Wikingowie — zdobywcy i kolonizatorzy

BYŁ czerwcowy dzień 793 roku n.e. U wybrzeży Nortumbrii w Anglii, na niewielkiej wysepce Lindisfarne, nazywanej też Świętą, mnisi spokojnie zajmowali się swymi codziennymi sprawami, nie wiedząc, że w ich kierunku szybko mkną poprzez fale zgrabne, niewysokie łodzie. Kiedy przybiły do brzegu, wyskoczyli z nich groźnie wyglądający, brodaci mężczyźni uzbrojeni w miecze oraz topory i pędem ruszyli w stronę klasztoru. Zaatakowali przerażonych mnichów i urządzili straszliwą rzeź. Najeźdźcy splądrowali klasztor, rabując złoto, srebro, drogie kamienie i inne skarby. Kiedy było już po wszystkim, ich łodzie znów mknęły po falach Morza Północnego, aż w końcu zniknęły za horyzontem.

Tego rodzaju brutalne ataki, polegające na nagłej napaści i błyskawicznym odwrocie, poruszyły całą Europę i zapoczątkowały erę wikingów, którzy byli sprawcami tych łupieżczych wypraw. Po niedługim czasie wikingowie siali taki postrach, że w Anglii powtarzano modlitwę: „O Panie, zachowaj nas od gniewu Normanów!” *

Kim byli wikingowie? Dlaczego zupełnie nagle, niemal znikąd, pojawili się na kartach historii, przez trzy stulecia odgrywali istotną rolę, a potem jakby zniknęli?

Rolnicy i rabusie

Wikingowie wywodzili się z ludów germańskich, które jakieś 2000 lat wcześniej zaczęły migrować z północno-zachodniej Europy do Skandynawii — na tereny Danii, Norwegii i Szwecji. Podobnie jak ich przodkowie, wikingowie byli rolnikami, nawet ci, którzy brali udział w wyprawach łupieżczych. W chłodniejszych rejonach Skandynawii utrzymywali się głównie z myślistwa, rybołówstwa i wielorybnictwa. Kupcy żyli w większych osadach, skąd wyruszali swymi solidnymi łodziami na europejskie szlaki handlowe. Co zatem sprawiło, że ci z pozoru nieszkodliwi ludzie w ciągu zaledwie jednego pokolenia okryli się tak złą sławą?

Powodem mogło być między innymi  przeludnienie, choć zdaniem wielu historyków problem ten mógł dotyczyć tylko zachodniej części Norwegii, gdzie brakowało ziemi uprawnej. W pewnym dziele powiedziano: „Pierwsze pokolenia wikingów wyruszały przede wszystkim w poszukiwaniu bogactwa, a nie ziemi” (The Oxford Illustrated History of the Vikings). Było tak zwłaszcza w wypadku królów i wodzów, którzy potrzebowali pokaźnych dochodów, by utrzymać się przy władzy. Część wikingów opuściła Skandynawię, uciekając przed konfliktami rodzinnymi i lokalnymi wojnami.

Inna przyczyna mogła wynikać z tego, że bogaci wikingowie często mieli więcej niż jedną żonę — a więc i sporo dzieci. Zazwyczaj jednak tylko pierworodnemu synowi przypadało dziedzictwo, a młodsi bracia i siostry musieli radzić sobie sami. Gerald Simons napisał w książce The Birth of Europe (Narodziny Europy), że wydziedziczeni synowie „tworzyli liczną i niebezpieczną elitę wojowników, których celem było dbanie o własną pomyślność wszelkimi możliwymi sposobami — czy to przez podboje we własnym kraju, czy też przez grabieże poza jego granicami”.

Wikingowie posługiwali się łodziami znakomicie przystosowanymi do nagłych ataków i błyskawicznych odwrotów. Historycy z podziwem zaliczają je do największych osiągnięć technicznych wczesnego średniowiecza. Dzięki temu, że te smukłe okręty miały niewielkie zanurzenie i były napędzane żaglem lub wiosłami, wikingowie panowali na wszystkich morzach, jeziorach i rzekach leżących w ich zasięgu.

Ekspansja

Zdaniem niektórych historyków era wikingów rozpoczęła się w połowie VIII wieku, nieco przed ich najazdem na Lindisfarne. Tak czy inaczej, wydarzenie to zwróciło na nich powszechną uwagę. Z Anglii skierowali się ku Irlandii, ponownie obierając za cel pełne kosztowności klasztory. Na zimę wracali w rodzinne strony, zabierając na swe łodzie łupy i niewolników. Jednakże w roku 840 zmienili zwyczaj i po raz pierwszy przezimowali na splądrowanym przez siebie terenie. Irlandzkie miasto Dublin było pierwotnie właśnie siedzibą wikingów. Od roku 850 spędzali oni zimę również w Anglii, gdzie ich pierwszą bazą była wyspa Thanet u ujścia Tamizy.

