BYŁA to jedna z najsłynniejszych bibliotek tamtych czasów. Miasto, w którym się znajdowała — Aleksandrię — uczyniła wielkim ośrodkiem życia umysłowego. Nikt dokładnie nie wie, z jakiej przyczyny przestała istnieć. Wraz z nią znikły bezcenne zbiory, których stratę nauka odczuła bardzo dotkliwie. Teraz jednak ta wspaniała biblioteka została wskrzeszona.

Odbudowana Bibliotheca Alexandrina (tak brzmi jej oficjalna nazwa) przybrała niecodzienny kształt. Centralny budynek przypomina wielki przechylony bęben. Szklano-aluminiowy dach (1) o powierzchni niemal dwóch boisk piłkarskich jest nachylony w kierunku północnym i ma mnóstwo okien, które rozjaśniają główną czytelnię (2). W gmachu o kształcie szerokiego, ściętego cylindra znajdują się największe hale, a cała konstrukcja częściowo opada poniżej poziomu morza. Płaski, lśniący dach łagodnie obniża się z wysokości siedmiu pięter, jakby się zapadał w głęboką studnię. Gdy promienie słoneczne odbijają się od metalicznej powierzchni, z daleka konstrukcja ta wygląda jak wschodzące słońce.

Fasada centralnego budynku to stroma, szeroka krzywizna z szarego granitu z wyżłobionymi literami starożytnych i współczesnych alfabetów (3). Rzędy liter trafnie wyobrażają cegiełki gmachu wiedzy.

Większą część wnętrza cylindra zajmuje otwarta, wielopoziomowa czytelnia (4). W podziemiach przygotowano miejsce na osiem milionów woluminów. Znajdują się tu też hale wystawowe, sale konferencyjne i stanowiska dla osób mających kłopoty ze wzrokiem (5). Wzniesiono  też planetarium — oddzielną kulistą budowlę przypominającą satelitę zatrzymanego w swej wędrówce wokół głównego budynku (6). Specjalistyczne systemy komputerowe i przeciwpożarowe dopełniają wyposażenia kompleksu będącego pod względem technicznym prawdziwym dziełem sztuki.

Narodziny legendy

Aleksandria słynęła z nieistniejących już dzisiaj obiektów, do których należały Faros — latarnia morska, mająca podobno ponad 110 metrów wysokości i zaliczana do siedmiu cudów świata starożytnego — oraz grobowiec Aleksandra Wielkiego. Po śmierci Aleksandra władzę w Egipcie zaczęła sprawować grecka dynastia Ptolemeuszów, która wygasła w 30 roku p.n.e., po klęsce zadanej Antoniuszowi i Kleopatrze przez Oktawiana. Za panowania Ptolemeuszów w Aleksandrii zaszły wielkie zmiany. Jak czytamy w dziele Atlas of the Greek World (Atlas świata greckiego), miasto „stało się na pewien czas handlowym i kulturalnym centrum świata”. U szczytu świetności mieszkało tu około 600 000 ludzi.

Największą atrakcją była królewska biblioteka. Założona w III wieku p.n.e. i hojnie wspierana przez Ptolemeuszów, stanowiła wraz z Musejonem (Świątynią Muz) najważniejszy ośrodek nauki i techniki świata helleńskiego.

Ocenia się, że w bibliotece tej przechowywano 700 000 papirusowych zwojów. Dla porównania, w XIV wieku biblioteka paryskiej Sorbony, która szczyciła się wtedy największym księgozbiorem, liczyła zaledwie 1700 pozycji. Władcy egipscy tak bardzo pragnęli powiększać swoje zbiory, że kazali żołnierzom przeszukiwać każdy przypływający statek. Jeśli znaleziono jakieś zwoje, zatrzymywano oryginały, a właścicielowi dawano kopie. Podobno kiedy Ateny wypożyczyły Ptolemeuszowi III bezcenne oryginalne egzemplarze klasycznych greckich dramatów, król zobowiązał się wpłacić kaucję i je sobie skopiować. Potem jednak monarcha zrezygnował z odzyskania kaucji i zamiast oryginałów odesłał odpisy.

