„Każdy może odnieść pożytek z dbania o to, by górskie rejony świata nieprzerwanie dostarczały bogactw następnym pokoleniom” (KOFI ANNAN, SEKRETARZ GENERALNY ONZ).

MAJESTATYCZNE, niewzruszone, potężne — na ogół takimi właśnie słowami opisujemy góry. Czy coś mogłoby zaszkodzić tym olbrzymom? Może trudno w to uwierzyć. W rzeczywistości jednak ekosystemy górskie znajdują się w niebezpieczeństwie. Obrońcy środowiska wymieniają kilka konkretnych niepokojących zjawisk. Wszystkie są poważne i nieustannie się nasilają. Przyjrzyjmy się niektórym z nich.

 ▪ PRZEDSIĘWZIĘCIA BUDOWLANE. Na świecie jakieś 25 procent rejonów górskich jest zagrożonych z powodu budowy dróg, tam, rurociągów, a także prac górniczych i innych inwestycji zaplanowanych na najbliższe 30 lat. Na przykład budowa dróg prowadzi czasem do erozji stromych zboczy. Poza tym drogi ułatwiają wycinkę drzew, co dodatkowo przyśpiesza dewastację. W wyniku prac górniczych każdego roku wydobywa się jakieś dziesięć miliardów ton rudy, z czego większość pochodzi z gór. Jednocześnie rosną hałdy odpadów. *

▪ GLOBALNE OCIEPLENIE. „Od roku 1990 odnotowano dziewięć najcieplejszych lat” — donosi Worldwatch Institute. Odbija się to szczególnie na ekosystemach górskich. Topnieją lodowce i zmniejsza się pokrywa śnieżna. Zdaniem naukowców zjawisko to będzie miało negatywny wpływ na zasoby wodne i spowoduje groźne osuwiska. Dziesiątki jezior lodowcowych w Himalajach może w każdej chwili wylać, wywołując katastrofalne powodzie. W ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat nieraz do tego dochodziło.

▪ MAŁE GOSPODARSTWA ROLNE. Szybki wzrost liczby ludności zmusza do zagospodarowywania jałowych obszarów. Według pewnego raportu niemal połowa terenów górskich Afryki jest wykorzystywana pod uprawę (10 procent) albo na wypas (34 procent). Ponieważ w górach ziemia nie jest urodzajna, działalność ta często przynosi nikłe korzyści. * A w wyniku nadmiernego wypasania bydła zniszczeniu ulega delikatna szata roślinna. Przeprowadzone niedawno badania wskazują, że bez szkody dla środowiska można by uprawiać zaledwie 3 procent wszystkich terenów górskich.

▪ WOJNY. Kolejnym problemem są wojny domowe. Rebelianci zakładają w górach swoje bazy. W pewnym raporcie wydanym przez ONZ oszacowano, że dwie trzecie terenów górskich w Afryce było miejscem „gwałtownych konfliktów”. Ponadto w niektórych rejonach górskich produkuje się narkotyki, co często prowadzi do zbrojnych starć oraz degradacji środowiska.

Potrzeba czegoś więcej

Skutki niszczycielskich działań człowieka są już odczuwalne. Powodzie, osuwiska i susze to tylko część z nich. Zwróciło to uwagę władz. Pewne tereny zaczęto ponownie zalesiać; gdzieniegdzie wprowadzono też zakaz wycinania drzew. Aby ocalić najpiękniejsze krajobrazy i najbardziej zagrożone ostoje dzikiej przyrody, zakłada się parki narodowe.

Ale nawet obszary objęte ochroną nie są wolne od problemów (zobacz ramkę „Niektóre ostoje przyrody”). Coraz większe tempo wymierania gatunków oznacza, że starania mające na celu ochronę gór nie przynoszą spodziewanych rezultatów. Chociaż specjaliści są tego świadomi, nie podjęto szeroko zakrojonych działań. „Wiedza naukowa, jaką posiadamy, napawa mnie optymizmem”,  mówi znany biolog Edward O. Wilson, „ale dewastacja najważniejszych oaz bioróżnorodności napawa mnie pesymizmem”.

Czy wymieranie gatunków naprawdę powinno nas martwić? Zdaniem wielu naukowców ludzie odnoszą ogromny pożytek z różnorodności biologicznej na Ziemi. Przykładem jest barwinek różowy z gór Madagaskaru — obszaru charakteryzującego się bogactwem form życia. Roślinę tę wykorzystuje się do produkcji ważnego leku stosowanego w walce z białaczką. Z kolei z drzewa chinowego, występującego w Andach, od dziesiątków  lat wytwarza się chininę oraz inne preparaty przydatne w leczeniu malarii. Sporo roślin pochodzących z gór pomogło uratować życie milionom ludzi. To prawda, że niektóre z nich z powodzeniem uprawia się gdzie indziej. Ale jeżeli górska flora będzie niszczona na taką skalę jak obecnie, człowiek bezpowrotnie straci jej nieodkryte zasoby. A mogą one mieć wartość medyczną lub odżywczą.

Czy uda się jakoś powstrzymać obecną degradację środowiska i odwrócić powstałe szkody? Czy góry pozostaną ostoją piękna i bioróżnorodności?

[Przypisy]

 [Ramka i ilustracje na stronie 7]

Fauna górska

Puma (kuguar) zasadniczo żyje na dużych wysokościach — głównie w Górach Skalistych i w Andach. Podobnie jak wielu innym dużym drapieżnikom, zagraża jej człowiek, dlatego stopniowo wycofuje się ona w bardziej niedostępne miejsca.

