CO TO jest: miękkie, okrągłe, zimą zapewnia ciepło, a latem chłód? Dla koczowniczych ludów środkowej Azji odpowiedź jest oczywista — jurta. Te tradycyjne przenośne domy można było niegdyś zobaczyć od stepów Mongolii i Kazachstanu po góry i doliny w Kirgistanie.

Jurta to okrągła, podobna do namiotu budowla, której ściany od wewnątrz są wyłożone ozdobnymi matami trzcinowymi, a z zewnątrz płatami wojłoku z owczej wełny. Choć jest lekka i łatwa w montażu, ma mocną konstrukcję. Zapewnia komfort w upalne lata i mroźne zimy. Kirgizi nazywają ją szarym domem, Kazachowie domem z filcu, a Mongołowie po prostu domem (ger).

Na zewnątrz jurty bywają szarobrązowe lub śnieżnobiałe — zależnie od koloru użytej wełny. W Kirgistanie i Kazachstanie ich wnętrza często przyozdabiane są jaskrawymi tkaninami z motywem baranich rogów. W przeszłości te piękne kobierce i dywany świadczyły o zamożności i statusie społecznym rodziny.

Głównym elementem konstrukcyjnym jurty jest centralnie umieszczone koło, z którym połączone są wszystkie krokwie dachowe. Temu mocnemu, ciężkiemu pierścieniowi konstrukcja zawdzięcza stabilność. Przykrywa go filcowa klapa, którą dla zapewnienia wentylacji się odchyla, a w czasie niepogody zamyka. W bezchmurne noce rodzina może odsłonić otwór w dachu i podziwiać rozgwieżdżone niebo.

Idealna dla koczowników

Na pewnych obszarach Kazachstanu, Kirgistanu i Mongolii ludzie po dziś dzień prowadzą koczownicze życie. Becky Kemery w książce na temat jurt opisuje, jak w Mongolii do ich przenoszenia wciąż używa się wielbłądów: „Jednego wielbłąda objucza się elementami szkieletu, rozkładając ciężar równo po obu stronach. Potem na garb nakłada się dobrze pasujący do niego pierścień dachowy. Wojłokowe pokrycie umieszcza się na drugim wielbłądzie. Gdy nie ma wielbłądów, pasterze przewożą jurty na wozach ciągniętych przez jaki lub konie albo na rosyjskiej ciężarówce” (Yurts — Living in the Round).

Mongolskie jurty mają proste żerdzie i nieco spłaszczony dach, dzięki czemu mogą przetrwać silne wiatry i uderzenia piorunów na otwartej przestrzeni. Natomiast kirgiskie  i kazachskie są bardziej stożkowate i zaokrąglone. Wejście zazwyczaj jest zwrócone w kierunku słońca. Wewnątrz jurty, naprzeciw wejścia, na drewnianych skrzyniach leżą poskładane jeden na drugim jasne, wzorzyste kilimy i koce. Zazwyczaj sadza się przed nimi ważnego gościa lub najstarszego mężczyznę w rodzinie.

Część jurty po prawej stronie od wejścia przeznaczona jest dla kobiet. Znajdują się tam sprzęty i przybory potrzebne do gotowania, sprzątania, szycia i wyrobu wojłoku. Po drugiej stronie przebywają mężczyźni. Są tam siodła, bicze oraz inne przedmioty służące do polowań i doglądania zwierząt.

Odporna na zmiany polityczne

Rewolucja komunistyczna z roku 1917 przyniosła nomadom wielkie zmiany. W republikach środkowoazjatyckich Rosjanie budowali szkoły, szpitale i drogi, co zachęcało do bardziej osiadłego trybu życia.

Z biegiem czasu wielu dawniejszych koczowników przeprowadziło się do wsi i miast. Mimo to jurty nie wyszły całkowicie z użycia. Latem mieszkają w nich pasterze doglądający owiec, krów i koni na dużych pastwiskach.

Maksat, Kirgiz przed czterdziestką, wspomina: „Jako chłopak pomagałem ojcu pilnować powierzonego mu stada. W lipcu, gdy już stopniał śnieg i można było ruszyć na szlaki, wyprowadzaliśmy zwierzęta na pastwiska w wyższe partie gór.

„Jurtę ustawialiśmy nad górskim potokiem, z którego braliśmy wodę do gotowania i mycia. Mieszkaliśmy tam do początków października, gdy zaczynały się chłody”. Tak więc jurta nie przestała być użyteczna w dzisiejszych czasach.

Współczesna jurta

Na przykład w Kirgistanie wzdłuż dróg często widuje się jurty, które mieszczą sklepy lub restauracje, gdzie serwuje się specjały tamtejszej kuchni. Turyści mogą poznać tradycyjny kirgiski styl życia, nocując w jurtach ustawionych w górach albo nad kryształowo czystym jeziorem Issyk-Kul.

Jurty odgrywają też pewną rolę w miejscowych zwyczajach pogrzebowych. Maksat wyjaśnia: „Zmarłego umieszcza się w jurcie, gdzie krewni i przyjaciele opłakują jego odejście”.

Ostatnimi czasy jurta zyskuje popularność w krajach zachodnich. Promuje się ją jako praktyczne lokum, bardziej przyjazne dla środowiska. Jednak współczesne jurty na ogół znacznie się różnią od dawniejszych. Są trwalsze i budowane z nowoczesnych materiałów.

Nie wiadomo dokładnie, kto wymyślił jurtę, ale jej przydatność jest bezdyskusyjna. Idealnie odpowiadała potrzebom koczowników środkowej Azji i po dziś dzień stanowi świadectwo pomysłowości ludzi, którzy nie poddawali się przeciwnościom losu.

[Ilustracja na stronie 17]

Jurty nad słynnym jeziorem Issyk-Kul w Kirgistanie