głaz może spowodować pofałdowanie powierzchni wody w strumieniu na całej jego szerokości, tak też skutki lokalnych zaburzeń cyrkulacji atmosferycznej bywają dalekosiężne. Gęste chmury deszczowe wznoszące się nad ciepłym oceanem przypominają taki głaz i kształtują pogodę tysiące kilometrów dalej.

W wyższych szerokościach geograficznych prąd El Niño się wzmaga i wypiera silne wiatry wiejące w kierunku wschodnim, zwane prądami strumieniowymi. Odpowiadają one za przemieszczanie się większości układów burzowych na tych szerokościach. Przyśpieszenie lub zmiana kierunków tych prądów może mieć również wpływ na sezonową sytuację pogodową. Na przykład w USA zimy w okresie El Niño są łagodniejsze na północy kraju, a bardziej deszczowe i zimniejsze w niektórych stanach południowych.

Czy da się przewidzieć?

Zasięg pojedynczych burz da się określić jedynie z kilkudniowym wyprzedzeniem. Czy to samo można powiedzieć o próbach przewidywania przebiegu El Niño? Niestety, nie. W tym wypadku nie chodzi o ustalenie warunków pogodowych na najbliższy okres, ale raczej o prognozowanie anomalii klimatycznych mogących występować jednocześnie na znacznym obszarze przez wiele miesięcy. Meteorolodzy mają w tej dziedzinie pewne osiągnięcia.

Na przykład wystąpienie El Niño na przełomie lat 1997 i 1998 udało się przewidzieć jakieś sześć miesięcy wcześniej — w maju 1997 roku. Na Pacyfiku zakotwiczono wzdłuż równika 70 boi dokonujących pomiaru siły wiatrów przy powierzchni oceanu oraz temperatury wody aż do głębokości 500 metrów. Uzyskane dane wprowadza się do komputerowych modeli klimatycznych, na podstawie których opracowuje się prognozy pogody.

Wczesne ostrzeżenia przed El Niño rzeczywiście mogą ludziom pomóc przygotować się na spodziewane zmiany. W Peru na przykład dzięki takim prognozom opracowywanym od 1983 roku wielu rolników zaczęło hodować bydło i uprawiać zboża przystosowane do wilgotniejszych warunków, a rybacy nastawili się na połów krewetek, które pojawiają się wraz z cieplejszymi wodami. Dokładne przewidywania oraz wcześniejsze przygotowania mogą naprawdę przyczynić się do zmniejszenia liczby ofiar i ograniczyć straty materialne, jakie pociąga za sobą El Niño.

Badania naukowe poświęcone procesom rządzącym klimatem na ziemi potwierdzają prawdziwość natchnionych słów zapisanych jakieś 3000 lat temu przez Salomona, króla starożytnego Izraela: „Wiatr ciągnie na południe i zatacza kręgi ku północy. Nieustannie krąży i krąży, i wraca wiatr prosto do swoich kręgów” (Kaznodziei 1:6). Współczesny człowiek zdobył niemałą wiedzę, analizując wiatry i prądy morskie. Obyśmy odnieśli z niej pożytek i zważali na ostrzeżenia związane z takimi zjawiskami jak El Niño.

[Przypisy]

[Ramka na stronie 27]

EL NIÑO SIEJE ZNISZCZENIE

■ 1525: Najwcześniejsze wzmianki o El Niño w Peru.

■ 1789-1793: El Niño powoduje śmierć ponad 600 000 mieszkańców Indii oraz dotkliwą klęskę głodu w południowej Afryce.

■ 1982-1983: Ginie przeszło 2000 ludzi, a straty materialne przekraczają 13 miliardów dolarów, zwłaszcza w strefie tropikalnej.

■ 1990-1995: Trzy kolejne uderzenia tworzą jedno z najdłuższych znanych dotąd wystąpień El Niño.

■ 1997-1998: Mimo że dość skutecznie udało się w wielu miejscach przewidzieć powodzie i susze związane z El Niño, na całym świecie ginie 2100 osób, a straty sięgają 33 miliardów dolarów.

[Mapy i ilustracje na stronach 24, 25]

[Patrz publikacja]

 NORMALNE WARUNKI

Model cyrkulacji Walkera

Silne pasaty

Ciepłe wody oceaniczne

Zimne wody oceaniczne

EL NIÑO

Prądy strumieniowe zmieniają kierunek

Słabe pasaty

Ciepłe wody przesuwają się na wschód

Cieplejsze lub suchsze niż normalnie

Zimniejsze lub wilgotniejsze niż normalnie

[Ilustracje na stronie 26]

[Patrz publikacja]

EL NIÑO

Kolor czerwony na przedstawionej powyżej kuli ziemskiej oznacza wodę o temperaturze znacznie wyższej niż w normalnych warunkach

NORMALNE WARUNKI

Ciepłe wody spiętrzają się w zachodniej części Pacyfiku, dzięki czemu na wschodzie mogą się wznosić ku powierzchni zimniejsze wody, bogate w składniki pokarmowe

EL NIÑO

Słabe pasaty pozwalają ciepłym wodom cofać się na wschód, co uniemożliwia unoszenie się zimniejszych wód ku powierzchni

[Ilustracje na stronach 24, 25]

PERU

Zatopiona pustynia Sechura

MEKSYK

Huragan Linda

KALIFORNIA

Lawiny błota

[Prawa własności]

Strony 24 i 25 od lewej: Fotografía por Beatrice Velarde; Image produced by Laboratory for Atmospheres, NASA Goddard Space Flight Center; FEMA photo by Dave Gatley