Potężna Amazonka — życiodajna arteria

OD NASZEGO KORESPONDENTA Z BRAZYLII

W PORÓWNANIU z innymi rzekami to istny gigant. Przecina największy na świecie las deszczowy. Zdaniem badaczy ma ogromne znaczenie dla naszej planety. Jest rajem dla odkrywców i przyrodników. A dla milionów Brazylijczyków stanowi ważny szlak komunikacyjny. Mówimy o Amazonce — rzece, która jest kręgosłupem Amazonii.

Garść faktów

Wysoko w peruwiańskich Andach, ponad 150 kilometrów od Oceanu Spokojnego, bierze początek niewielki strumyczek. Zasilany przez kolejne dopływy, osiąga coraz większe rozmiary. Pokonuje pięciokilometrową różnicę wysokości i w końcu wpada do Oceanu Atlantyckiego. Po drodze kilkakrotnie zmienia nazwę, na przykład od granicy brazylijskiej przyjmuje nazwę Solimões. W okolicach miasta Manaus zlewa się ze swoim najzasobniejszym w wodę dopływem, rzeką Negro, i odtąd płynie jako potężna Amazonka.

W miejscu, gdzie obie te rzeki się spotykają, podziwiać można niecodzienne zjawisko. Brunatna Negro i żółtawa Solimões płyną obok siebie, nie mieszając się przez jakieś 10 kilometrów. Zjawisko to jest wywołane wieloma czynnikami, między innymi różnicami składu, gęstości i temperatury rzek.

Z powodu rozbieżności opinii w sprawie głównych dopływów i ich źródeł, a także skomplikowanego kształtu delty, trudno jednoznacznie orzec, gdzie Amazonka się zaczyna, a gdzie kończy. Biorąc pod uwagę najdalej wysunięte ramię ujścia, estuarium rzeki Pará stanowiącej drogę dla żeglugi, Amazonka ma około 6750 kilometrów. * Jednak ustalenie  całkowitej długości jest „raczej sprawą definicji niż pomiarów” — czytamy w polskiej edycji Księgi rekordów Guinnessa.

Niemniej pod względem zasobności w wodę przewaga Amazonki nie podlega żadnej dyskusji. Ustępują jej Missisipi, Nil i Jangcy razem wzięte. * Amazonka co sekunda wlewa do Oceanu Atlantyckiego przeciętnie 200 tysięcy metrów sześciennych wody, a więc jakieś 15—20 procent wszystkich słodkich wód wpadających do mórz i oceanów świata. W ciągu zaledwie 30 sekund mogłaby zaspokoić dzienne zapotrzebowanie na wodę pitną całej ludzkości — po litrze dla każdego z sześciu miliardów mieszkańców ziemi!

Ten ogromny wylew „odpycha” morze i tworzy obszar słodkiej wody sięgający 200 kilometrów od brzegu. Nic więc dziwnego, że hiszpański żeglarz Vicente Yáñez Pinzón, który w czerwcu 1500 roku dotarł do ujścia Amazonki, nazwał ją Mar Dulce (Morzem Słodkim).

Osobom podróżującym po tej wielkiej rzece istotnie przypomina ona morze w sercu lasu. Gdzieniegdzie jest tak szeroka, że z jednego brzegu nie widać drugiego. W czasie wylewów niektóre odcinki mają aż 50 kilometrów szerokości! Głębokość koryta, wynosząca zazwyczaj od 50 do 80 metrów, zmienia się zależnie od szerokości. W najwęższym miejscu, w okolicach miasta Óbidos w brazylijskim stanie Pará, rzeka ma 130 metrów głębokości.

Na większości odcinków spadek Amazonki jest bardzo mały — średnio zaledwie dwa centymetry na kilometr. Dlatego w czasie przypływu wody Atlantyku docierają daleko w górę rzeki. Efekt ten można zaobserwować nawet w Óbidos, 800 kilometrów od ujścia.

Ponieważ Amazonka płynie niemal równolegle do równika, korzysta zarówno z pory letniej na półkuli północnej, jak i południowej. Dopływy prawobrzeżne i lewobrzeżne wzbierają na przemian. Podnoszenie się i opadanie wód w rzekach, raz po stronie północnej, a raz po południowej, sprawia, że cała Amazonka pulsuje niczym olbrzymie serce. W ciągu roku wahania poziomu jej wód wynoszą średnio od 9 do 12 metrów. Wylewy są ważne dla rolnictwa w całym tym regionie. Rzeka niesie ze sobą i osadza na brzegu duże ilości substancji mineralnych i szczątków organicznych, użyźniając w ten sposób rozległe obszary nizinne.

Odkrycie i początki osadnictwa

Pierwszym Europejczykiem, który popłynął w dół Amazonki, był hiszpański konkwistador Francisco de Orellana. To on w roku 1542 nadał rzece nazwę. * Ale dlaczego właśnie taką? Orellana twierdził, że był świadkiem walk toczonych przez wojownicze plemiona kobiet, co przywiodło mu na myśl mityczne Amazonki! Z czasem dotarły tam kolejne ekspedycje — hiszpańskie, angielskie, holenderskie i portugalskie. Jak czytamy w dziele Enciclopédia Mirador Internacional, Portugalczycy organizowali „niezliczone śmiałe wyprawy w celu podbicia [terenów] wzdłuż rzek Negro, Solimões oraz Branco i oficjalnie zajęli je w imieniu korony”.

Aby umocnić swoją pozycję, Portugalczycy wysyłali do Amazonii misjonarzy. Wspomniana encyklopedia podaje, że chcąc krzewić katolicyzm i ożywić handel towarami z dżungli — drewnem, żywicą, ziołami i przyprawami — „członkowie zakonów często przenosili placówki misyjne, ale zawsze wybierali miejsca nad brzegiem rzeki. Z tych licznych osad powstało dziesiątki wiosek”.

Działalność pierwszych kolonistów z XVII i XVIII wieku oraz rozwój plantacji kauczuku pod koniec XIX wieku wyznaczyły charakterystyczną strukturę osadnictwa. Ponieważ rzeki stanowiły naturalny szlak komunikacyjny, ludzie osiedlali się na ich brzegach, budując wioski i miasteczka. Obecne skupiska ludności w środkowym biegu Amazonki to właśnie dawne osady kolonialne.

Sieć komunikacyjna

Amazonka ma największą powierzchnię dorzecza na świecie — jakieś siedem milionów kilometrów  kwadratowych. To więcej niż powierzchnia całej Europy bez Rosji. Tysiąc sto dopływów oraz mniejsze drogi wodne tworzą niezwykłą sieć komunikacyjną. Można ją przyrównać do ludzkiego układu krążenia, w którym Amazonka odgrywa rolę najważniejszej tętnicy, aorty. Te wszystkie rzeki zawierają dwie trzecie zasobów wody słodkiej na ziemi. Są żeglowne na długości przeszło 25 tysięcy kilometrów i mają kluczowe znaczenie dla komunikacji i życia miejscowej ludności.

Z tej naturalnej autostrady wodnej korzystają miliony mieszkańców Amazonii. Pływają po niej najrozmaitszej wielkości łodzie i statki — nawet wielkie statki oceaniczne, które pokonują 1500 kilometrów w górę rzeki do portu w Manaus. Mniejsze jednostki towarowe i pasażerskie docierają aż do Iquitos w Peru, 3700 kilometrów od ujścia. Amazonką spławia się dużą część pozyskiwanych bogactw naturalnych i tą samą drogą sprowadzane są towary z innych rejonów świata. Jej największy dopływ, Madeira, mająca ponad 3000 kilometrów długości, to kolejny ruchliwy szlak handlowy. Co roku w dorzeczu Amazonki przewozi się około dwóch milionów ton ładunku. Najbardziej eksploatowany jest odcinek między Manaus a położonym w delcie miastem Belém.

Życie nad rzeką

Rozmieszczenie ludności wzdłuż Amazonki wskazuje na zależność od żeglugi rzecznej oraz żyznych obszarów nizinnych. Jak wyjaśnia Altomir, jeden z tutejszych mieszkańców, „na małych poletkach uprawia się głównie maniok. Otrzymywana z niego tapioka oraz ryby stanowią podstawę wyżywienia. Poza tym hoduje się arbuzy, banany i kukurydzę, a także bydło”. Kiedy jednak rzeka wylewa, zwierzęta trzeba szybko przetransportować w inne miejsce, czasami tratwą.

Ponieważ rzeka bywa kapryśna, nadbrzeżne budynki wznoszone są na palach, a pływające domy — na tratwach przycumowanych do lądu w pobliżu miast. Mieszkańcy „są bardzo  gościnni i witają obcych z uśmiechem na twarzy” — opowiada Belarmino, który często tam podróżował.

Powszechny jest widok ludzi w małych czółnach, którzy podpływają do dużych łodzi, by coś sprzedać lub wymienić albo by poprosić o holowanie w górę rzeki. Lokalne płody rolne, takie jak warzywnia warzywna, maurycja winodajna, maniok czy orzechy, a także ryby oraz raki, są sprzedawane bądź wymieniane na przetwory zbożowe i różne artykuły przemysłowe.

Amazonka zapewnia utrzymanie tysiącom Brazylijczyków, którzy żyją z przewozu pasażerów i towarów. Umożliwia również transportowanie drewna z tartaków położonych w głębi dżungli.

Z rzeki pochodzi spora część pokarmów białkowych spożywanych przez mieszkańców tego regionu. „Ocenia się, że w Amazonce występuje około dwóch tysięcy gatunków ryb, znacznie więcej niż w jakimkolwiek innym systemie rzecznym na ziemi” — czytamy w portugalskiej edycji książki Vida Selvagem nos Rios (Zwierzęta w swym naturalnym środowisku). Słynny oceanograf Jacques Yves Cousteau po wyprawie w dorzecze Amazonki powiedział nawet, że ‛żyje tam więcej gatunków ryb niż w Oceanie Atlantyckim’.