Panda mała żyje wyłącznie w Himalajach (nawet w niższych partiach Mount Everestu). Choć zamieszkuje ustronne okolice, musi walczyć o przetrwanie, ponieważ bambusowe lasy zapewniające jej pożywienie są niszczone.

[Prawa własności]

Cortesía del Zoo de la Casa de Campo, Madryt

Niedźwiedź brunatny występował niegdyś na znacznych obszarach Europy, Azji i Ameryki Północnej. Obecnie żyje w Europie zaledwie na kilku odizolowanych terenach górskich, częściej natomiast występuje w Górach Skalistych Kanady, na Alasce i Syberii. W ubiegłym stuleciu jego liczebność w Stanach Zjednoczonych zmniejszyła się o 99 procent.

Orzeł przedni to król górskich przestworzy, spotykany na znacznej części półkuli północnej. Niestety, w Europie zostało niecałe 5000 par tych ptaków. Kiedyś były bowiem zaciekle tępione.

Przetrwanie pandy wielkiej „zależy od trzech zasadniczych czynników” — zauważa chiński przyrodnik Tang Xiyang. Należą do nich „wysokie góry poprzecinane głębokimi dolinami, gęste lasy bambusowe i bystre strumienie”. Według pewnych obliczeń na wolności żyje niespełna 1600 pand.

[Ramka i ilustracje na stronach 8, 9]

Niektóre ostoje przyrody

Park Narodowy Yosemite (Kalifornia, USA) został założony w roku 1890 dzięki niestrudzonym wysiłkom przyrodnika Johna Muira. Wyjątkowy krajobraz parku przyciąga co roku cztery miliony turystów. Władze z trudem znajdują jednak równowagę między ochroną dzikiej przyrody a zapewnieniem zwiedzającym różnych udogodnień.

Park Narodowy Podocarpus (Ekwador) obejmuje andyjski las mgielny. Znajduje się tu jakieś 4000 gatunków roślin i przeszło 600 gatunków ptaków. Na tym terenie odkryto chininę — lek, który uratował życie wielu ludziom. Podobnie jak inne rezerwaty, park ten zmaga się z problemem kłusownictwa oraz nielegalnego wyrębu drzew.

Kilimandżaro (Tanzania) to jeden z największych masywów wulkanicznych świata i najwyższy szczyt w Afryce. Na niższych stokach pasą się stada słoni, natomiast w strefie wysokogórskiej występują wyjątkowe rośliny, na przykład Lobelia deckenii oraz Senecio johnstonii cottonii. Do głównych zagrożeń należy kłusownictwo, trzebienie lasu oraz wypas bydła domowego.

Park Narodowy Teide (Wyspy Kanaryjskie) — ostoja wyjątkowej roślinności, która ożywia surowy krajobraz wulkaniczny. Górzyste wyspy pochodzenia wulkanicznego charakteryzują się delikatnymi ekosystemami, wrażliwymi na obce gatunki.

W parkach narodowych Pireneje i Ordesa (Francja i Hiszpania) można podziwiać imponujący krajobraz razem z jego fauną i florą. Niestety, podobnie jak w innych pasmach górskich Europy, w Pirenejach jest coraz więcej stoków narciarskich oraz innych udogodnień dla turystów. Negatywny wpływ na środowisko ma również odejście od tradycyjnego rolnictwa.

Park Narodowy Sǒraksan to najchętniej odwiedzany park w Korei Południowej. Jego niezwykłe granitowe szczyty oraz zalesione zbocza nabierają uroku zwłaszcza jesienią. Ale ponieważ jest aż tak popularny, w weekendy niektóre szlaki przypominają ruchliwe ulice miasta.

 [Ramka i ilustracje na stronie 10]

Flora górska

Echium wildpretii. Wiosną w ciągu zaledwie kilku tygodni ten imponujący kwiat osiąga wysokość człowieka. Można go znaleźć tylko na Wyspach Kanaryjskich, na dwóch szczytach wulkanicznych położonych około 1800 metrów n.p.m. Podobnie jak ta roślina, sporo gatunków wysokogórskich należy do rzadkości.

Dziewięćsił bezłodygowy rośnie w Alpach i Pirenejach. Z końcem lata jego słoneczna barwa rozjaśnia wysoko położone łąki, a kwiaty zapraszają owady na prawdziwą ucztę.

Kosaciec mieczowaty. Hybrydy tych efektownych, dziko rosnących kwiatów uprawia się w ogrodach. Zresztą od gatunków alpejskich pochodzi wiele odmian ogrodowych.

Rojnik górski jest jedną z licznych roślin alpejskich, które mocno przywierają do szczelin skalnych. Występuje nie tylko w Europie, a łacińska nazwa rojnika (Sempervivum) znaczy „wiecznie żywy”. Nazwę tę zawdzięcza swej odporności i trwałości.

Bromeliowate. Sporo przedstawicieli bromeliowatych oraz storczyków ma siedliska na obszarach tropikalnych, w lasach mgielnych. Spotyka się je nawet na wysokości 4500 metrów n.p.m.

Iris unguicularis rośnie na północy Afryki w łańcuchu górskim Atlasu, między innymi w górach Ar-Rif; występuje tam mnóstwo zagrożonych gatunków śródziemnomorskiej flory niespotykanej nigdzie indziej.

[Ilustracja na stronie 6]

Wydobywanie miedzi i złota niedaleko gór Maoke, Indonezja

[Prawa własności]

© Rob Huibers/​Panos Pictures

[Ilustracja na stronie 8]

Barwinek różowy