W ROKU 1844 biblista Konstantin von Tischendorf przebywał w klasztorze św. Katarzyny u stóp góry Synaj w Egipcie, przeczesując tamtejsze biblioteki. Natknął się tam na pewne wyjątkowe pergaminy. Dzięki temu, że studiował paleografię, * rozpoznał wśród nich karty z Septuaginty, greckiego przekładu Pism Hebrajskich, zwanych też „Starym Testamentem”. Napisał potem: „Nigdy wcześniej nie widziałem nic bardziej antycznego niż te synajskie stronice”.

Pergaminy te, stanowiące część rękopisu nazwanego później Kodeksem synajskim, datuje się na IV wiek n.e. Kodeks synajski jest zaledwie jednym z tysięcy odnalezionych starożytnych manuskryptów Pism Hebrajskich i Greckich. Naukowcy mają więc mnóstwo materiałów badawczych.

Rozwój paleografii greckiej

Podwaliny pod systematyczne badania greckich manuskryptów położył benedyktyn Bernard de Montfaucon (1655-1741). Z czasem swoje prace publikowali kolejni uczeni. Tischendorf podjął się ogromnego zadania: postanowił skatalogować najstarsze greckie manuskrypty biblijne przechowywane w bibliotekach europejskich. Kilkakrotnie podróżował też na Bliski Wschód, analizował setki dokumentów i publikował rezultaty tych badań.

W XX wieku paleografowie otrzymali dodatkowe pomoce. Jedną z nich jest lista Marcela Richarda, zawierająca jakieś 900 katalogów, które opisują ponad 55 000 biblijnych i pozabiblijnych manuskryptów greckich należących do 820 bibliotek i prywatnych kolekcji. Te szczegółowe informacje są pomocne tłumaczom, ale wykorzystują je też paleografowie, by jeszcze dokładniej określać czas spisania dawnych dokumentów.

Jak się datuje manuskrypty

Wyobraź sobie, że robisz porządki na strychu starego domu i znajdujesz odręcznie napisany, pożółkły już list, który nie ma żadnej daty. Zastanawiasz się pewnie, ile ma lat. Wtem zauważasz inny stary list. Jego ogólny styl, charakter pisma, interpunkcja i inne cechy przypominają ten pierwszy. Co więcej, ku twej radości, drugi list zawiera datę. Chociaż nie  jesteś w stanie podać konkretnego roku spisania pierwszego listu, to masz teraz przydatną wskazówkę, dzięki której możesz ustalić tę datę w przybliżeniu.

Większość starożytnych skrybów nie opatrywała rękopisów biblijnych datą ich ukończenia. Aby ją orientacyjnie ustalić, uczeni porównują takie teksty z innymi, w tym także ze starożytnymi dokumentami pozabiblijnymi, których data spisania jest znana. Analizują styl pisma, interpunkcję, system skrótów i tym podobne elementy i na podstawie tego wyciągają wnioski. Do tej pory znaleziono kilkaset greckich manuskryptów z zapisaną na nich datą z okresu od roku 510 n.e. do 1593.

Jakich wskazówek dostarcza styl pisma

Paleografowie dzielą starożytne pismo greckie na dwa podstawowe style: pismo kodeksowe (książkowe), czyli oficjalne i staranne, oraz kursywę — pismo codzienne, powstałe przez łączenie liter przy szybkim pisaniu, używane w dokumentach nieliterackich. Greccy kopiści posługiwali się też różnymi rodzajami liter, takimi jak: kapitały, znaki uncjalne (forma kapitałów), znaki kursywne i minuskuły. Pewna forma kodeksowego pisma uncjalnego była stosowana  od IV wieku p.n.e. do VIII lub IX wieku n.e. Minuskuł, czyli małych liter, używano w piśmie kodeksowym od VIII lub IX wieku n.e. aż do połowy wieku XV, kiedy to zapoczątkowano w Europie druk za pomocą ruchomych czcionek. Rękopisy minuskułowe pisało się szybciej i zwięźlej, co oszczędzało zarówno czas, jak i pergamin.

Każdy z paleografów ma swoje ulubione metody datowania manuskryptów. Ogólnie rzecz biorąc, tacy uczeni najpierw całościowo analizują dany rękopis, a następnie badają go bardziej szczegółowo, zwracając uwagę na pojedyncze litery. Jednakże znaczące zmiany w stylu pisma zazwyczaj zachodziły w dłuższym okresie. Dlatego wnikliwa analiza dokumentu, choć przynosi pewne korzyści, pomaga oszacować czas jego spisania tylko w przybliżeniu.

Na szczęście inne metody pozwalają zawęzić ten okres. Obejmują one ustalenie, jakie praktyki piśmiennicze niegdyś stosowano i kiedy je wprowadzono. Na przykład począwszy od X wieku n.e., kopiści tekstów greckich zaczęli znacznie częściej używać ligatur (połączenia dwóch lub więcej liter w jeden znak graficzny). Wprowadzili też zapis pewnych liter poniżej linii oraz znaki przydechu ułatwiające wymowę.

Charakter pisma jakiejś osoby w zasadzie nie zmienia się przez całe jej życie. Dlatego często nie da się określić czasu powstania jakiegoś dzieła precyzyjniej niż z dokładnością do 50 lat. Ponadto skrybowie niekiedy wzorowali się na wcześniejszych manuskryptach, przez co ich wierne kopie mogą się wydawać starsze, niż są w rzeczywistości. Jednak mimo wielu problemów udało się ustalić czas powstania niektórych ważnych rękopisów biblijnych.

Datowanie głównych greckich manuskryptów biblijnych

Pierwszym z ważniejszych manuskryptów biblijnych udostępnionych uczonym był Kodeks aleksandryjski, przechowywany obecnie w Bibliotece Brytyjskiej. Zawiera on większą  część tekstu Biblii. Spisano go grecką uncjałą na welinie, delikatnym rodzaju pergaminu. Jest datowany na początek V wieku n.e., głównie dlatego, że później — na przełomie V i VI wieku — zaszły zmiany w piśmie uncjalnym, widoczne chociażby w dokumencie zwanym Dioskuridesem Wiedeńskim, którego datę powstania można określić dość precyzyjnie. *

Drugim szczególnym manuskryptem udostępnionym naukowcom jest Kodeks synajski, znaleziony przez Tischendorfa w klasztorze św. Katarzyny. Spisany grecką uncjałą na pergaminie, zawiera część Pism Hebrajskich z Septuaginty oraz całe Chrześcijańskie Pisma Greckie. Jego 43 karty znajdują się w Lipsku w Niemczech, 347 kart przechowywanych jest w Bibliotece Brytyjskiej w Londynie, a fragmenty 3 — w Petersburgu w Rosji. Datuje się go na drugą połowę IV wieku n.e. Wyliczenia te potwierdza fakt, że w tekście Ewangelii manuskrypt zawiera tabele marginesowe, które jak wiadomo, zostały pierwotnie opracowane przez historyka Euzebiusza z Cezarei, żyjącego na przełomie III i IV wieku n.e. *

Trzecim ważnym dziełem jest Kodeks watykański (nr katalogowy 1209), który pierwotnie zawierał całą Biblię po grecku. Po raz pierwszy pojawił się w katalogu Biblioteki Watykańskiej w roku 1475. Obecnie składa się z 759 arkuszy welinu zapisanych grecką uncjałą i obejmuje sporą część Biblii, z wyjątkiem większości tekstu Księgi Rodzaju, części Psalmów i fragmentów Chrześcijańskich Pism Greckich. Uczeni datują ten rękopis na wczesne lata IV wieku n.e. Jak doszli do takich wniosków? Pismo tego manuskryptu jest podobne do pisma Kodeksu synajskiego, który również pochodzi z IV wieku. Ale Kodeks watykański zazwyczaj uważa się za nieco starszy. Jednym z powodów jest na przykład okoliczność, że nie posiada on „kanonów euzebiańskich”, czyli odsyłaczy marginesowych.

Skarb ze śmietniska

W roku 1920 Biblioteka Johna Rylandsa w Manchesterze w Wielkiej Brytanii weszła w posiadanie sterty papirusów dopiero co odkopanych na starożytnym egipskim śmietnisku. Podczas przeglądania znalezisk — listów, kwitów i dokumentów ze spisów ludności — uczony Colin Roberts zauważył znajomy fragment tekstu: kilka wersetów z 18 rozdziału Ewangelii według Jana. Był to najstarszy dostępny wówczas grecki tekst chrześcijański.

