Mozaiki — malowidła z kamienia

OD NASZEGO KORESPONDENTA Z WŁOCH

MOZAIKĘ określono mianem „osobliwego wytworu artystycznego”, „niezwykłej” techniki zdobniczej i „jednej z najtrwalszych form sztuki dekoracyjnej istniejącej od starożytności”. Piętnastowieczny artysta włoski Domenico Ghirlandaio nazwał ją „malarstwem, które będzie trwać wiecznie”. Bez względu na to, co sądzisz o takiej twórczości, niewątpliwie ma ona naprawdę fascynującą historię.

Mozaika to sztuka upiększania powierzchni — takich jak posadzki, ściany czy sklepienia — za pomocą gęsto ułożonych drobnych kawałków kamienia, szkła lub ceramiki. Od czasów starożytnych mozaiki zdobią podłogi i ściany. Służą też do przystrajania łaźni, basenów i fontann — miejsc, w których wilgoć zniszczyłaby elementy dekoracyjne wykonane z delikatniejszych materiałów.

Owe niezwykłe ozdoby mają najróżniejsze formy — od prostych monochromatycznych malowideł podłogowych i motywów czarno-białych do wielokolorowych kwiecistych wzorów oraz złożonych imponujących kompozycji.

Wynalezienie i rozwój

Nie wiadomo dokładnie, kto wynalazł mozaiki. Już starożytni Egipcjanie i Sumerowie przyozdabiali swe budowle barwnymi ornamentami. Wydaje się jednak, że owa sztuka dalej się nie rozwinęła i po prostu zanikła. Początków tworzenia mozaik upatruje się w najrozmaitszych miejscach: w Azji Mniejszej, Grecji, Hiszpanii, Kartaginie, na Krecie, Sycylii i w Syrii. Dlatego pewien pisarz wysnuł teorię, że „technika ta pojawiała się, była zapominana, po czym powracała w różnych okresach i rejonach basenu Morza Śródziemnego”.

 Mozaiki pochodzące z IX wieku p.n.e. zostały wykonane z gładkich otoczaków ułożonych w proste kompozycje. Paleta barw zależała od stopnia różnorodności dostępnych materiałów. Zazwyczaj używano kamyków o średnicy 1—2 centymetrów, ale do przedstawienia bardziej skomplikowanych szczegółów lepiej się nadawały półcentymetrowe. W IV wieku n.e. zaczęto ciąć otoczaki na drobniejsze kawałki, co pozwalało na większą precyzję. Z czasem miejsce otoczaków zajęły kostki zwane tesserami. Poszerzyły one gamę kolorystyczną, a przy tym były łatwiejsze w użyciu. Ich gładkie powierzchnie polerowano i woskowano, by przydać im jeszcze większego blasku. W II wieku n.e. powszechnie stosowano też małe kawałki kolorowego szkła, co ogromnie wzbogaciło paletę mozaicysty.

Szczególnie piękne dzieła powstały w okresie hellenistycznym (w przybliżeniu od 300 do 30 roku p.n.e.). „Dzięki korzystaniu z szerokiego jak na owe czasy spektrum barw i zmniejszeniu tesser do jednego milimetra sześciennego (...) mozaiki Greków mogły rywalizować z malowidłami ściennymi” — informuje Glossario tecnico-storico del mosaico (Słownik techniczno-historyczny mozaiki). Kolory umiejętnie zestawiano, by uzyskać  subtelną grę świateł i cieni, zmianę głębi, perspektywy oraz natężenia barw.

Typowym elementem mozaiki greckiej jest kunsztowne pole kompozycyjne, z motywem dekoracyjnym otoczonym pięknymi zdobieniami, często stanowiącym reprodukcję jakiegoś słynnego obrazu. Niejednokrotnie składa się on z tak maleńkich, idealnie dopasowanych kosteczek, że sprawia wrażenie, jakby powstał przez pociągnięcie pędzlem, a nie został ułożony z kamyczków.

Mozaiki rzymskie

We Włoszech i na terenach wchodzących niegdyś w skład cesarstwa rzymskiego spotyka się mnóstwo mozaik, dlatego często utożsamia się je ze sztuką rzymską. W pewnym źródle powiedziano: „Niezliczone tego typu posadzki znaleziono w budowlach z okresu rzymskiego od północy Wielkiej Brytanii aż po Libię, od wybrzeża Atlantyku aż po Pustynię Syryjską. Nierzadko uważa się je za świadectwo obecności Rzymian na danym obszarze, ponieważ technikę układania mozaik kojarzy się z ekspansją kultury rzymskiej”.

Jednakże wielobarwne misterne mozaiki nie sprostały wymaganiom wczesnego cesarstwa. Gwałtowny rozwój urbanistyczny w I wieku n.e. sprawił, że wzrosło zapotrzebowanie na kamienne dekoracje, które można było wykonać szybciej i taniej. Dlatego zaczęto tworzyć kompozycje tylko z czarnych i białych tesser. Ich produkcja przeżywała rozkwit i według dzieła Enciclopedia dell’arte antica (Encyklopedia sztuki starożytnej) „m[ozaiki] znajdowały się w każdym bogatym domostwie we wszystkich miastach imperium”.

Na wielu terenach, i to znacznie od siebie oddalonych, spotyka się dokładne repliki takich samych wzorów. Wskazywałoby to, że grupy fachowców — lub księgi z wzorami mozaik —  wędrowały z miejsca na miejsce. Na specjalne życzenie można było zamówić motyw dekoracyjny, który układano i przewożono na marmurowej lub terakotowej podkładce, a następnie instalowano. Większość mozaik wykonywano jednak na miejscu.

