Cyryl i Metody — tłumacze Biblii, którzy wymyślili alfabet

„Nasz naród jest ochrzczony, ale nie ma jeszcze nauczyciela. Nie rozumiemy ani greki, ani łaciny. (...) Nie znamy liter ani ich znaczenia; przyślij więc nam nauczycieli, którzy dadzą poznać słowa Pisma Świętego oraz ich sens” (Rościsław, książę Moraw, rok 862 n.e.).

OBECNIE przeszło 435 milionów ludzi mówiących którymś z języków słowiańskich może swobodnie czytać Biblię. * Z tej grupy 360 milionów posługuje się alfabetem cyrylickim. Jednakże ich przodkowie przed dwunastoma wiekami nie mieli swojego alfabetu ani formy pisanej swych dialektów. Do poprawy tej sytuacji przyczynili się dwaj rodzeni bracia — Cyryl i Metody. Miłośnicy Słowa Bożego uznają ich śmiałą i nowatorską działalność za intrygujący etap w dziejach dążeń do zachowania i upowszechniania Biblii. Kim byli ci mężczyźni i jakie napotykali przeciwności?

„Filozof” i zarządca prowincji

Cyryl (827-869 n.e., właściwe imię Konstantyn) i Metody (825-885 n.e.) urodzili się w arystokratycznej rodzinie w Tesalonikach w Grecji. W mieście tym posługiwano się wówczas dwoma językami — greckim oraz pewną odmianą słowiańskiego. Być może fakt, że żyło w nim wielu Słowian i że jego mieszkańcy utrzymywali ścisły kontakt z pobliskimi społecznościami słowiańskimi, pomógł Cyrylowi i Metodemu w dokładnym poznaniu języka południowych Słowian. Jeden z biografów Metodego podaje nawet, że ich matka miała słowiańskie pochodzenie.

Po śmierci ojca Cyryl przeniósł się do Konstantynopola, stolicy cesarstwa bizantyjskiego. Tam studiował w akademii cesarskiej i przebywał w otoczeniu wybitnych nauczycieli. Został bibliotekarzem przy Hagii Sophii — najważniejszym kościele na Wschodzie — a potem profesorem filozofii. Dzięki swym dokonaniom naukowym zyskał sobie przydomek Filozofa.

Tymczasem Metody poszedł w ślady ojca i obrał karierę urzędnika państwowego. Otrzymał nawet godność archonta (zarządcy) jednej z bizantyjskich prowincji nadgranicznych, gdzie żyło wielu Słowian. Później jednak wstąpił do klasztoru w Bitynii w Azji Mniejszej. W roku 855 dołączył do niego Cyryl.

 W roku 860 patriarcha Konstantynopola wysłał obu braci na misję zagraniczną. Mieli dotrzeć do Chazarów, ludu zamieszkującego północno-wschodnie wybrzeże Morza Czarnego i wciąż wahającego się między islamem, judaizmem a chrześcijaństwem. Po drodze Cyryl zatrzymał się na pewien czas w Chersonezie na Krymie. Zdaniem niektórych uczonych nauczył się tam hebrajskiego i samarytańskiego, a także przełożył gramatykę hebrajską na język Chazarów.

Wezwanie z Moraw

W roku 862 Rościsław, książę Moraw (obecnie wschodnie Czechy, zachodnia Słowacja i zachodnie Węgry) przedstawił cesarzowi Michałowi III prośbę — przytoczoną we wstępie tego artykułu — o przysłanie nauczycieli Pisma Świętego. Mieszkańcy Moraw mówiący językiem słowiańskim zostali już zaznajomieni z naukami kościoła przez misjonarzy ze wschodniego królestwa frankijskiego (obecnie Niemcy i Austria). Jednakże Rościsław obawiał się politycznych i kościelnych wpływów plemion germańskich. Miał nadzieję, że religijne powiązania z Konstantynopolem zapewnią jego państwu autonomię polityczną i religijną.

Cesarz postanowił wysłać na Morawy właśnie Metodego i Cyryla. Obaj bracia byli znakomicie przygotowani do takiej misji jako uczeni, nauczyciele i językoznawcy. Jak podaje pewien biograf z IX wieku, cesarz zachęcał ich do wyruszenia na Morawy, argumentując: „Obydwaj pochodzicie z Tesalonik, a wszyscy mieszkańcy tego miasta mówią biegle po słowiańsku”.

