Przysłowia Akanów — zwierciadło norm społecznych

OD NASZEGO KORESPONDENTA Z GHANY

CO TO jest przysłowie? Według pewnego słownika „przysłowie to krótkie zdanie, które ludzie chętnie powtarzają, ponieważ wyraża jakąś ogólną myśl, często wskazówkę lub przestrogę”. Definicja nigeryjskich Jorubów jest bardziej obrazowa — według nich przysłowie to „koń, który szybko niesie do celu”.

O ważnej roli, którą odgrywają przysłowia, mówi jedno z nich — dobrze znane ludom Akan z Ghany: Do mądrego nie mówi się zwykłym językiem, lecz w przysłowiach. Sens jest taki, że mądremu na ogół nie trzeba prawić kazań, by przekonać go do tego, co słuszne. Trafne przysłowie pobudza do myślenia, ułatwia zrozumienie sedna sprawy i skłania do właściwego postępowania.

W Ghanie po rozmaite sentencje nader chętnie sięga się podczas uroczystości weselnych i pogrzebowych, często też nawiązuje się do nich w pieśniach ludowych. Poza tym trudno wyobrazić sobie bez nich negocjacje prowadzone przez dyplomatów — zręcznie cytują je posłowie oraz rzecznicy.

Umiejętność posługiwania się przysłowiami uważana jest przez Akanów za dowód mądrości. Rzecz ciekawa, biblijny król Salomon, słynący z mądrości, wiedzy i sukcesów dyplomatycznych, potrafił przytoczyć 3000 przysłów. Oczywiście przysłowia zawarte w Piśmie Świętym są natchnione przez Boga, a co za tym idzie — bez wyjątku prawdziwe, czego nie da się powiedzieć o innych, opartych na rozumowaniu i doświadczeniu ludzkim. Sentencji wymyślonych przez człowieka, choćby najmądrzejszych, nie można więc stawiać na równi z biblijnymi. Zastanówmy się jednak nad niektórymi aforyzmami Akanów.

Pojmowanie Boga

Sporo ghańskich powiedzeń odzwierciedla wiarę w Boga. Należą do nich przysłowia Akanów, gdyż akańskiej filozofii zupełnie obcy jest ateizm. Na przykład jedno z nich głosi: Dziecku nie trzeba pokazywać Boga. Istnienie Boga jest dla dziecka oczywiste. Aforyzm ten przytacza się, gdy mowa o rzeczach, co do których dziecko nie potrzebuje zbyt wielu wskazówek, gdyż uczy się ich niemal automatycznie.

Inna akańska maksyma powiada: Nawet jeśli uciekniesz od Boga, dalej będziesz pod Nim. Kto ignoruje istnienie Boga, sam siebie zwodzi. W Biblii już dawno temu napisano, że oczy Boga „są na każdym miejscu; obserwują złych i dobrych” (Przysłów 15:3). Wszyscy ponosimy odpowiedzialność przed Wszechmocnym.

Skarbnica norm i wartości społecznych

Jak we wszystkich kulturach, również u Akanów przysłowia stanowią prawdziwą skarbnicę powszechnie uznawanych norm i wartości. Między innymi unaoczniają, jak ważne jest to, co mówimy: Potknięcie się w mowie jest gorsze niż potknięcie się na drodze. Niepowściągliwym językiem z pewnością można wyrządzić wielkie szkody, nawet sprowadzić na kogoś śmierć (Przysłów 18:21).

Gdy natomiast panujemy nad językiem, możemy się nim przyczyniać do zgody, co potwierdza sentencja: W obecności języka zęby się nie sprzeczają. Chodzi o to, że zwaśnione strony (na przykład  mąż i żona) mogą dojść do porozumienia dzięki spokojnej wymianie myśli. A gdyby i to zawiodło, kres konfliktowi potrafi nieraz położyć ktoś trzeci, mądrze korzystający z języka.