Aby dopasować wzory i obramowania, artysta musiał rozważnie wszystko zaplanować. Zwracał uwagę na podłoże i upewniał się, czy jest gładkie. Najpierw wylewał zaprawę na niewielką powierzchnię, żeby zdążyć ją pokryć kostkami, zanim wyschnie — prawdopodobnie miała mniej niż metr kwadratowy. Być może kreślił na niej odpowiedni szkic. Przycinał tessery i zaczynał je układać.

Tessery wciskano jeden po drugim w zaprawę, która dostawała się też pomiędzy kostki. Kiedy dana powierzchnia była już gotowa, zabierano się za kolejną, potem następną i tak dalej. Trudniejszymi fragmentami zajmowali się mistrzowie, a prostszymi ich pomocnicy.

Mozaiki chrześcijańskie

W IV wieku n.e. mozaiki zaczęły się pojawiać w kościołach chrześcijaństwa. Często przedstawiały historie biblijne i miały służyć pouczaniu wiernych. Połyskujące światła odbijane od złotych i różnokolorowych szklanych tesser stwarzały aurę mistycyzmu. Jak zauważono w książce Storia dell’arte italiana (Historia sztuki włoskiej), „mozaiki świetnie pasowały do ówczesnej ideologii, na którą ogromny wpływ wywierał (...) neoplatonizm. W trakcie powstawania mozaiki zachodził proces, podczas którego materia niejako traciła swą monotonię i przekształcała się w czystą duchowość, czyste światło i czysty kształt”. * Jak bardzo różni się to od prostej formy wielbienia Boga, zapoczątkowanej przez założyciela chrystianizmu — Jezusa Chrystusa! (Jana 4:21-24).

Również kościoły bizantyjskie zdobione są wspaniałymi mozaikami. Niekiedy zajmują one niemal całe ściany i sklepienia. Te tak zwane „arcydzieła mozaik chrześcijańskich” można zobaczyć we włoskim mieście Rawenna, gdzie dominujące złote tło symbolizuje boską światłość oraz mistyczną niedostępność.

Także w średniowieczu mozaiki cieszyły się dużą popularnością w kościołach Europy Zachodniej oraz w krajach islamskich. W okresie renesansu warsztaty rzemieślnicze we Włoszech związane z wielkimi katedrami — takimi jak bazylika św. Marka w Wenecji i św. Piotra w Rzymie — stały się ośrodkami produkcji mozaik. Około roku 1775 artyści rzymscy nauczyli się drobniutko przycinać stopione kawałki szkła o najróżniejszych odcieniach, dzięki czemu mogli tworzyć miniaturowe reprodukcje obrazów.

Współczesne mozaiki

Obecnie mozaicyści korzystają z tak zwanej metody pośredniej. Naklejają tessery wierzchnią stroną na naturalnej wielkości kartonową podkładkę z wzorem. Później poszczególne elementy mozaiki po kolei przenoszą na ścianę, wciskając w zaprawę tylną stronę tesser. Kiedy zaprawa wyschnie, usuwają papier oraz klej i wtedy wyłania się gotowy wzór. Wprawdzie technika ta nie wymaga tak dużo czasu i pracy, ale powstałej kompozycji brakuje siły wyrazu i blasku, jakim odznaczały się jej średniowieczne poprzedniczki.

Mimo to przy pomocy tej metody w XIX wieku mozaikami przyozdobiono niezliczone ratusze, opery, kościoły i inne budowle. Poza tym techniką tą posłużono się w trakcie wznoszenia muzeów, stacji metra, centrów handlowych, a także tworzenia parków i placów zabaw w najróżniejszych zakątkach ziemi — od Meksyku aż po Moskwę i od Izraela po Japonię. Gładkie, choć posiadające niejednolitą strukturę powierzchnie mozaikowe uznano też za idealne dekoracje dla dużych jednolitych fasad współczesnych budynków.

Szesnastowieczny artysta włoski i historyk sztuki Giorgio Vasari napisał: „Mozaiki to najtrwalsze obrazy. Z dnia na dzień nabierają blasku, podczas gdy inne dzieła blakną”. Owo rzemiosło niewątpliwie przykuwa uwagę. Mozaiki to naprawdę fascynujące malowidła z kamienia!

[Przypis]

[Ilustracja na stronie 16]

Plan Jerozolimy (VI wiek n.e.)

[Prawa własności]

Garo Nalbandian

[Ilustracja na stronie 16]

Aleksander Wielki (II wiek p.n.e.)

[Prawa własności]

Erich Lessing/Art Resource, NY

[Ilustracje na stronach 16, 17]

Kopuła na Skale, Jerozolima (budowana w latach 685-691 n.e.)

[Ilustracja na stronie 17]

„Dionizos”, Antiochia (około 325 n.e.)

[Prawa własności]

Museum of Art, Rhode Island School of Design, by exchange with the Worcester Art Museum, photography by Del Bogart

[Ilustracja na stronie 18]

We współczesnych mozaikach nadal wykorzystuje się tessery, otoczaki i barwione szkło

[Ilustracja na stronie 18]

Mozaiki wystawione w Lynn Heritage State Park, Massachusetts

[Prawa własności]

Kindra Clineff/Index Stock Photography

[Ilustracje na stronie 18]

Mozaiki autorstwa Antonia Gaudiego (1852-1926), Barcelona

[Prawa własności]

Zdjęcie: Por cortesía de la Fundació Caixa Catalunya