Wkrótce wikingowie zaczęli przybywać z Danii i Norwegii na Wyspy Brytyjskie już nie jako najeźdźcze drużyny, lecz jako armie przewożone przez flotylle liczące wiele łodzi. Niektóre okręty miały 30 metrów długości i mogły pomieścić do 100 wojowników. W następnych latach wikingowie podbili północno-wschodnią część Anglii, którą nazwano Danelaw ze względu na dominujące tam prawo i kulturę Duńczyków. Ale na południu, w Wesseksie, anglosaski król Alfred i jego następcy powstrzymali wikingów. Jednakże w roku 1016 po wielkiej bitwie pod Ashington i śmierci Edmunda, króla Wesseksu, wyłącznym władcą Anglii został Kanut Wielki — przywódca wikingów, wyznawca chrześcijaństwa.

W głąb Europy, a nawet dalej

W roku 799 wikingowie z Danii dokonali pierwszego ataku na krainę zwaną wówczas Fryzją, ciągnącą się mniej więcej od wybrzeży Danii aż do Niderlandów (Holandia). Stamtąd podejmowali wyprawy w górę takich rzek, jak Loara i Sekwana, ograbiając miasta i wioski położone w głębi kontynentu. W 845 roku splądrowali nawet Paryż. Frankijski król Karol Łysy zapłacił im trzy tony srebra, by wycofali się z miasta. Mimo to jednak wrócili i napadli na miejscowości położone jeszcze głębiej — Troyes, Verdun i Toul.

Wikingowie dopłynęli również do Hiszpanii i Portugalii.  Według dostępnych źródeł ich pierwszy najazd na te tereny nastąpił w roku 844. Złupili kilka miast i przez jakiś czas nawet okupowali Sewillę. „Jednakże arabscy obrońcy stawili tak mocny opór, że wkrótce Wikingów odparto, a ich wojska niemal w całości zniszczono” — czytamy w książce Wielkie kultury świata — Wikingowie (tłumaczyła H. Turczyn-Zalewska). Niemniej w 859 roku najeźdźcy powrócili, a ich flota liczyła tym razem 62 okręty. Spustoszyli część Hiszpanii, po czym napadli na wybrzeża północnej Afryki i chociaż ich łodzie ledwie mogły pomieścić łupy, popłynęli do Włoch, gdzie ograbili Pizę i Lunę.

Szwedzcy wikingowie żeglowali na wschód przez Morze Bałtyckie i dotarli do największych dróg wodnych w Europie Wschodniej, czyli rzek: Wołchow, Łować, Dniepr i Wołga. W ten sposób dostali się aż do Morza Czarnego oraz bogatych ziem imperium bizantyjskiego. Niektórzy kupcy, pokonując Wołgę i Morze Kaspijskie, przybyli nawet do Bagdadu. W końcu szwedzcy wodzowie zaczęli władać rozległymi ziemiami słowiańskimi nad Dnieprem i Wołgą. Najeźdźców określano mianem Rus, od którego zdaniem niektórych wywodzi się słowo „Ruś”, czyli „ziemia Rusów”.

Islandia, Grenlandia i Nowa Fundlandia

Norwescy wikingowie skupili się na licznych wyspach. Na przykład w VIII wieku zajęli Orkady i Szetlandy, a w IX — Wyspy Owcze, Hebrydy i wschodnią część Irlandii. Osiedlili się nawet na Islandii. Powołali tam do życia ciało ustawodawcze, które nazwali Althing. Do tej pory jest to najwyższy organ władzy Islandii i jednocześnie najstarsze zgromadzenie parlamentarne w świecie zachodnim.

W roku 985 wiking Eryk Rudy założył kolonię na Grenlandii. Jeszcze w tym samym roku jego rodak Bjarni Herjolfsson opuścił Islandię, by dołączyć do rodziców na Grenlandii. Zboczył jednak z kursu i minął cel. „Bjarni był zapewne pierwszym Normanem, który ujrzał Amerykę Północną” — czytamy w książce Wielkie kultury świata — Wikingowie.

Prawdopodobnie po roku 1000 Leif Eriksson, syn Eryka Rudego, korzystając z relacji Bjarniego, wyruszył z Grenlandii na zachód do Ziemi Baffina, potem na południe wzdłuż wybrzeża półwyspu Labrador i dotarł do przylądka, któremu nadał nazwę Vinland (Kraina Winorośli), od rosnących tam dzikich winogron lub jagód. * Leif przezimował i powrócił na Grenlandię. W następnym roku jego brat, Thorwald, zorganizował wyprawę do Vinlandu, ale zginął w potyczce z tubylcami. Wprawdzie kilka lat później grupa licząca od 60 do  160 wikingów założyła tam osadę, lecz ze względu na nieustającą wrogość rdzennych mieszkańców istniała ona zaledwie około trzech lat, a osadnicy nigdy stamtąd nie powrócili. Minęło prawie 500 lat, nim John Cabot, włoski badacz w służbie angielskiej, wziął Amerykę Północną w posiadanie w imieniu króla Anglii.

