Biblia genewska — zapomniany przekład

Od naszego korespondenta z Nowej Zelandii

CZY masz niedużą Biblię, którą wygodnie trzyma się w ręku i której czcionka jest przyjemna dla oka? Czy jej format ułatwia odszukiwanie określonych fragmentów? Jeśli mieszkasz w kraju anglojęzycznym i na powyższe pytania odpowiedziałeś twierdząco, to dużo zawdzięczasz Biblii genewskiej z 1560 roku.

Dzisiaj mało kto słyszał o Biblii genewskiej. Ale swego czasu ten niezwykły przekład cieszył się niebywałym powodzeniem. Ze względu na wierne tłumaczenie z oryginału oraz innowacje w zakresie wyglądu i układu graficznego stał się ulubionym przekładem wielu czytelników. Korzystali z niego między innymi angielscy dramatopisarze William Szekspir i Christopher Marlowe, cytując w swych utworach fragmenty Biblii.

Ale jak to się stało, że ta popularna XVI-wieczna angielska wersja Biblii została wydana w Szwajcarii, we francuskojęzycznej Genewie? Co wyróżnia ten przekład i dlaczego potem wyszedł z użycia? Jaki pożytek odnosimy z niego dzisiaj?

Nowatorska Biblia

Biblia genewska to dzieło grupy uczonych, którzy po dojściu do władzy w roku 1553 Marii I Tudor uciekli z Anglii przed prześladowaniami religijnymi i grożącą im śmiercią. Zbiegów tych z otwartymi ramionami przyjęła społeczność protestancka w Genewie. Ponieważ świetnie rozwijała się tu poligrafia i chętnie czytano Biblię, warunki sprzyjały tłumaczeniu i drukowaniu tej Księgi.

Biblia genewska, przetłumaczona przez Williama Whittinghama i jego współpracowników, została wydana w roku 1560. Wkrótce zyskała sobie w Anglii grono gorliwych czytelników. W porównaniu z wcześniejszymi Bibliami łatwiej się ją czytało. Był to pierwszy angielski przekład z ponumerowanymi wersetami; system ten jest powszechnie stosowany po dziś dzień. Zawierał również żywą paginę — u góry każdej strony podano kilka kluczowych słów, dzięki którym czytelnik mógł szybciej odnaleźć określony fragment. Oprócz tego zamiast grubego pisma gotyckiego, wzorowanego na gotyckim piśmie odręcznym, wprowadzono wyrazisty krój czcionki podobny do tego, który nawet obecnie jest używany w angielskich wydaniach Biblii.

Starsze Biblie, przeznaczone do czytania w kościele, drukowano w formacie folio, były więc wielkie i grube. Natomiast Biblia genewska była poręczna — o połowę mniejsza od tamtych wydań. Nie tylko świetnie się nadawała do czytania i studiowania w zaciszu własnego domu, ale też była znacznie tańsza.

Starania o wierność przekładu

Tłumacze Biblii genewskiej dołożyli szczególnych starań, by wiernie oddać sens i specyfikę tekstu hebrajskiego.  W kilku miejscach, na przykład w Księdze Wyjścia 6:3 i 17:5 oraz w Psalmie 83:18, użyli imienia Bożego, Jehowa. Słowa, których dodanie uznali za konieczne, wyróżniono kursywą, a tekst wstawiony ze względów gramatycznych umieszczono w nawiasach kwadratowych.

Biblia genewska wkrótce stała się oficjalnym przekładem w Szkocji. Powszechnie używano jej też w Anglii i zdaniem niektórych właśnie ją wzięli ze sobą pielgrzymi w roku 1620 na słynną wyprawę do Ameryki Północnej. Biblię tę zabrano też do innych kolonii brytyjskich — nawet do najdalej położonej Nowej Zelandii. W roku 1845 jej egzemplarz nabył do swoich zbiorów gubernator George Grey.

Sporne przypisy

Swoją wyjątkową popularność Biblia genewska zawdzięczała między innymi obszernym przypisom. Tłumacze zamieścili je, ponieważ zdawali sobie sprawę, że w Biblii są fragmenty trudne do zrozumienia. Takie przypisy nie były niczym nowym. Zawierał je już „Nowy Testament” Williama Tyndale’a z roku 1534. Oprócz tego w Biblii genewskiej były też ilustracje, wstępy do poszczególnych ksiąg oraz mapy — a wszystko po to, by ułatwić zrozumienie tekstu. Znalazły się tam również tablice genealogiczne, krótkie streszczenia poszczególnych rozdziałów, a nawet część, w której zachęcano do codziennego czytania tej Księgi.

Chociaż hierarchowie Kościoła anglikańskiego prywatnie przyznawali, że przekład ten wyróżnia się wysoką jakością, to jednak publicznie go piętnowali, gdyż przypisy uznali za zbyt radykalne. Matthew Parker, ówczesny arcybiskup Canterbury, uważał, że zawierają „najróżniejsze szkodliwe komentarze”. A zdaniem króla Jakuba I były „bardzo stronnicze, nieprawdziwe, zwodnicze”. Nic dziwnego, skoro część z nich kwestionowała pogląd, jakoby władza monarchów pochodziła od Boga!

Spadek popularności

W roku 1604 król Jakub autoryzował nowy przekład Pisma Świętego w nadziei, że dzięki temu na zawsze wyprze z Anglii Biblię genewską. Zdaniem historyka teologii Alistera McGratha „w XVII wieku największą przeszkodą na drodze do powszechnej akceptacji Biblii króla Jakuba była niegasnąca popularność Biblii genewskiej”. Przez wiele lat przekład ten był preferowany przez czytelników i pozostał oficjalnym przekładem Biblii w Szkocji. Kolejne edycje ukazywały się do roku 1644.

Według Brytyjskiego i Zagranicznego Towarzystwa Biblijnego „analiza Biblii króla Jakuba z roku 1611 wskazuje, że (...) jej tłumacze pozostawali bardziej pod wpływem Biblii genewskiej niż jakiegokolwiek innego angielskiego przekładu”. Wiele innowacji dotyczących wyglądu Biblii genewskiej oraz tłumaczenia konkretnych wyrażeń wprowadzono również w Biblii króla Jakuba.

Trwały wpływ

Chociaż z czasem Biblia genewska została wyparta przez Biblię króla Jakuba, zajmuje ważne miejsce w historii literatury. Nie tylko ustaliła nowe standardy, jeśli chodzi o tłumaczenie i szatę graficzną, ale też pozostaje istotnym ogniwem w łańcuchu angielskich przekładów Biblii. Przyczyniła się również do upowszechnienia czytania i studiowania Pisma Świętego wśród najróżniejszych ludzi, którzy w przeciwnym wypadku nie mieliby do niego dostępu.

Ponieważ Biblia genewska utorowała drogę Biblii króla Jakuba, dzięki niej pewne biblijne wyrażenia na stałe weszły do literatury i języka angielskiego. Chociaż więc ogółowi ludzi nie jest dzisiaj znana, bez wątpienia pozostawiła po sobie trwały ślad.

[Ilustracja na stronie 12]

Imię Boże w Księdze Wyjścia 6:3

[Ilustracje na stronie 13]

żywa pagina

ilustracja

przypisy

[Prawa własności]

Wszystkie zdjęcia: za uprzejmą zgodą American Bible Society

[Prawa własności do ilustracji, strona 12]

Wszystkie zdjęcia: za uprzejmą zgodą American Bible Society