Opracowanie alfabetu i przekład Biblii

Przed wyruszeniem na Morawy Cyryl przez szereg miesięcy się do tego przygotowywał, opracowując pismo dla języka Słowian. Podobno miał on wyjątkowe zdolności w dziedzinie fonetyki. Korzystając więc z greckich i hebrajskich liter, starał się każdemu dźwiękowi w mowie Słowian przyporządkować znak pisany. * Zdaniem niektórych uczonych Cyryl już kilka lat wcześniej rozpoczął prace nad takim alfabetem. Wciąż jednak nie ma absolutnej pewności co do formy opracowanego przez niego pisma (zobacz ramkę „Cyrylica czy głagolica?”).

Jednocześnie Cyryl postanowił jak najszybciej przetłumaczyć Biblię. Tradycja podaje, że najpierw — wykorzystując nowy alfabet — przełożył z greki na język słowiański pierwsze  słowa Ewangelii Jana: „Na początku było Słowo...”. Następnie przetłumaczył cztery Ewangelie, listy Pawła oraz Psalmy.

Czy Cyryl pracował sam? Najprawdopodobniej w tym zadaniu brał udział również Metody. W pewnym dziele czytamy: „Bardzo możliwe, że [Cyryl] miał innych pomocników, którymi przede wszystkim musieli być ludzie pochodzenia słowiańskiego z greckim wykształceniem. Jeśli przeanalizować najstarsze tłumaczenia, (...) w oczy rzuca się bardzo dobrze rozwinięty słowiański styl języka, który należy przypisać właśnie współpracownikom będącym Słowianami” (The Cambridge Medieval History). Pozostałą część Biblii przetłumaczył później Metody, o czym się jeszcze przekonamy.

„Niczym gawrony na sokoła”

W roku 863 Cyryl i Metody rozpoczęli swą misję na Morawach, gdzie zostali gorąco powitani. Oprócz tłumaczenia Biblii i tekstów liturgicznych ich praca polegała na uczeniu grupy miejscowej ludności nowo utworzonego pisma słowiańskiego.

Nie wszystko jednak układało się pomyślnie. Frankijscy duchowni na Morawach ostro sprzeciwiali się wprowadzaniu obrządku słowiańskiego. Wyznawali „doktrynę trójjęzyczności”, zgodnie z którą w liturgii dopuszczalne były tylko języki łaciński, grecki i hebrajski. W roku 867 obaj bracia, chcąc uzyskać poparcie papieża dla nowo opracowanego pisma, wyruszyli do Rzymu.

Po drodze Cyryl i Metody mieli w Wenecji jeszcze jedno spotkanie z grupą łacińskich duchownych broniących „doktryny trójjęzyczności”. Średniowieczny biograf Cyryla podaje, że miejscowi biskupi, księża i zakonnicy rzucili się na niego „niczym gawrony na sokoła”. Według tej samej relacji Cyryl miał odpowiedzieć cytatem z Listu 1 do Koryntian 14:8, 9: „Bo istotnie, jeśli trąba da niewyraźny sygnał, któż się przygotuje do bitwy? Tak i wy, jeśli swym językiem nie wypowiecie mowy łatwej do zrozumienia, skąd będzie wiadomo, co się mówi? Będziecie w gruncie rzeczy mówić w powietrze”.

Kiedy bracia dotarli w końcu do Rzymu, papież Hadrian II udzielił im pełnego poparcia, zezwalając na posługiwanie się w liturgii językiem słowiańskim. Kilka miesięcy później, gdy wciąż byli w Rzymie, Cyryl poważnie zachorował. Po niespełna dwóch miesiącach zmarł, mając 42 lata.

Papież Hadrian II zachęcał Metodego, by kontynuował pracę na Morawach i w okolicach Nitry, miasta w dzisiejszej Słowacji. Chcąc wzmocnić swe wpływy w tym rejonie, wręczył mu listy przyzwalające na posługiwanie się w liturgii językiem słowiańskim i konsekrował go na arcybiskupa. Ale w roku 870 frankijski biskup Hermanrich z pomocą księcia Świętopełka z Nitry aresztował Metodego. Przez dwa i pół roku więziono go w klasztorze w południowo-wschodnich Niemczech. Dopiero następca Hadriana II, papież Jan VIII, nakazał uwolnienie Metodego, potwierdził jego prawa biskupie i ponownie wyraził papieską aprobatę na używanie języka słowiańskiego w liturgii.

Tymczasem sprzeciw frankijskich duchownych nie ustawał. Metody skutecznie bronił się przed oskarżeniami o herezję i w końcu uzyskał od papieża Jana VIII bullę wyraźnie upoważniającą do posługiwania się w kościele językiem słowiańskim. Obecny papież, Jan Paweł II, przyznał, iż Metody wiódł swe życie „w podróżach, niedostatku, cierpieniach, spotykając się z wrogością i prześladowaniem (...) został nawet osadzony w ciężkim więzieniu”. Jak na ironię, doświadczył tego wszystkiego z rąk biskupów i książąt gorliwie popierających Rzym.

Cała Biblia przetłumaczona

Mimo niesłabnącego sprzeciwu Metody przy pomocy stenografów ukończył prace nad tłumaczeniem pozostałej części Biblii na język słowiański. Tradycja głosi, że wykonał to ogromne zadanie w ciągu zaledwie ośmiu miesięcy. Nie przetłumaczył jednak apokryficznych ksiąg Machabejskich.

 Trudno dziś ocenić jakość przekładu dokonanego przez Cyryla i Metodego. Istnieje zaledwie kilka manuskryptów będących wczesnymi odpisami ich dzieła. Badając te rzadkie okazy, lingwiści dochodzą do wniosku, że ów przekład odznaczał się dokładnością i tchnął naturalną świeżością. W dziele Our Slavic Bible (Nasza słowiańska Biblia) powiedziano, iż ci dwaj bracia „musieli ukuć wiele nowych słów i wyrażeń (...) Dokonali tego ze zdumiewającą precyzją (...) i wyposażyli język słowiański w niespotykanie bogate słownictwo”.

Trwała spuścizna

Po śmierci Metodego w roku 885 jego uczniowie zostali usunięci z Moraw przez frankijskich przeciwników. Schronili się w Czechach, południowej Polsce i Bułgarii. Tym samym dzieło Cyryla i Metodego było kontynuowane, a nawet nabierało rozmachu. Język słowiański, któremu ci dwaj bracia nadali trwalszą formę pisaną, coraz bardziej się rozwijał i różnicował. Obecnie rodzina słowiańska obejmuje 13 osobnych języków i wiele dialektów.

Co więcej, śmiałe wysiłki, jakie podejmowali Cyryl i Metody, by przetłumaczyć Pismo Święte, przyniosły owoce w postaci różnych przekładów dostępnych obecnie w językach słowiańskich. Miliony ludzi posługujących się nimi odnosi pożytek z tego, iż może czytać Słowo Boże. Jakże prawdziwa mimo zaciekłego sprzeciwu okazała się wypowiedź: „Słowo naszego Boga będzie trwało po czas niezmierzony”! (Izajasza 40:8).

[Przypisy]

[Ramka na stronie 29]

Cyrylica czy głagolica?

System pisma opracowany przez Cyryla jest przedmiotem licznych sporów, gdyż lingwiści nie są pewni, jak wyglądał ten alfabet. Pismo zwane cyrylicą jest ściśle oparte na alfabecie greckim i zawiera około dziesięciu dodatkowo wymyślonych liter oddających dźwięki obce językowi greckiemu. Część najstarszych manuskryptów słowiańskich spisano jednak innym pismem, zwanym głagolicą, i wielu uczonych przypisuje Cyrylowi utworzenie właśnie tego systemu. Kilka liter przypomina pochylone litery greckie lub hebrajskie. Inne mogą pochodzić od średniowiecznych znaków diakrytycznych, ale większość była wytworem oryginalnym i skomplikowanym. Głagolica wygląda na zupełnie odrębny system pisma. Niemniej współczesne pismo rosyjskie, ukraińskie, serbskie, bułgarskie i macedońskie, a także systemy zapisu 22 innych języków, z których część nie należy do rodziny słowiańskiej, wywodzi się od cyrylicy.

[Litery napisane cyrylicą i głagolicą]

[Mapa na stronie 31]

[Patrz publikacja]

Morze Bałtyckie

(Polska)

Czechy

Morawy (Wsch. Czechy, zach. Słowacja, zach. Węgry)

Nitra

WSCHODNIE KRÓLESTWO FRANKIJSKIE (Niemcy i Austria)

WŁOCHY

Wenecja

Rzym

Morze Śródziemne

BUŁGARIA

GRECJA

Tesaloniki

(Krym)

Morze Czarne

Bitynia

Konstantynopol (Stambuł)

[Ilustracja na stronie 31]

Biblia słowiańska z 1581 roku, napisana cyrylicą

[Prawa własności]

Biblia: Narodna in univerzitetna knjiz̆nica-Slovenija-Ljubljana