Waldensi — od herezji do protestantyzmu

Był rok 1545. W malowniczym regionie Lubéron w Prowansji na południu Francji zgromadziły się wojska mające wypełnić straszliwą misję, której podłożem była nietolerancja religijna. Nastał tydzień krwawych rzezi.

WSIE równano z ziemią, a ich mieszkańców zabierano do więzienia lub zabijano. Bezwzględni żołnierze urządzili tak okrutną masakrę, że wieść o niej wywoływała dreszcze w całej Europie. Zamordowano około 2700 mężczyzn, a 600 zesłano na galery, nie mówiąc już o cierpieniach zadanych kobietom i dzieciom. Dowódca tej krwawej kampanii otrzymał pochwałę od króla Francji oraz od papieża.

Reformacja doprowadziła już do podziałów w Niemczech, kiedy katolicki król Francji, Franciszek I, zaniepokojony rozprzestrzenianiem się protestantyzmu, wszczął dochodzenie w sprawie tak zwanych heretyków na obszarze swego królestwa. Ku zaskoczeniu władz okazało się, że w Prowansji dysydenci religijni zamieszkują całe wioski. Z myślą o ich wytępieniu wydano edykt, który koniec końców doprowadził do pogromu w roku 1545.

Kim byli ci heretycy? Dlaczego tak zaciekle ich zwalczano?

Woleli łachmany niż bogactwo

Ofiarami tych bestialskich rzezi byli zwolennicy ruchu religijnego, który sięgał swymi początkami XII wieku i obejmował znaczne obszary Europy. Niezwykły był zarówno sposób, w jaki się rozprzestrzeniał, jak i fakt, że przetrwał przez wiele stuleci. Większość historyków przyjmuje, że ruch ten pojawił się w roku 1170. Pewien zamożny kupiec z Lyonu, niejaki Waldo, poważnie się zastanawiał, jak sobie zaskarbić uznanie Boże. Najwyraźniej poruszony słowami Jezusa Chrystusa, który zachęcił bogatego człowieka do sprzedania majętności i rozdania pieniędzy ubogim, zabezpieczył finansowo swą  rodzinę i pozostawił swe mienie, by głosić ewangelię (Mateusza 19:16-22). Wkrótce przyłączyli się do niego zwolennicy, zwani później waldensami. *

Waldo żył w ubóstwie i skoncentrował się na głoszeniu oraz na studiowaniu Biblii. Protestowanie przeciwko bogactwu duchownych nie było wtedy niczym nowym. Już od jakiegoś czasu niektórzy duchowni potępiali nikczemne praktyki i nadużycia Kościoła. Ale Waldo nie był duchownym, podobnie jak większość jego zwolenników. To wyjaśnia, dlaczego koniecznie chciał mieć Biblię w ojczystym języku, zrozumiałym dla prostego ludu. Ponieważ do jej łacińskiego przekładu miał dostęp tylko kler, Waldo zlecił przetłumaczenie Ewangelii na język franko-prowansalski, którym posługiwano się na co dzień w środkowej i wschodniej Francji. * Zgodnie z poleceniem Jezusa „ubodzy z Lyonu” publicznie głosili swe orędzie (Mateusza 28:19, 20). Jak wyjaśnia historyk Gabriel Audisio, to właśnie swą nieustępliwą ewangelizacją ściągnęli na siebie niechęć Kościoła.

Katolicy stają się heretykami

Wygłaszanie kazań było zastrzeżone dla kleru, a Kościół bronił swego prawa do mianowania kaznodziejów. Chociaż duchowni uważali waldensów za ludzi prostych i niepiśmiennych, w 1179 roku Waldo zwrócił się do papieża Aleksandra III z prośbą o zgodę na prowadzenie swej działalności. Otrzymał ją, ale pod warunkiem, że uzyska również zgodę miejscowych księży. Według historyka Malcolma Lamberta decyzja ta „praktycznie oznaczała odmowę”. I rzeczywiście, Jean Bellesmains, arcybiskup Lyonu, formalnie zakazał osobom świeckim głoszenia na terenie jego diecezji. Waldo zareagował słowami z Dziejów Apostolskich 5:29: „Więcej trzeba słuchać Boga, niż ludzi”. Ponieważ nie chciał się dostosować do postanowień Kościoła, w roku 1184 został ekskomunikowany.