Fragment ten stał się znany jako papirus Rylands 457 i oznaczono go symbolem międzynarodowym P⁵². Został spisany grecką uncjałą i jest datowany na pierwszą połowę II wieku n.e. — a więc powstał zaledwie kilkadziesiąt lat po tym, jak apostoł Jan ukończył swą Ewangelię! Warto zauważyć, że tekst tego manuskryptu jest prawie identyczny z treścią rękopisów powstałych wiele lat później.

Stare, ale dokładne!

Brytyjski krytyk tekstu biblijnego Frederic Kenyon napisał na temat Chrześcijańskich Pism Greckich: „Zarówno autentyczność, jak i ogólną wierność ksiąg Nowego Testamentu można uważać za ostatecznie dowiedzione” (The Bible and Archæology). Podobnie uczony William H. Green wyraził się o Pismach Hebrajskich: „Śmiało można powiedzieć, że żadne inne starożytne dzieło nie zostało przekazane z taką dokładnością”.

Powyższe opinie przywodzą na myśl słowa apostoła Piotra: „Wszelkie ciało jest jak trawa, a wszelka jego chwała jest jak kwiecie trawy; trawa usycha i kwiat opada, lecz wypowiedź Jehowy trwa na wieki” (1 Piotra 1:24, 25).

[Przypisy]

[Napis na stronie 21]

Dzięki dokładnej analizie manuskryptów, których data powstania jest znana, paleografowie mogą datować inne rękopisy

[Ramka na stronie 20]

Datowanie Zwoju Izajasza znad Morza Martwego

Pierwszy Zwój znad Morza Martwego zawierający biblijną Księgę Izajasza odkryto w roku 1947. Spisany został na skórze przedmasoreckim pismem hebrajskim. Uczeni datują go na koniec II wieku p.n.e. Jak to stwierdzili? Porównali pismo tego manuskryptu z innymi tekstami oraz inskrypcjami hebrajskimi i metodą paleograficzną ustalili, że powstał on między 125 a 100 rokiem p.n.e. Oszacowanie to dodatkowo zostało potwierdzone metodą radiowęglową.

To niesłychane, ale zestawienie tego Zwoju znad Morza Martwego z tekstem opracowanym wiele stuleci później przez kopistów zwanych masoretami, nie wykazuje żadnych zmian doktrynalnych. * Wiele różnic dotyczy po prostu pisowni lub gramatyki. Warto też wspomnieć, że w Zwoju Izajasza konsekwentnie występuje tetragram, czyli cztery hebrajskie spółgłoski składające się na imię Boże, Jehowa.

[Przypis]

[Diagram i ilustracje na stronach 20, 21]

[Patrz publikacja]

Pismo greckie

kodeksowe uncjalne

od IV wieku p.n.e. do VIII lub IX wieku n.e.

kodeksowe minuskułowe

od VIII lub IX wieku n.e. do XV wieku n.e.

Ważniejsze manuskrypty

400

200

Zwój znad Morza Martwego

druga połowa II wieku p.n.e.

p.n.e.

n.e.

100

papirus Rylands 457

125 n.e.

300

Kodeks watykański

początek IV wieku

Kodeks synajski

IV wiek

400

Kodeks aleksandryjski

początek V wieku

500

700

800

[Ilustracje na stronie 19]

U góry: Konstantin von Tischendorf

Po prawej: Bernard de Montfaucon

[Prawa własności]

© Réunion des Musées Nationaux/ Art Resource, NY

[Prawa własności do ilustracji, strona 20]

Zwój znad Morza Martwego: Shrine of the Book, Israel Museum, Jerozolima

[Prawa własności do ilustracji, strona 21]

Typograficzne faksymile Kodeksu watykańskiego: z książki Bibliorum Sacrorum Graecus Codex Vaticanus, 1868; reprodukcja Kodeksu synajskiego: 1 Tymoteusza 3:16, tak jak wygląda w Kodeksie synajskim, IV wiek n.e.; Kodeks aleksandryjski: z The Codex Alexandrinus in Reduced Photographic Facsimile, 1909, za zgodą Biblioteki Brytyjskiej