Praktyczna mądrość

Liczne przysłowia nawiązujące do praktycznej mądrości kładą nacisk na rozwagę i przezorność. Człowiek porywczy, lekkomyślny, nieliczący się z konsekwencjami swoich czynów mógłby odnieść korzyść z następującej maksymy: Zanim zaczniesz drażnić kobrę, pomyśl, którędy będziesz uciekać.

Zauważywszy u dziecka złe skłonności, rodzice zapewne zechcą postąpić zgodnie z radą: Gdy widzisz rosnącą łodygę, która mogłaby wykłuć ci oko, to nie zaostrzasz jej, ale ją wyrywasz. Tak, złe cechy trzeba wykorzeniać, niszczyć w zarodku, zanim rozwiną się do tego stopnia, że dziecko wpadnie w poważne tarapaty.

Zwierciadło obyczajów i tradycji

Żeby zrozumieć przysłowia jakiegoś narodu, trzeba nieraz poznać jego obyczaje. Na przykład u Akanów gestykulowanie lewą ręką, zwłaszcza w obecności kogoś starszego, uchodzi za przejaw złych manier. Ten przepis savoir-vivre’u znalazł odbicie w powiedzeniu: Nie pokazuj lewą ręką drogi do rodzinnego miasta. Innymi słowy, powinniśmy cenić wszystko, co mamy, w tym także swoje korzenie.

Pewne przysłowie nawiązuje do tradycyjnego zachowania się przy stole w akańskim domu: Dziecko, które się nauczy myć ręce, jada z dorosłymi. W czasie posiłków domownicy są pogrupowani w zależności od wieku. Jednak dziecko wyróżniające się przykładnym zachowaniem — zwłaszcza dbałe o czystość i nienaganne maniery — może dostąpić zaszczytu zasiadania przy stole w towarzystwie ojca i innych dorosłych. A więc zaskarbienie sobie szacunku zależy nie tyle od wieku, ile od postępowania — takie jest właśnie sedno tego przysłowia.

Czy myślisz o wstąpieniu w związek małżeński? Jeśli tak, mógłbyś się zastanowić nad innym akańskim porzekadłem: Małżeństwo to nie wino palmowe, którego wolno spróbować. Sprzedawcy tego wina, otrzymywanego z soku palmy, zwykle pozwalają ewentualnemu nabywcy skosztować go, żeby ułatwić mu decyzję, czy ma je kupić i w jakiej ilości. Ale małżeństwa nie da się w taki sposób popróbować. Przysłowie kładzie nacisk na trwałość związku małżeńskiego, którego nie można zawrzeć na próbę.

Wnikliwe obserwacje

Wiele przysłów dowodzi wnikliwości, z jaką dawni Akanowie przyglądali się ludziom i zwierzętom. Rezultatem obserwowania kwoki z kurczętami jest powiedzenie: Udko konika polnego przypada pisklęciu, które nie odstępuje matki. Jak to rozumieć? Chodzi o to, że jeśli ktoś się izoluje, łatwo może zostać pominięty przy podziale cennych dóbr.

Nikt, kto widział martwą żabę, nie powinien mieć trudności ze zrozumieniem przysłowia: Żaba pokazuje swą prawdziwą długość dopiero po śmierci. Tę sentencję często cytuje się w odniesieniu do ludzi niedocenianych. Człowieka, którego zasługi nie spotykają się z należnym uznaniem, może w pewnym stopniu pocieszać świadomość, że pod jego nieobecność inni niewątpliwie zdadzą sobie sprawę z jego wartości.

