Unikatowy zegar w Pradze

OD NASZEGO KORESPONDENTA Z CZECH

Sprzedawcy uliczni przekrzykują się, by przyciągnąć uwagę przechodzących turystów. Śmiech, różnojęzyczny gwar i głośna muzyka mieszają się wzajemnie i wypełniają plac. Ale zaraz! Dlaczego tłum cichnie? Dochodzi pełna godzina i wszystkie oczy utkwione są w dwa niebieskie okna na wieży ratuszowej. Wtem okna się otwierają i ukazują się figury przedstawiające apostołów Chrystusa. Na czele procesji idzie Piotr z dużym kluczem w ręce. Po kolei w oknach pojawia się dwójkami 12 figur, które sprawiają wrażenie, jakby badawczo przyglądały się ludziom zgromadzonym na dole.

OGLĄDAMY pokaz w wykonaniu zegara astronomicznego na staromiejskiej wieży ratuszowej w Pradze. Ten zdumiewający mechanizm budzi się do życia o każdej pełnej godzinie, od ósmej rano do ósmej wieczorem. Oprócz idących w pochodzie apostołów na zegarze dostrzegamy jeszcze inne ruchome figury. Uosabiają  one największe lęki dawnych mieszkańców Pragi. Z jednej strony widzimy symbol chciwości: Skąpca ważącego w ręku sakiewkę. Obok stoi Próżność — człowiek podziwiający swe odbicie w lustrze. Zarówno Skąpiec, jak i Próżność kiwają głowami w geście samozadowolenia. Po drugiej stronie zegara znajduje się szkielet, czyli Śmierć, który jedną kościstą ręką bije w dzwon, a drugą odwraca klepsydrę. Przez cały czas kłapie zębatą szczęką i wskazuje głową na stojącego obok Turka, symbol inwazji. Turek potrząsa głową, odmawiając pójścia z kościotrupem.

Krąży opowieść o tym, że kiedyś na chwilę przed ostatnim zamknięciem się szczęk kościotrupa wleciał do nich wróbel. Biedny ptak był uwięziony przez godzinę — aż do czasu ponownego otwarcia się szczęki! Jeżeli to w pełni mechaniczne cudeńko fascynuje ludzi w obecnej erze komputeryzacji, czy możesz sobie wyobrazić, jakie wrażenie robiło na żyjących setki lat temu?

Przyjrzyjmy się bliżej zegarowi

Turystów najbardziej interesują ruchome postacie, które dodawano w ciągu wieków po pierwszym zamontowaniu zegara. Ale jego najstarszym i najbardziej pomysłowym elementem jest tarcza astronomiczna. O czym nas informuje? Przede wszystkim podaje aktualny czas. Na czarnym, zewnętrznym pierścieniu złotymi, gotyckimi znakami wypisano cyfry według dawnego czeskiego systemu, w którym dobę dzielono na 24 godziny, poczynając od zachodu słońca. Pierścień obraca się w taki sposób, że bez względu na porę roku godzina dwudziesta czwarta zawsze przypada na moment zajścia słońca. Rzymskie liczebniki po wewnętrznej stronie pierścienia dzielą dobę na dwa 12-godzinne okresy — południe znajduje się na górze, a północ na dole. Palce złotej dłoni wskazują godzinę.

Poza tym na tarczy astronomicznej znajduje się spory złoty dysk, który przesuwając się, określa położenie Słońca, a także niewielka kulka, informująca o fazie Księżyca. Do oznaczenia pozornego obrotu gwiaździstego nieba dookoła Ziemi służy mały mimośrodowy pierścień z symbolami gwiazdozbiorów. W środku tarczy umieszczono model kuli ziemskiej z południkami, równoleżnikami, biegunami i z Pragą w centralnym miejscu. Widnieją tam jeszcze trzy okręgi przedstawiające równik, zwrotnik Raka i zwrotnik Koziorożca. A zatem tarcza astronomiczna określa względne położenie Ziemi, Księżyca,  Słońca i gwiazd przez cały rok. Poniżej zawieszona jest tarcza kalendarzowa, na której wymalowano scenki rodzajowe na każdy miesiąc. Tarcza kalendarzowa wskazuje datę — zawsze o północy, z wyjątkiem jednego dnia w roku przestępnym, posuwa się do przodu o jeden z 365 stopni.