 Lista wybitnych myślicieli, którzy pracowali w bibliotece i w muzeum, zawiera niemal wszystkie imiona starożytnych geniuszów. Uczeni z Aleksandrii wielce się przyczynili do rozwoju geometrii, trygonometrii i astronomii, a także językoznawstwa, literatury i medycyny. Jak głosi tradycja, to tutaj powstała słynna Septuaginta — przekład Pism Hebrajskich na język grecki dokonany przez 72 żydowskich uczonych.

Zniszczenie biblioteki

Jak na ironię, kronikarze nie czuli potrzeby szczegółowego opisywania tamtejszych instytucji. Typowe pod tym względem są słowa Atenajosa, historyka z III wieku p.n.e.: „Jeśli chodzi o liczbę ksiąg, zakładanie bibliotek i zbiory w Sali Muz, po co mam o nich mówić, skoro wszystko to pozostaje w ludzkiej pamięci?” Takie komentarze irytują dzisiejszych uczonych, którzy chcieliby wiedzieć więcej o tej intrygującej starożytnej bibliotece.

Zanim w 640 roku n.e. Arabowie podbili Egipt, Biblioteka Aleksandryjska prawdopodobnie już nie istniała. Badacze wciąż próbują dociec, kiedy i jak doszło do jej zniszczenia. Zdaniem niektórych większość zbiorów przepadła w 47 roku p.n.e., kiedy to Juliusz Cezar podpalił część miasta. Niezależnie od przyczyny, zniszczenie biblioteki oznaczało unicestwienie olbrzymiego bogactwa wiedzy. Na zawsze zniknęły setki dzieł greckich dramatopisarzy oraz prace z pierwszych 500 lat greckiej historiografii, z wyjątkiem niektórych ksiąg Herodota, Tukidydesa i Ksenofonta.

Między III a VI wiekiem n.e. Aleksandria często była areną konfliktów. Poganie, Żydzi i rzekomi chrześcijanie niejednokrotnie walczyli ze sobą i toczyli wewnętrzne spory dotyczące szczegółów doktrynalnych. Przy wielu okazjach Kościół podjudzał do plądrowania pogańskich świątyń. W rezultacie zniszczono mnóstwo starożytnych tekstów.

Przywracanie dawnej świetności

Odbudowaną Bibliotekę Aleksandryjską otwarto w październiku 2002 roku. Znajduje się w niej około 400 000 książek. Dzięki nowoczesnemu systemowi komputerowemu można uzyskać dostęp do zasobów innych bibliotek. Główne zbiory dotyczą wschodnich cywilizacji śródziemnomorskich. Ponieważ przygotowano miejsce na osiem milionów pozycji, jest nadzieja, że nowa biblioteka przyda blasku temu wielowiekowemu miastu.

[Ramka na stronie 14]

ZNAKOMITOŚCI STAROŻYTNEJ ALEKSANDRII

ARCHIMEDES: Matematyk i wynalazca z III wieku p.n.e. Przypisuje mu się liczne odkrycia i jedną z pierwszych prób ustalenia wartości liczby π.

ARYSTARCH Z SAMOS: Astronom z III wieku p.n.e. Jako pierwszy sugerował, że planety krążą wokół Słońca. Za pomocą obliczeń trygonometrycznych określił odległość Słońca i Księżyca oraz wielkość tych ciał niebieskich.

ERATOSTENES: Wszechstronny uczony i jeden z pierwszych bibliotekarzy aleksandryjskich, żył w III wieku p.n.e. Dość dokładnie obliczył obwód Ziemi.

EUKLIDES: Matematyk z IV wieku p.n.e. Ojciec geometrii i pionier badań w dziedzinie optyki. Jego dzieło Elementy było aż do XIX wieku podstawową pracą z zakresu geometrii.

GALEN: Lekarz żyjący w II wieku n.e. Jego 15 ksiąg było z górą 12 stuleci obowiązującymi podręcznikami medycyny.

KALLIMACH: Poeta i główny bibliotekarz z III wieku p.n.e. Opracował pierwszy katalog dzieł Biblioteki Aleksandryjskiej, ustalający kanon klasycznej literatury greckiej.

KLAUDIUSZ PTOLEMEUSZ: Astronom z II wieku n.e. Jego prace o tematyce geograficznej i astronomicznej uznano za fundamentalne.

[Prawa własności do ilustracji, strona 13]

Wszystkie zdjęcia na obu stronach: dzięki uprzejmości Bibliotheca Alexandrina; autor: Mohamed Nafea