Czym są choroby reumatyczne

„NOCAMI PATRZĘ NA SWOJE ZDEFORMOWANE STOPY ORAZ DŁONIE I PŁACZĘ” (MIDORI Z JAPONII).

REUMATYZM nęka ludzi od wieków. Ślady tej choroby odkryto w zmumifikowanych zwłokach Egipcjan. Najprawdopodobniej cierpiał na nią również podróżnik Krzysztof Kolumb. A dzisiaj atakuje miliony osób. Czym jest ta wyniszczająca choroba?

Choroby reumatyczne obejmują grupę przeszło 100 różnych schorzeń narządu  ruchu. * Dotykają nie tylko stawy, lecz także podtrzymujący je układ mięśni, kości, ścięgien i więzadeł. Niektóre z tych chorób prowadzą do niekorzystnych zmian skórnych, uszkadzają narządy wewnętrzne, a nawet oczy. Zwróćmy teraz uwagę na dwa schorzenia reumatyczne — reumatoidalne zapalenie stawów (RZS) oraz chorobę zwyrodnieniową stawów (ChZS).

Budowa stawu

Staw to połączenie kości. Jest otoczony wytrzymałą torebką stawową, która go chroni i podtrzymuje (zobacz ilustrację na stronie 4). Wyścieła ją błona maziowa, wytwarzająca maź stawową. W obrębie torebki stawowej końcówki kości pokryte są gładką i elastyczną tkanką zwaną chrząstką. Zapobiega ona zgrzytaniu i ścieraniu się kości. Chrząstka działa również niczym amortyzator, zabezpieczając końcówki kości i równomiernie rozkładając na nie obciążenie.

Na przykład kiedy chodzisz, biegasz lub skaczesz, nacisk wywierany na biodra i kolana może przekraczać ciężar twego ciała od czterech do ośmiu razy! Chociaż większość tego nacisku absorbują sąsiadujące mięśnie i ścięgna, chrząstka pomaga kościom znieść obciążenie, uginając się niczym gąbka.

Reumatoidalne zapalenie stawów

Przy reumatoidalnym zapaleniu stawów (RZS) układ odpornościowy przypuszcza zmasowany atak na własny organizm, a dokładniej na stawy. Z jakiegoś nieznanego powodu duża liczba krwinek — między innymi limfocytów T, odgrywających bardzo ważną rolę w układzie odpornościowym — przedostaje się do jamy stawowej. Zapoczątkowuje to szereg reakcji chemicznych wywołujących stan zapalny. Komórki błony maziowej zaczynają się mnożyć w sposób niekontrolowany i tworzą przerosłą tkankę zwaną łuszczką. Łuszczka z kolei wydziela szkodliwe enzymy, które niszczą chrząstkę. W rezultacie kości mogą stykać się ze sobą, co powoduje ograniczenie ruchomości i nieznośny ból. Ten rujnujący proces osłabia też więzadła, ścięgna i mięśnie, w wyniku czego staw staje się niestabilny i następuje częściowe przemieszczenie. Często dochodzi do widocznej deformacji. RZS zazwyczaj lokalizuje się symetrycznie — w stawach nadgarstków, kolan i stóp. U przeszło 50 procent chorych pojawiają się podskórne guzki reumatoidalne. Niektórzy cierpią na anemię, suchość i ból oczu oraz bóle gardła. Do objawów RZS należą również zmęczenie i symptomy grypopodobne, takie jak gorączka i ból mięśni.

Początek, przebieg i czas trwania choroby są bardzo zróżnicowane. W jednym przypadku ból i sztywność nasilają się powoli, przez kilka tygodni lub nawet lat, a w innym ujawniają się nagle. Nieraz objawy utrzymują się parę miesięcy, lecz potem zanikają bez zauważalnego uszczerbku dla zdrowia. Mogą też występować okresy zaostrzeń i remisji. A niekiedy dolegliwości trapią chorych przez wiele lat, bezlitośnie przyprawiając ich o kalectwo.

Kto jest zagrożony RZS? „Najczęściej chorują kobiety w średnim wieku” — mówi dr Michael Schiff. Jak jednak wyjaśnia dalej, „schorzenie to może dotknąć każdego bez względu na wiek, również mężczyzn i dzieci”. Czynnikiem zwiększającym ryzyko jest występowanie RZS w rodzinie. Różne badania wskazują ponadto na istotny negatywny wpływ palenia, otyłości i transfuzji krwi.

