Od naszego korespondenta z Brazylii

„Równowaga i sprężystość charakterystyczne dla akrobacji, wdzięk i ekspresja tańca, szybkość i zwinność cechująca walkę oraz rytmy muzyki”.

TAK pewien człowiek określił istotę capoeiry. Zdaniem innego autora ten element brazylijskiej tradycji stał się „prawdziwie globalnym zjawiskiem”.

Choreograf i badacz Edward Lunda uważa, że capoeira to „niezwykłe połączenie tańca, sztuki walki, gry i rytuału”. Z kolei Britannica — edycja polska nazywa ją „tańcem ludowym”. Na czym on polega? Tancerze i widzowie tworzą krąg, w którym „dwóch mężczyzn staje naprzeciw siebie twarzą w twarz i rywalizuje ze sobą w ‚walce’ na ciosy i uniki w rytm akompaniamentu na brazylijskim łuku muzycznym — berimbau”.

Pochodzenie capoeiry jest przedmiotem wielu dyskusji, ale zdaniem większości badaczy jej korzenie sięgają afrykańskich obrzędów i tańców plemiennych. Wygląda na to, że pojawiła się w Brazylii w okresie handlu niewolnikami. Przez całe dziesięciolecia to właśnie oni tańczyli capoeirę, choć ich właściciele próbowali stłumić kulturę afrykańską.

Jak pisze pewien brazylijski autor, kiedy w 1888 roku w Brazylii zniesiono niewolnictwo, ci, którzy dopiero co odzyskali wolność, „nie potrafili się odnaleźć w nowych warunkach ekonomicznych i socjalnych”. W rezultacie wielu przyłączyło się do gangów i capoeira stała się rodzajem agresywnej walki ulicznej. Członkowie gangów, uzbrojeni w noże i kije, terroryzowali najbliższe okolice.

W czasopiśmie Planet Capoeira przyznano, że ów taniec w wydaniu ulicznym przypominał ostrą grę. „Nauczyciele capoeiry wyeliminowali wszystkie pełne wdzięku ruchy, które w prawdziwych bójkach nie były zbytnio przydatne. Na przykład kopnięcia zadawano niżej, a zamiast w głowę celowano w tułów. Rękami na wszelkie możliwe sposoby wykonywano zwody, zadawano ciosy albo uderzano palcami w oczy. Nie było przy tym muzyki, nie robiono gwiazd ani innych akrobacji z wyjątkiem tych, które mogły okazać się użyteczne w walce”. Nic więc dziwnego, że w 1890 roku capoeira została zakazana w całym kraju pod groźbą więzienia, otrzymania do 300 razów, a nawet wygnania.

W latach trzydziestych XX wieku Manuel dos Reis Machado, znany w kręgach capoeiry jako Mestre Bimba, założył akademię, by uczyć tej sztuki. Ze zrozumiałych względów starał się tego nie nagłaśniać, jako że wciąż była ona zakazana. Z czasem capoeira zyskała przychylność prezydenta Brazylii Getúlia Vargasa i w roku 1937 nadano jej status narodowego sportu Brazylii. Jak się szacuje, uprawia ją obecnie dwa i pół miliona Brazylijczyków.  Można się jej uczyć w wielu instytucjach publicznych, na przykład w szkołach, akademiach wojskowych czy na uniwersytetach.

Taniec ludowy czy sztuka walki?

Chociaż capoeira składa się między innymi z ruchów tanecznych, sporo osób klasyfikuje ją jako sztukę walki. Augusto, który nauczył się capoeiry od ojca, przyznaje: „Mimo, iż jest to forma tańca, rozbudza agresję oraz stanowi zaprzeczenie zasady pokoju i miłości”. Jak zauważa, „w chwili wzburzenia nietrudno wykorzystać capoeirę, by kogoś skrzywdzić”. Nawet jeśli wykonujące ją osoby starają się unikać fizycznego kontaktu, źle obliczony ruch może spowodować poważne urazy.

Wielu dostrzega również, że capoeira ma silny podtekst religijny. Pedro Moraes Trindade, mistrz capoeiry z brazylijskiego stanu Bahia, opisuje ją jako „zespolenie umysłu z ciałem”. Dodaje: „Jeżeli traktujesz capoeirę jedynie jako sport, pomniejszasz jej znaczenie historyczne oraz jej filozofię”. Edmilson, który przez osiem lat uprawiał capoeirę w mieście Niterói w stanie Rio de Janeiro, mówi: „Niektóre chulas [pieśni wprowadzające] oraz rytuały capoeiry mają wyraźny związek ze spirytyzmem”.

Dokładne przeanalizowanie zasad biblijnych skłoniło Edmilsona i Augusta do zrezygnowania z capoeiry. Uznali, iż zdrowie duchowe i fizyczne jest zbyt cenne, by narażać je na szwank. Choć w przeszłości podobały im się wpadające w ucho rytmy i pełne gracji ruchy w capoeirze, doszli do wniosku, że nie jest ona zgodna z Biblią, która wymaga, by ludzie ‛już się nie uczyli wojowania’ (Izajasza 2:4).

[Ilustracja na stronie 23]

„Capoeira” jest wykonywana przy akompaniamencie „berimbau” i „atabaque” — tradycyjnych brazylijskich instrumentów muzycznych