Bracia polscy — dlaczego ich prześladowano?

W roku 1638 sejm wydał surowy wyrok przeciw niewielkiej grupie religijnej braci polskich. Zlikwidowano ich zbór oraz zniszczono należącą do nich drukarnię. Zamknięto Akademię Rakowską, a nauczycieli skazano na banicję.

Dwadzieścia lat później sejm posunął się jeszcze dalej. Wszystkim członkom zboru, a mogło ich być około 10 000, nakazano opuścić kraj. Jak doszło do tak dramatycznej sytuacji w kraju uznawanym w ówczesnej Europie za jeden z najbardziej tolerancyjnych? I czym bracia polscy zasłużyli sobie na takie surowe potraktowanie?

WSZYSTKO zaczęło się od silnych sporów w łonie polskiego Kościoła kalwińskiego. Dotyczyły one zwłaszcza nauki o Trójcy. Czołowi przedstawiciele nurtu postępowego odrzucali tę naukę jako niebiblijną. Rozzłościło to przywódców kościoła i doprowadziło do odłączenia się tego nurtu.

Kalwini nazwali heretyków „arianami”, * ale oni sami określali siebie mianem „chrystianie” lub „bracia polscy”. Znani są również jako „socynianie”, od nazwiska Włocha Leliusza Socyna, pozostającego pod wpływem poglądów Serveta, i jego bratanka Fausta Socyna, który przyjechał do Polski i został jednym z przywódców ruchu braci polskich.

W tym czasie Jan Sienieński, polski szlachcic, postanowił stworzyć „spokojne, odosobnione miejsce”, jak sam to określił, gdzie ten nowy zbór mógłby się rozwijać. Na podstawie specjalnego przywileju uzyskanego od króla założył miasto Raków — późniejsze centrum arianizmu. Mieszkańcom Rakowa przyznał liczne wolności, między innymi wolność wyznania.

Do nowego miasta zaczęli ściągać rzemieślnicy, lekarze, aptekarze, mieszczanie i szlachta, ludzie różnych wyznań. Poza tym przyjeżdżali ministrowie ariańscy z Polski, Litwy, Siedmiogrodu, Francji, a nawet Anglii. Jednak nie wszyscy przybyli podzielali poglądy arian; na najbliższe trzy lata, od roku 1569 do 1572, Raków stał się miejscem niekończących się rozważań teologicznych. Do czego to doprowadziło?

Rozłam

W ruchu ariańskim zaznaczyły się dwa nurty: jedni przyjęli poglądy bardziej radykalne, a inni bardziej umiarkowane. Pomimo różnic arianie wyznawali jednak pewne wspólne charakterystyczne poglądy. Odrzucili dogmat o Trójcy, przestali uznawać chrzest dzieci, zazwyczaj odmawiali pełnienia służby wojskowej  i częstokroć nie chcieli piastować urzędów świeckich. * Negowali też istnienie piekła jako miejsca mąk. Widać więc wyraźnie, że odrzucali popularne tradycje religijne.

Nie zważając na zaciętą opozycję kalwińską i katolicką, ministrowie ariańscy umiejętnie korzystali z szerokiej tolerancji religijnej, zagwarantowanej przez polskich królów Zygmunta II Augusta i Stefana Batorego, i głosili swe poglądy.

Epokowe dzieło Budnego

Rozpowszechniony wtedy kalwiński przekład Pisma Świętego nie spełnił oczekiwań wielu czytelników. Nie był tłumaczony z języków oryginalnych, lecz z łacińskiej Wulgaty i współczesnego przekładu francuskiego. W pewnym dziele powiedziano: „W pogoni za gładkością języka zagubiono wierność i dokładność myśli”. Wprowadzono do niego wiele błędów. Dlatego Szymonowi Budnemu, znanemu krytykowi tekstów biblijnych, zlecono poprawienie tego przekładu. On zaś uznał, że łatwiej będzie dokonać całkiem nowego, oczyszczonego tłumaczenia. Przystąpił do pracy około 1567 roku.

Budny zajął się gruntowną analizą każdego wyrazu i każdej jego formy na skalę i z pasją dotąd w Polsce niespotykaną. W trudnych miejscach tekstu hebrajskiego na marginesach podawał dosłowne tlumaczenie. Używał prostego języka, jakim posługiwali się wtedy Polacy, a gdy było to konieczne, tworzył nowe słowa. Postawił sobie za cel dostarczenie czytelnikowi wiernego i dokładnego przekładu Biblii.

Cała Biblia w przekładzie Budnego ukazała się w roku 1572. Wydawcy jego dzieła skazili jednak przekład Pism Greckich. Nie zrażony tym, Budny podjął się oczyszczenia części greckiej i dwa lata później opublikował wersję poprawioną. Ten świetny przekład Pism Greckich przewyższał dotychczasowe polskie tłumaczenia. Poza tym w wielu miejscach Budny przywrócił w tekście imię Boże, Jehowa.