Wizualne odpowiedniki przysłów

Kolejne pokolenia Akanów przekazywały sobie przysłowia z ust do ust, ale spora część tego dorobku kultury przetrwała również dzięki sztuce symbolicznej. Wyrażone obrazowo aforyzmy przybrały postać drewnianych rzeźb, ozdób na laskach i złotych odważnikach oraz wzorów na tradycyjnych i współczesnych tkaninach. W galeriach sztuki w Ghanie  zwiedzający nieraz spotykają się z motywem człowieka wspinającego się na drzewo; wyobrażona obok druga postać podtrzymuje wchodzącego. Jest to wizualny odpowiednik przysłowia: Jeśli wspinasz się na właściwe drzewo, możesz liczyć na pomocną dłoń. Sens jest oczywisty: gdy ktoś dąży do szlachetnych celów, inni prawdopodobnie przyjdą mu z pomocą.

„Retoryka tkanin” — jak to określił pewien pisarz — rzuca się w oczy zwłaszcza podczas ceremonii pogrzebowych. Ponieważ nastrój żałoby sprzyja zadumie nad ludzkim losem, desenie tkanin przeznaczonych na takie okazje obfitują w filozoficzne znaczenia. Na przykład deseń z motywem drabiny czy schodów przywodzi na myśl przysłowie: Nikt nie wchodzi samotnie po drabinie śmierci. * Przypomina ono, że trzeba być pokornym i że nikt nie powinien żyć tak, jak gdyby nie groziła mu śmierć (Kaznodziei 7:2).

Akańscy posłowie bądź rzecznicy miejscowych kacyków są wyjątkowo biegli w cytowaniu przysłów; ponadto ich laski — symbol piastowanego urzędu — pokryte są ornamentami nawiązującymi do wartości cenionych w społeczeństwie. Na przykład ptak trzymający w szponach głowę węża ilustruje maksymę: Gdy złapiesz węża za łeb, reszta jego ciała stanie się zwykłym sznurkiem. Jak to należy rozumieć? Jako radę, by nie cofać się przed przeszkodami, lecz śmiało je pokonywać.

Przysłowia a zasady dobrego wychowania

Z przysłowiami rzecz ma się podobnie jak z przykładami: muszą być dostosowane do rodzaju argumentacji oraz audytorium. Niewłaściwie dobrana sentencja może zmniejszyć siłę argumentacji. A ponieważ w wielu kulturach umiejętność cytowania przysłów jest ważnym elementem sztuki porozumiewania się, każde potknięcie w tym względzie może negatywnie rzutować na reakcje słuchaczy.

W Ghanie uważa się, że to starszyzna tworzy przysłowia i chroni je przed odejściem w niepamięć. Toteż sentencje często wprowadza formuła: „Jak mawia nasza starszyzna”. A gdy ktoś zwraca się do ludzi znacznie starszych od siebie, grzeczność nakazuje poprzedzić przysłowie słowami: „To wy, starsi, powiadacie”. Z szacunku dla słuchaczy młody mówca nie chce wywoływać wrażenia, że mądrości zawartej w przysłowiach naucza seniorów.

Kilka spostrzeżeń godnych uwagi

Przysłowie może poprzedzać jakiś argument lub następować po nim. Może też być tak sprytnie wplecione w wywody mówcy, że niełatwo je wyodrębnić. Na przykład o kimś pokornym, miłującym pokój, Akan niekiedy powiada: „Gdyby to zależało od niego, we wsi nie padłby ani jeden strzał”. Jest to aluzja do przysłowia: Gdyby to zależało tylko od ślimaka i żółwia, w buszu nie padłby ani jeden strzał. Zarówno jedno, jak i drugie zwierzę jest uważane za potulne, nienatrętne i nieskore do walki. Ludzie o podobnych cechach przyczyniają się do pokoju.

Gdybyśmy jednak chcieli skłonić Akana do zacytowania kilku przysłów naraz, niewykluczone, że w odpowiedzi usłyszymy tylko jedno: Nie ma marzeń sennych bez snu. Innymi słowy, jak nie można mieć snów, gdy się nie śpi, tak też nie można posługiwać się przysłowiami w oderwaniu od kontekstu. O przywołaniu jakiegoś przysłowia decydują okoliczności.

[Przypis]