Schyłek ery wikingów

U schyłku swej świetności wikingowie utworzyli kilka nowych państw, w których panowały dynastie Skandynawów. Niezbyt długo jednak uchodzili w nich za cudzoziemców, gdyż w końcu integrowali się z miejscowymi społecznościami, nawet pod względem religijnym. Na przykład wódz Rollo, który zajął część francuskiego wybrzeża zwanego Normandią (czyli „ziemią Normanów”), przyjął katolicyzm. Jednym z jego potomków był Wilhelm, książę Normandii. Po bitwie pod Hastings w roku 1066, w której doszło do starcia między potomkami Normanów a wikingami angielskimi, zwycięski książę Wilhelm został królem Anglii.

Wilhelm szybko usunął wszelkie pozostałe wpływy Skandynawów w Anglii i wprowadził nowy ustrój feudalny, oparty na systemie władzy, prawie własności ziemi i ekonomii, przyjętych w średniowiecznej Francji. Dlatego „gdyby należało wskazać jakąś datę wyznaczającą kres ery wikingów”, pisze Else Roesdahl w swej książce The Vikings (Wikingowie), „byłby to rok 1066”. Ponadto w XI wieku dotychczasowe królestwa wikingów w Skandynawii zaczęły się przeradzać w niezależne państwa narodowe.

Trzystuletnie dzieje wikingów to burzliwy okres. Wizerunek wikingów nie byłby jednak kompletny, gdyby przedstawić ich jedynie jako barbarzyńskich rabusiów uzbrojonych w miecze i topory. Dowiedli, że potrafią się przystosować do miejscowej kultury, gdy osiedlali się w odległych krainach i integrowali z tamtejszymi społecznościami. Jako rolnicy zakładali stałe osady, a jako władcy zasiadali na obcych tronach. Wikingowie rzeczywiście nie tylko wyśmienicie opanowali sztukę żeglarstwa i władania orężem, ale równie dobrze znali się też na uprawie roli i polityce.

[Przypisy]

[Ramka na stronie 27]

RELIGIA WIKINGÓW

Wikingowie czcili wiele mitycznych bóstw, takich jak Odyn, Thor, Freyr, Freja i Hel. Na czele panteonu stał Odyn, bóg mądrości i wojny. Jego żoną była Frigga. Thor to zabójca olbrzymów, a jednocześnie władca wiatru i deszczu. Freyr był rozpustnym bogiem pokoju i płodności. Jego siostrę Freję uważano za boginię miłości i płodności. Hel patronowała światu podziemnemu.

Z mitologii Normanów pochodzą nazwy niektórych dni tygodnia w kilku językach, między innymi w angielskim. Tuesday (wtorek) wywodzi się od imienia boga Tyra, syna Odyna (znanego też jako Woden), Wednesday (środa) to dzień Wodena, Thursday (czwartek) — dzień Thora, a Friday (piątek) — dzień Friggi.

Wikingowie wierzyli, że ich bogowie, podobnie jak oni sami, zdobywają bogactwo dzięki kradzieży, zuchwalstwu i przebiegłości. Odyn obiecał wojownikom, że kto zginie mężnie w walce, ten otrzyma miejsce w wielkiej sali (Walhalli) w Asgardzie (niebiańskiej siedzibie bogów). Tam będzie mógł do woli ucztować i walczyć. Osoby o wysokiej pozycji społecznej często grzebano w ich łodziach lub w miejscu pochówku układano z kamieni kontur łodzi. W grobie umieszczano też żywność, oręż, ozdoby, zabite zwierzęta, a być może nawet niewolników złożonych w ofierze. Razem z królową mogła być pochowana jej służąca.

Hełm z rogami, z którym tak często kojarzy się wikingów, był w użytku przeszło 1000 lat przed okresem ich świetności i wszystko wskazuje na to, że miał znaczenie tylko obrzędowe. Jeśli wojownicy w ogóle zakładali hełmy, to były to proste, stożkowate nakrycia głowy wykonane z metalu lub skóry.

[Mapa na stronie 26]

[Patrz publikacja]

EKSPANSJA WIKINGÓW

NORWEGIA

↓

ISLANDIA

GRENLANDIA

Ziemia Baffina

Labrador

Nowa Fundlandia

DANIA

↓

ANGLIA

IRLANDIA

HOLANDIA

FRANCJA

PORTUGALIA

HISZPANIA

AFRYKA

WŁOCHY

SZWECJA

↓

ROSJA

Morze Kaspijskie

Bagdad

UKRAINA

Morze Czarne

Stambuł

[Prawa własności]

Mountain High Maps® Copyright © 1997 Digital Wisdom, Inc.

[Ilustracja na stronie 24]

Zrekonstruowany okręt wikingów

[Prawa własności]

Strony 2 i 24: Antonion Otto Rabasca, dzięki uprzejmości Gunnara Eggertsona

[Ilustracje na stronie 25]

Oręż wikingów

Hełm

[Prawa własności]

Oręż wojenny i hełm: z wystawy w Staten Historisk Museum w Sztokholmie

[Ilustracja na stronie 27]

Leif Eriksson