NIEJEDEN element współczesnej medycyny wcale nie jest aż tak współczesny, jak mogłoby się wydawać. Już przed wiekami w niektórych krajach stosowano sporo powszechnych dziś praktyk lekarskich. Przyjrzyjmy się na przykład, jak w średniowieczu rozwijały się nauki medyczne na Bliskim Wschodzie.

W roku 805 n.e. KALIF HARUN AR-RASZID założył szpital w stołecznym Bagdadzie. Od IX do XIII wieku podobne placówki były wznoszone i utrzymywane przez innych władców w całym imperium muzułmańskim, rozciągającym się od Półwyspu Iberyjskiego aż po Półwysep Indyjski.

Do szpitali przyjmowano zarówno bogatych, jak i biednych, niezależnie od wyznawanej przez nich religii. Zawodowi medycy nie tylko leczyli chorych, lecz także prowadzili prace badawcze i kształcili adeptów sztuki lekarskiej. W szpitalach były specjalistyczne oddziały: chorób wewnętrznych, okulistyki, ortopedii, chirurgii, psychiatrii i chorób zakaźnych. Co rano medycy w asyście studentów wyruszali na obchód: badali chorych, zalecali im odpowiedni sposób żywienia oraz lekarstwa, sporządzane przez szpitalnych farmaceutów. Zarząd szpitala sprawował nadzór nad prowadzeniem dokumentacji, wydatkami, przygotowywaniem żywności i różnymi sprawami administracyjnymi — zupełnie tak, jak odbywa się to dzisiaj.

Zorganizowane w ten sposób szpitale wymienia się wśród największych osiągnięć średniowiecznego społeczeństwa muzułmańskiego. Według historyka Howarda Turnera w świecie islamu „dokonywał się w szpitalnictwie rewolucyjny postęp, który wyznaczył kierunek rozwoju nauk medycznych i opieki zdrowotnej, kontynuowany do dnia dzisiejszego”.

W połowie IX wieku w mieście Rej (obecnie dzielnica Teheranu) urodził się AR-RAZI (RAZES). Nazwano go „największym lekarzem i klinicystą epoki islamu, a nawet całego średniowiecza” (Jim Al-Khalili, Pathfinders — The Golden Age of Arabic Science). Swoje eksperymenty, badane przypadki chorobowe, aparaturę i osiągane rezultaty uczony ten opisywał ku pożytkowi innych medyków. Zachęcał, by wszyscy lekarze starali się być na bieżąco z postępem wiedzy w dziedzinach, którymi się zajmują.

Ar-Razi ma na swoim koncie wiele osiągnięć. Jego notatki i obserwacje zebrane zostały w 23-tomowym wybitnym traktacie medycznym Kitab al-hawi (księga wszechobejmująca). Księgę tę zalicza się do dzieł, które dały początek położnictwu, ginekologii i operacjom okulistycznym. Wśród 56 opracowań Ar-Raziego o tematyce medycznej znajdują się najstarsze wiarygodne opisy ospy wietrznej i odry. Uczony odkrył, że gorączka to jedna z reakcji obronnych organizmu.

Ponadto Ar-Razi sprawował pieczę nad szpitalami w miastach Rej i Bagdad, gdzie zajmował się pacjentami chorymi umysłowo. Zyskał dzięki temu miano ojca psychologii i psychoterapii. Jednak nie poprzestał na medycynie — stworzył też dzieła poświęcone chemii, astronomii, matematyce, filozofii i teologii.

Inny wybitny przedstawiciel nauk medycznych to pochodzący z Buchary (obecnie w Uzbekistanie) IBN SINA (AWICENNA). Wymieniany jest wśród wielkich lekarzy, filozofów, astronomów i matematyków XI wieku. W swojej encyklopedii Kanon medycyny zawarł całokształt dostępnej wówczas wiedzy lekarskiej.

W podręczniku tym Ibn Sina wyjaśnia, że gruźlica jest zakaźna, że choroby przenoszą się przez kontakt z wodą i glebą, że emocje wpływają  na zdrowie fizyczne oraz że impulsy powodujące skurcze mięśni i doznania bólowe przekazywane są przez nerwy. Opisuje tam około 760 środków farmakologicznych — ich właściwości, działanie i zastosowanie. Podaje też zasady testowania nowych leków. Przetłumaczone na łacinę dzieło Awicenny przez setki lat służyło za podręcznik na europejskich uczelniach medycznych.

Poczesne miejsce w historii medycyny zajmuje również AZ-ZAHRAWI (ALBUCASIS). Ten żyjący w X i XI wieku Andaluzyjczyk stworzył 30-tomowe dzieło — w tym 300 stron dotyczących chirurgii. Opisał zaawansowane zabiegi operacyjne, między innymi zakładanie szwów wewnętrznych z użyciem katgutu, usunięcie kamieni nerkowych narzędziem wprowadzonym przez moczowód, usunięcie tarczycy i operację zaćmy.

Podczas przyjmowania skomplikowanych porodów i nastawiania wypadniętych barków Az-Zahrawi wykorzystywał „stosunkowo nowoczesne metody leczenia” (Ehsan Masood, Science and Islam — A History). Wprowadził opatrunki bawełniane oraz unieruchamianie kości za pomocą opatrunków gipsowych. Opisał też, jak wykonywać zabiegi replantacji wybitych zębów, robić protezy dentystyczne, korygować zgryz i usuwać kamień nazębny.

Traktat Az-Zahrawiego poświęcony chirurgii był pierwszym dziełem zawierającym ryciny  instrumentów chirurgicznych. Czytelne ilustracje prezentowały około 200 narzędzi wraz z opisem, jak i kiedy się nimi posługiwać. Niektórych narzędzi projektu Az-Zahrawiego używa się w niemal niezmienionym kształcie po dziś dzień.

W XI i XII wieku uczeni zaczęli przekładać arabskie teksty medyczne na łacinę. Prace prowadzono zwłaszcza w Toledo, a także w Monte Cassino i Salerno. Z przetłumaczonych podręczników korzystano na europejskich uczelniach medycznych. W ten sposób wiedza lekarska Bliskiego Wschodu „przez następne stulecia wywierała na Europę głęboki wpływ, głębszy nawet niż pozostałe dziedziny islamskiej nauki” — zauważa autor publikacji popularnonaukowych Ehsan Masood.

Nie ulega zatem wątpliwości, że odkrycia i wynalazki średniowiecznych mistrzów — Ar-Raziego, Ibn Siny, Az-Zahrawiego oraz im współczesnych — mogą być uznane za fundament współczesnej medycyny.