 Choroba zwyrodnieniowa stawów

„Choroba zwyrodnieniowa stawów”, czytamy w czasopiśmie Western Journal of Medicine, „jest pod wieloma względami jak pogoda — wszechobecna, często niezauważalna, niekiedy tragiczna w skutkach”. W przeciwieństwie do RZS choroba zwyrodnieniowa stawów (ChZS) rzadko atakuje inne narządy, zazwyczaj ogranicza swe zgubne działanie do jednego lub kilku stawów. W miarę jak chrząstka powoli się zużywa, kości zaczynają trzeć o siebie. Towarzyszy temu tworzenie się narośli kostnych, tak zwanych osteofitów. Niekiedy pojawiają się też torbiele, a warstwa podchrzęstna kości ulega pogrubieniu i deformacji. Kolejne objawy to guzki w stawach międzypaliczkowych, odgłosy trzeszczenia i tarcia w chorych stawach, skurcze mięśni, ból, sztywność oraz ograniczenie ruchomości.

ChZS uważano niegdyś po prostu za jedno z następstw starzenia się. Specjaliści odchodzą jednak od tego długo uznawanego poglądu. W czasopiśmie The American Journal of Medicine podano: „Nie ma dowodów na to, że normalny staw, poddawany typowemu obciążeniu, zużyje się za życia człowieka”. Jaka jest zatem etiologia ChZS? Wysiłki zmierzające do ustalenia zasadniczej przyczyny tego schorzenia „wzbudzają mnóstwo kontrowersji” — donosi brytyjskie czasopismo medyczne The Lancet. Zdaniem niektórych najpierw pojawiają się uszkodzenia kości — na przykład mikrozłamania. To z kolei może zapoczątkować proliferację kości i niszczenie chrząstki. Inni uważają, że ChZS zaczyna się w samej chrząstce. Jak sądzą, w miarę jej degradacji i ubywania wzrasta nacisk na podchrzęstną warstwę kości. Organizm stara się odbudować uszkodzoną chrząstkę, a wtedy dochodzi do zmian patologicznych.

Kto jest zagrożony ChZS? Chociaż sam wiek nie przesądza o nabawieniu się tej choroby, ubytek chrząstki stawowej częściej następuje u osób starszych. Do czynników ryzyka należą też zaburzenia zborności stawów, słabe mięśnie łydek i ud, dysproporcje długości nóg i wady kręgosłupa. Do rozwinięcia się ChZS niekiedy przyczynia się również powypadkowy uraz stawu albo nadwerężenie go podczas pracy wymagającej powtarzania tych samych ruchów. Proces zwyrodnieniowy może się ponadto nasilać u osób z nadwagą.

Doktor Tim Spector mówi: „Choroba zwyrodnieniowa stawów to złożone schorzenie, za którym kryją się określone czynniki środowiskowe, ale też silne uwarunkowania genetyczne”. Szczególnie podatne są kobiety w średnim lub w starszym wieku, u których w rodzinie choroba już występowała. W przeciwieństwie do osteoporozy objawem poprzedzającym ChZS jest zagęszczenie struktury kości. Poza tym niektórzy badacze wspominają o uszkodzeniach spowodowanych przez wolne rodniki tlenu oraz niedobór witamin C i D.

Leczenie

Leczenie chorób reumatycznych obejmuje zazwyczaj przyjmowanie środków farmakologicznych, ćwiczenia ruchowe i zmianę stylu życia. Terapeuta może zalecić odpowiedni program rehabilitacyjny polegający na ćwiczeniach zakresu ruchów, izometrycznych,  aerobowych, izotonicznych i oporowych. Jak dowiedziono, łagodzą one szereg objawów, takich jak ból i obrzęk stawów, wyczerpanie, złe samopoczucie i depresja. Gimnastyka wychodzi na dobre nawet osobom w bardzo podeszłym wieku. Uprawiając ją, można ponadto przeciwdziałać zmniejszaniu się gęstości kości. Zdaniem niektórych pewną ulgę przynoszą też różne formy leczenia ciepłem i zimnem oraz akupunktura. *

Ponieważ ból stawów można znacznie uśmierzyć dzięki spadkowi wagi ciała, ważnym elementem kuracji jest niekiedy dieta odchudzająca. Istnieje pogląd, że do pozbycia się zbędnych kilogramów i złagodzenia dolegliwości przyczynia się ograniczenie w jadłospisie żywności przetworzonej i zawierającej dużo nasyconych kwasów tłuszczowych. Doradza się natomiast wprowadzenie sporej ilości produktów bogatych w wapń, takich jak ciemnozielone warzywa liściowe i świeże owoce, oraz ryb morskich obfitujących w kwasy tłuszczowe omega-3. Jak twierdzą niektórzy, taki sposób żywienia działa przeciwzapalnie. Mówi się też, że u części chorych poprawa następuje po odstawieniu mięsa, produktów mlecznych i pszennych oraz warzyw z rodziny psiankowatych — pomidorów, ziemniaków, papryki i bakłażanów.