Waldensów co prawda wypędzono z diecezji lyońskiej, ale jak się wydaje, początkowo nie wszyscy byli wobec nich usposobieni wrogo. Wielu ludzi podziwiało ich za prostolinijność oraz styl życia i nawet biskupi nadal z nimi rozmawiali.

Zdaniem historyka Euana Camerona celem waldensów „nie była konfrontacja z Kościołem rzymskim”. Po prostu „pragnęli głosić i nauczać”. Znawcy twierdzą, iż waldensi zostali w zasadzie zepchnięci do herezji serią dekretów, które stopniowo, lecz trwale pozbawiały ich swobód. Represje osiągnęły punkt kulminacyjny w roku 1215, gdy czwarty sobór laterański rzucił na waldensów klątwę. Jak to się odbiło na ich działalności?

 Schodzą do podziemia

Kiedy w roku 1217 zmarł Piotr Waldo, prześladowania rozproszyły jego zwolenników. Osiedlali się w dolinach Alp Francuskich, w Niemczech, w północnych Włoszech oraz w krajach Europy środkowej i wschodniej. A ponieważ często uciekali na tereny wiejskie, w wielu rejonach ich działalność była ograniczona.

W 1229 roku Kościół katolicki zakończył na południu Francji krucjatę przeciw katarom, czyli albigensom. * Waldensi stali się następnym celem ataków. Wkrótce inkwizycja bezwzględnie ścigała wszystkich przeciwników Kościoła. Przerażeni waldensi zeszli do podziemia, a w roku 1230 już w ogóle nie prowadzili publicznej działalności kaznodziejskiej. Gabriel Audisio wyjaśnia: „Zamiast szukać nowych owiec (...) zajęli się osobami już nawróconymi, umacniając ich wiarę w obliczu zewnętrznych nacisków i prześladowań”. Historyk ów dodaje, że „głoszenie pozostało dla nich najważniejsze, ale w praktyce wyglądało już zupełnie inaczej”.

Wierzenia i zwyczaje

W XIV wieku w głoszeniu już nie uczestniczyli wszyscy — mężczyźni i kobiety; zaznaczył się podział na zwykłych wiernych i na kaznodziejów, do których zaliczali się jedynie dobrze wyszkoleni mężczyźni. Później zaczęto ich nazywać barbes (wujkowie).

Ci wędrowni kaznodzieje odwiedzali waldensów w domach i bardziej skupiali się na pobudzaniu ich do trwania niż na pozyskiwaniu nowych zwolenników. Wszyscy barbes umieli czytać i pisać, przechodzili też sześcioletnie szkolenie, w trakcie którego studiowali Biblię. Ponieważ korzystali z przekładu na język ojczysty, łatwiej im było objaśniać ją wiernym. Nawet przeciwnicy przyznawali, że waldensi, łącznie z dziećmi, dobrze znali Biblię i umieli cytować z niej obszerne fragmenty.

Waldensi wystrzegali się między innymi kłamstwa, odrzucili naukę o czyśćcu, msze za umarłych, odpusty papieskie oraz kult Marii i „świętych”. Co roku obchodzili Wieczerzę Pańską. Zdaniem Malcolma Lamberta ich sposób oddawania czci Bogu „w gruncie rzeczy był religią zwykłego człowieka”.

„Podwójne życie”

Społeczności waldensów były bardzo zżyte. Pobierali się tylko między sobą, toteż w ciągu stuleci wykształciły się nazwiska typowe dla nich. