Ten niezwykły  piasek

Gdy piasek dostanie się do oczu, sprawia ból, ale chodzenie po nim bywa bardzo przyjemne. Jest go mnóstwo zarówno w morzach, jak i na suchych pustyniach. Wiele stworzeń musi przed nim uciekać, inne zaś obierają go za siedlisko. Często uchodzi za utrapienie, jednak bez niego współczesnemu człowiekowi trudno byłoby sobie poradzić.

Z powyższego opisu wynika, że piasek to dość osobliwy surowiec. Czym zatem jest i skąd się bierze?

Szorstkie początki

Piasek składa się głównie z drobnych ziaren kwarcu, a także skaleni i innych minerałów. Te ziarenka mogły powstać z litej skały, która uległa erozji. Jak następuje taka erozja?

Często dochodzi do niej wskutek niszczącej działalności oceanu. Gdy fale nieustannie rozbijają się o przybrzeżne klify, obluzowują i odrywają odłamy skalne, które wpadają do spienionej wody. Ta z kolei szlifuje ich ostre krawędzie, w wyniku czego powstają otoczaki. W kipieli otoczaki są stopniowo kruszone i ścierane na małe kamyki, a potem na jeszcze mniejsze cząstki — piasek. Czasami morze porywa piasek, ale w innych miejscach fale wyrzucają go z powrotem na brzeg, tworząc piękne plaże.

Oprócz naporu fal do powstawania piasku przyczyniają się również niskie temperatury. Gdy w szczelinach zamarza woda, lodowe kliny kruszą skały. Te podziały trwają nieustannie: wielkie bloki skalne rozpadają się na coraz mniejsze kawałki, z których ostatecznie powstaje piasek.

Pewną rolę odgrywa także wiatr — unosi drobne ziarenka i uderza nimi o skały. W procesie tym, zwanym abrazją, tworzy się jeszcze więcej piasku. Ta naturalna forma piaskowania sprawia, że ścierane są warstwy skał o grubości nawet kilkuset metrów. A wiatr pokrywa pustynię piaszczystym dywanem.

W ciągu tysiącleci wskutek tych procesów powstały miliony ton piasku. Dla wielu ludzi wystarczającym powodem jego istnienia byłaby już sama możliwość wylegiwania się na piaszczystych plażach. Ale jak się zaraz przekonamy, piasek jest przydatny nie tylko na plaży.

Maleńkie ziarenka, duże korzyści

To, że mamy co jeść i pić, w dużej mierze zależy od piasku. Jak to możliwe? Nasze pożywienie w taki czy inny sposób zawdzięczamy roślinom. Z kolei one potrzebują związków mineralnych, których dostarczają im piasek oraz pokrewne substancje, muł i glina. Piasek występujący w glebie umożliwia też obieg wody i powietrza. Dzięki temu korzenie roślin mogą wchłaniać składniki odżywcze. Ale jaki związek ma piasek z gaszeniem naszego pragnienia?

 Jeżeli napełnisz suchym piaskiem litrowy słój, bez trudu zmieści się do niego jeszcze szklanka wody. Jest tak dlatego, że piasek nie tworzy zwartej masy — pomiędzy ziarenkami znajduje się dużo wolnego miejsca. Pokłady piasku odgrywają rolę ogromnych „słojów na wodę”, na tyle pojemnych, że zaopatrują w ten życiodajny płyn duże miasta. O czym mowa?

O warstwach wodonośnych leżących pod powierzchnią znacznych obszarów ziemi. Te rozległe pokłady piasku i innych przepuszczalnych minerałów magazynują wodę, która ścieka do nich prawdopodobnie od tysięcy lat. Naukowcy obliczają, że znajduje się w nich 40 razy więcej słodkiej wody niż we wszystkich jeziorach i rzekach na ziemi. Dzięki studniom z tych bezcennych zasobów korzystają miliony ludzi.

Piasek przed oczami

Żeby chodzić po piasku, wcale nie trzeba być na plaży. Czy w twojej okolicy ulice i chodniki są zrobione z betonu? W skład tego popularnego materiału budowlanego wchodzi niekiedy aż 25 procent piasku. Budownictwo zużywa go rocznie setki milionów ton — tak dużo, że w niektórych rejonach zaczyna go brakować.