W pewnych przypadkach zaleca się zabieg chirurgiczny zwany artroskopią. Polega on na wprowadzeniu bezpośrednio do stawu wziernika i usunięciu przerosłej błony maziowej wytwarzającej szkodliwe enzymy. Zabieg ten ma jednak ograniczoną skuteczność, gdyż nierzadko dochodzi do nawrotu stanu zapalnego. Bardziej skomplikowaną operacją jest artroplastyka, czyli zastąpienie całego stawu (zazwyczaj biodrowego lub kolanowego) protezą, której okres przydatności wynosi od 10 do 15 lat. Artroplastyka często skutecznie łagodzi objawy bólowe.

 Ostatnio lekarze wypróbowują mniej inwazyjne metody leczenia, takie jak wstrzykiwanie kwasu hialuronowego wprost do stawu, co ma na celu przywrócenie mazi stawowej elastyczności i lepkości. Zabieg ten jest najczęściej dokonywany na stawach kolanowych. Według badań przeprowadzonych w Europie niezłe rezultaty przynosi też iniekcja preparatów stymulujących odbudowę chrząstki.

Wprawdzie żadne ze znanych lekarstw nie przywraca reumatykom zdrowia, jednak wiele z nich łagodzi ból i stan zapalny, a część rokuje opóźnienie postępu choroby. Ulgę w cierpieniu przynosi cały arsenał farmaceutyków — środki przeciwbólowe, kortykosteroidy, niesteroidowe leki przeciwzapalne (NSLPZ), leki modyfikujące proces zapalny, leki immunosupresyjne, modyfikatory odpowiedzi biologicznej oraz środki otrzymywane dzięki inżynierii genetycznej, które osłabiają odpowiedź immunologiczną organizmu. Niestety, czasami za złagodzenie cierpienia przychodzi zapłacić wysoką cenę, gdyż wszystkie te środki mogą wywoływać dotkliwe skutki uboczne. Zarówno pacjent, jak i lekarz stoją więc przed niełatwym zadaniem — muszą rozważyć potencjalne korzyści i zagrożenia.

W jaki sposób reumatycy radzą sobie z bólem i wyniszczeniem organizmu?

[Przypisy]

[Napis na stronie 6]

CZYNNIKI ZWIĘKSZAJĄCE RYZYKO ZACHOROWANIA NA REUMATOIDALNE ZAPALENIE STAWÓW TO OTYŁOŚĆ, PALENIE I TRANSFUZJA KRWI

[Ramka i ilustracja na stronie 8]

TERAPIE ALTERNATYWNE

Jak się uważa, pewne terapie są bezpieczniejsze i mają mniej skutków ubocznych niż tradycyjne metody leczenia. Jedna z tych terapii to doustne przyjmowanie kolagenu typu II, który zdaniem części uczonych okazał się skuteczny w leczeniu obrzęków i bólu u chorych na reumatoidalne zapalenie stawów. Jego działanie polega na hamowaniu aktywności prozapalnych i niszczycielskich cytokin, a mianowicie interleukiny-1 oraz czynnika martwicy nowotworu alfa. Pewną zdolnością neutralizowania tych szkodliwych substancji odznaczają się prawdopodobnie również niektóre naturalne składniki pokarmowe. Należą do nich witaminy E, C i PP, tran, który zawiera duże ilości kwasów eikozapentaenowego (EPA) i γ-linolenowego (GLA), a także olej z ogórecznika i wiesiołka. W Chinach od lat używa się leku ziołowego o nazwie Tripterygium wilfordii Hook F. Podobno przynosi on dość dobre rezultaty w łagodzeniu objawów RZS.

 [Ilustracje na stronach 4, 5]

[Patrz publikacja]

ZDROWY STAW

KALETKA

MIĘSIEŃ

CHRZĄSTKA

ŚCIĘGNO

TOREBKA STAWOWA

BŁONA MAZIOWA

MAŹ STAWOWA

KOŚĆ

STAW ZAATAKOWANY PRZEZ RZS

ZWĘŻENIE SZPAR STAWOWYCH

USZKODZENIA KOŚCI I CHRZĄSTKI

STAN ZAPALNY BŁONY MAZIOWEJ

STAW ZAATAKOWANY PRZEZ CHZS

ODPRYSKI CHRZĄSTKI

USZKODZENIA CHRZĄSTKI

WYROŚLA KOSTNE

[Prawa własności]

Źródło: Arthritis Foundation

[Ilustracje na stronie 7]

Choroby reumatyczne dotykają ludzi w każdym wieku

[Ilustracje na stronie 8]

Pewną ulgę mogą przynieść ćwiczenia i odpowiednie odżywianie