Pod koniec XVI wieku i w pierwszych trzech dekadach wieku XVII życie religijne i intelektualne skupiało się w stolicy ruchu — Rakowie. Na miejscu wydawano traktaty i większe dzieła działaczy i pisarzy ariańskich.

Zasługi w dziedzinie edukacji

Działalność wydawnicza braci polskich sięgnęła wyżyn, odkąd około roku 1600 przejęła ją oficyna w Rakowie. Ta nowoczesna drukarnia publikowała małe rozprawy, a także pokaźne książki, i to w kilku językach. Jako ośrodek wydawniczy Raków mógł śmiało konkurować z najlepszymi w Europie. W ciągu 40 lat istnienia drukarnia wypuściła spod swoich pras prawdopodobnie aż 200 obszernych publikacji. Wysokiej jakości papieru na jej potrzeby dostarczała pobliska papiernia, również należąca do braci polskich.

Wkrótce bracia polscy dostrzegli potrzebę kształcenia zarówno swych współwyznawców, jak i innych. W tym celu w roku 1602 powołano do istnienia Akademię Rakowską. Pobierali w niej naukę nie tylko synowie rodzin braci polskich, ale też protestanci i katolicy. Akademia w Rakowie pełniła funkcję seminarium teologicznego, nie stała się wszakże szkołą wyznaniową. W programie nauczania znalazły się również języki obce, etyka, ekonomia, historia, prawo, logika, nauki przyrodnicze i matematyczne, medycyna i ćwiczenia cielesne. Uczelnia rakowska dysponowała zasobną biblioteką, która z pomocą miejscowej drukarni szybko się powiększała.

Początek XVII stulecia zdawał się zapowiadać dalszy prężny rozwój zborów braci polskich. Wypadki potoczyły się jednak inaczej.

Kościół i państwo kontratakują

Zbigniew Ogonowski z Polskiej Akademii Nauk wyjaśnia: „Z końcem lat trzydziestych XVII w. sytuacja arian w Polsce zaczęła się  szybko pogarszać”. Stało się tak wskutek coraz śmielszych poczynań duchowieństwa katolickiego. Kler dążył do skompromitowania braci polskich, nie przebierając w środkach, takich jak oszczerstwa czy kalumnie. Sprzyjała temu zmieniona sytuacja społeczno-polityczna w kraju. Nowy polski król, Zygmunt III Waza, był wrogiem arian. Jego następcy, a zwłaszcza Jan II Kazimierz Waza, również popierali działania Kościoła katolickiego przeciwko braciom polskim.

Sprawy osiągnęły punkt kulminacyjny, gdy kilku studentów rakowskich rzekomo rozmyślnie sprofanowało przygraniczny krzyż. Wydarzenie to stało się pretekstem do likwidacji stolicy arianizmu. Sąd sejmowy wytoczył proces właścicielowi Rakowa. Zarzucono mu ‛szerzenie niegodziwości’ przez popieranie Akademii Rakowskiej i drukarni. Arian oskarżano o głoszenie wywrotowych poglądów, o gromadne orgie i niemoralne życie. Sejm nakazał zamknięcie uczelni rakowskiej oraz zniszczenie drukarni i zboru. Mieszkańcy mieli opuścić miasto, a wykładowców akademii skazano na banicję pod karą śmierci. Arianie zaczęli się przenosić do miejsc bezpieczniejszych — na Śląsk i Słowację.

W roku 1658 sejm nakazał braciom w ciągu trzech lat wyprzedać majątki i wynieść się za granicę. Później okres ten skrócono do dwóch lat. Każdy, kto by po tym terminie wyznawał arianizm, miał być karany śmiercią.

Niektórzy bracia polscy osiedlili się w Holandii, gdzie kontynuowali działalność wydawniczą. W Siedmiogrodzie aż do początków XVIII stulecia funkcjonował zbór. Organizowano w nim zebrania, odbywające się nawet trzy razy w tygodniu, na których śpiewano psalmy, słuchano kazań, a do nauczania prawd wiary korzystano z katechizmu. W trosce o czystość zboru stosowano strofowanie, napominanie, a jeśli było to konieczne — wykluczanie.

Bracia polscy badali Słowo Boże. Odkryli w nim cenne prawdy, którymi śmiało dzielili się z innymi. W miarę upływu czasu rozproszyli się jednak po Europie i coraz trudniej było im zachować jedność. W końcu ruch braci polskich zupełnie zamarł.

[Przypisy]

[Ilustracja na stronie 23]

Dom ministra ariańskiego

[Ilustracje na stronie 23]

Powyżej: Raków dzisiaj; z prawej strony: klasztor założony w roku 1650 w celu ostatecznej likwidacji resztek arianizmu; poniżej: w tym miejscu kler katolicki prowokacyjnie wystawił krzyż, który doprowadził do konfliktu z arianami

[Prawa własności do ilustracji, strona 21]

Karta tytułowa Biblii nieświeskiej, przekładu Szymona Budnego z roku 1572