Po piasku zazwyczaj stąpamy, ale w innej postaci możemy go mieć przed oczami. To z niego najprawdopodobniej wykonano ekran monitora twego komputera oraz soczewki w lunetach i mikroskopach. Nie inaczej jest z kryształowymi wazonami i lustrem w twojej łazience. Wszystkie te przedmioty zrobiono ze szkła, a piasek stanowi przeszło połowę surowców szklarskich. W jaki sposób z piasku powstaje szkło?

Mieszaninę piasku i innych surowców topi się w temperaturze przekraczającej 1400°C. Otrzymaną lepką masę można dowolnie zwijać, wydmuchiwać, zginać, rozciągać i skręcać. Z włókien szklanych wytwarza się nawet tkaniny. Ale bez względu na swe zastosowanie i wygląd gładkie, przezroczyste szkło powstało z nieprzezroczystych ziarenek piasku.

Piasek w ruchu

Wyobraź sobie przemieszczające się 75-metrowe wzgórze. Tak właśnie zachowują się wydmy — przesuwa je wiatr. W niektórych rejonach Sahary ich faliste grzbiety zdają się nie mieć końca.

Jeżeli na obszarach występowania wydm osiedlą się ludzie, mogą im one złożyć nieprzyjemną wizytę. Zdarzało się, że wędrujące góry piasku blokowały autostrady, pochłaniały domy, a nawet zasypywały całe miasta.

Piasek tętni życiem

Chociaż tereny piaszczyste sprawiają wrażenie niezamieszkanych, są siedliskiem wielu stworzeń. W ciągu dnia w pustynnym piasku zagrzebują się lisy, węże i skorpiony. Przesypiają skwarną porę dnia, a nocą wychodzą na polowanie. W południowo-zachodniej Afryce, wzdłuż namibijskiego Wybrzeża Szkieletów, po rozległych wydmach wędrują słonie. Najwyraźniej dobrze się bawią, gdy powłócząc tylnymi nogami, zjeżdżają po stromych, piaszczystych stokach. Pustynie Azji i Afryki przemierzają też wielbłądy, zwane niekiedy „okrętami pustyni”.

Z kolei inne zwierzęta opuszczają środowisko morskie, żeby zrobić użytek z piasku. Należą do nich stawonogi z rzędu ostrogonów, żółwie morskie i małe rybki zwane lunarkami. Na sygnał swego zegara biologicznego wypływają na brzeg i składają jaja w miękkim piasku.

Niektóre gatunki kwiatów równie dobrze czują się na wydmach jak w skrzynkach na balkonie. Rukwiel nadmorska, groszek z gatunku Lathyrus maritimus oraz wilec z gatunku Ipomoea imperati kwitną w piasku i nawet jeśli zostaną zasypane, przeciskają przez niego główki. Żeby odżywić drobne kwiatki — barwne plamki odcinające się na jednostajnym tle wydmy — rośliny te ciągną wodę i składniki pokarmowe długimi korzeniami.

Nie złość się więc, gdy podczas spaceru wybrzeżem do butów nasypie ci się piasku. Te niepozorne ziarenka odgrywają naprawdę ważną rolę w naszym życiu. I są jeszcze jednym świadectwem mądrości Stwórcy, Jehowy Boga (Psalm 104:24).

 [Ramka i ilustracje na stronach 18, 19]

Fascynacja piaskiem

Piasek może mieć najróżniejsze kolory: czarny, śnieżnobiały, fioletowy, szary, czerwony, pomarańczowy, żółty — i całe mnóstwo pośrednich odcieni. Czasami zawiera pokruszone muszelki. Niektórych ta wielorakość barw i faktur tak fascynuje, że postanawiają kolekcjonować piasek. Podróżując, zbierają jego próbki do szklanych buteleczek, które wzbogacają ich kolekcję. Prowadzą też wymianę z innymi miłośnikami piasku.

[Prawa własności]

Dzięki uprzejmości Serge tkint

[Ilustracja na stronach 16, 17]

Pustynia Namib w Namibii

[Ilustracje na stronie 16]

Fale rozbijające się o brzeg, spieniona kipiel i wiatr kruszą skały, w wyniku czego powstaje piasek

[Ilustracje na stronie 17]

Stawonogi, kwiaty, lisy i wielbłądy czują się na piaskach jak w domu

[Prawa własności]

Lisy: Hai-Bar, Yotvata, Izrael

[Ilustracje na stronie 18]

Piasek jest podstawowym składnikiem szkła i betonu

[Prawa własności]

Wytwórcy szkła: The Corning Museum of Glass

[Ilustracja na stronie 18]

Wydmy mogą osiągać wysokość kilkuset metrów