Do tutejszej fauny wodnej należą zagrożone wymarciem roślinożerne manaty. Stanowią łakomy kąsek dla poławiaczy, gdyż ze sporego osobnika można uzyskać przeszło 100 litrów tranu. Ssaki te mają przeciętnie 2,5 metra długości i ważą około 350 kilogramów. W wodach Amazonki żyje też arapaima, olbrzymia ryba słodkowodna zwana przez miejscowych piraruku, która mierzy ponad dwa metry i waży jakieś 70 kilogramów. Poza tym od czasu do czasu zachwyt ludzi wzbudza pojawienie się bouto, czyli delfina inia, oraz tucuxi, czyli delfina amazońskiego.

 Niezwykła podróż łodzią

Łodzie od dawna odgrywają ważną rolę w życiu mieszkańców Amazonii. Są podstawą utrzymania tysięcy handlarzy, których towary wnoszą do odludnych społeczności odrobinę cywilizacji. Łodzie zapewniają też tani transport do miasteczek i wiosek niedostępnych drogą lądową. Większość pasażerów podróżuje w hamakach stłoczonych na małej powierzchni. Aby zdobyć dobre miejsce do powieszenia swego hamaka, każdy w pośpiechu wciska się na statek. Na dolnym pokładzie trzeba dzielić przestrzeń z najrozmaitszymi ładunkami. Ponieważ pasażerowie są rozmowni, łatwo się z nimi zaprzyjaźnić — zwłaszcza że czasu nie brakuje, bo podróż trwa zazwyczaj kilka dni.

W pobliżu Manaus, głównego portu w regionie, ruch na rzece jest bardzo ożywiony. Docierają tu towary z rozległego obszaru, między innymi z Peru, Boliwii oraz Kolumbii. Kwitnie również ekoturystyka — przyjeżdżają turyści z Ameryki Południowej i z pozostałych kontynentów.

Niezapomniana wizyta

Może i ty pewnego dnia będziesz mieć okazję zobaczyć tę urokliwą okolicę, która zachwyca badaczy i wciąż kryje w sobie wiele tajemnic. Wyprawa w dorzecze Amazonki nie tylko pozwala poznać naturalne piękno lasu deszczowego, ale też wzbudza szacunek dla Tego, który stworzył wszystko, również ten potężny system rzeczny (Psalm 24:1, 2).

[Przypisy]

[Ramka i ilustracja na stronie 17]

ZJAWISKO POROROCA

W estuarium Amazonki spotkanie wód rzeki z wodami oceanu wywołuje niszczycielskie zjawisko, któremu towarzyszy przeraźliwy huk. Fala przypływu napotyka opór ze strony bardzo silnego nurtu rzeki. Poziom morza podnosi się u ujścia, aż w końcu rzeka nie jest już w stanie powstrzymać napierających wód. Wtedy ogromna, spiętrzona fala morska wdziera się w koryto rzeki, odwraca jej bieg, niszczy brzegi, wyrywa drzewa z korzeniami — krótko mówiąc, sieje spustoszenie. Ta potężna ściana wody, utworzona przez dwa nurty płynące w przeciwnych kierunkach, osiąga cztery metry wysokości, a ogłuszający ryk słychać z daleka. To właśnie pororoca — grzmiąca woda.

[Mapy na stronie 13]

[Patrz publikacja]

ANDY

Źródło Amazonki

Machu Picchu, Peru

DORZECZE AMAZONKI

Iquitos, Peru

Amazonka (Solimões)

MANAUS

Negro

Madeira

Óbidos

Amazonka

Pará

BELÉM

[Prawa własności]

Kula ziemska: Mountain High Maps® Copyright © 1997 Digital Wisdom, Inc.

[Ilustracje na stronie 15]

1. Miejscowa wiejska dziewczynka

2. Domy na palach wzdłuż rzeki

3. W pobliżu Manaus ciemne wody rzeki Negro spotykają się z żółtawą Solimões

4. Rzeka Negro, zasilająca Amazonkę

[Prawa własności]

Zdjęcia 1 i 2: Ricardo Beliel / SocialPhotos; zdjęcia 3 i 4: Lidio Parente / SocialPhotos

[Ilustracje na stronach 16, 17]

1. Port w Manaus

2. Pasażerowie w hamakach

3. Połów z czółna

[Prawa własności]

Zdjęcie 1: Lidio Parente / SocialPhotos; zdjęcia 2 i 3: Ricardo Beliel / SocialPhotos

[Prawa własności do ilustracji, strona 17]

Zachód słońca: Ricardo Beliel / SocialPhotos; surfer: AP Photo/Paulo Santos