Gdy zajrzymy do wnętrza zegara, zobaczymy niewyobrażalną ilość większych i mniejszych kółek. Ten skomplikowany mechanizm jest co tydzień dokładnie sprawdzany przez fachowca.

Historia zegara astronomicznego

Istnieje wiele legend związanych z praskim zegarem astronomicznym. Jak głosi jedna z nich, skonstruował go niejaki mistrz Hanuš. Ze względu na wyjątkowość tego majstersztyku rajcy miejscy obawiali się, że jeśli mistrz zbuduje podobne zegary gdzie indziej, sława Pragi przyblednie. Aby temu zapobiec, wynajęto ludzi, którzy napadli na mistrza i go oślepili. W zakończeniu legendy umierający Hanuš chwyta koła zegara i niszczy mechanizm.

Na szczęście w opowieści tej jest sporo przesady. Ale Hanuš żył naprawdę — był zegarmistrzem w Pradze w latach 1475-1497. Przez długi czas właśnie on uchodził za twórcę zegara astronomicznego. Jednak ostatnie ekspertyzy ujawniły, że to Mikuláš z Kadania skonstruował zegar już w roku 1410, a Hanuš go tylko przebudował w roku 1490. Od XVI wieku mechanizm odmierzający czas kilkakrotnie reperowano i poprawiano. Ale od przeróbki w roku 1865 większość części pozostaje ta sama.

Pod koniec II wojny światowej wycofujący się z Pragi hitlerowcy podpalili ratusz staromiejski. Zegar astronomiczny został poważnie uszkodzony. Po wojnie rozważano dwie koncepcje rekonstrukcji — powrót do pierwotnego wyglądu lub dodanie nowych tarcz i figur o zupełnie innej symbolice. W Pradze szerzył się wtedy ateizm i postacie apostołów nie przypadły do gustu władzom komunistycznym. Zanim jednak dokonano przeprojektowania, trzej znakomici zegarmistrzowie dowiedli, że zegar można naprawić, toteż przywrócono mu jego przedwojenny wygląd. Dzięki temu dzisiaj nadal oglądamy skąpca, kościotrupa, Turka i apostołów, a nie na przykład stolarza, murarza, krawca czy praczkę.

Na koniec — pianie koguta

Chociaż w zegarowym pochodzie maszeruje 12 apostołów, nie wszystkie szczegóły zgadzają się z Biblią. Judasza Iskariota i Jakuba, syna Alfeusza, zastąpiono Pawłem i Barnabasem, których w Biblii nie wymieniono wśród 12 apostołów (Dzieje 1:12-26). Nad głowami każdej postaci znajduje się aureola — pogański symbol, obcy pierwszym chrześcijanom.

Po ukazaniu się ostatniego apostoła rozlega się pianie pozłacanego koguta siedzącego nad oknami. Zegar wybija godzinę, okna się zamykają, a tłum rozprasza. Czy chciałbyś zobaczyć to wszystko od początku? W takim razie musimy poczekać godzinę. A tymczasem możemy dokładnie się przyjrzeć tarczy zegara, który prawie od 600 lat przyciąga zwiedzających do ratusza staromiejskiego w Pradze.

[Ilustracja na stronie 17]

[Patrz publikacja]

TARCZA ASTRONOMICZNA

Aktualny czas 12.57

Zachód słońca 17.21

[Ilustracja na stronie 18]

[Patrz publikacja]

TARCZA KALENDARZOWA

Wskazanie daty 1 stycznia

[Ilustracja na stronie 16]

Próżność i Skąpiec

[Ilustracja na stronie 17]

Śmierć i Turek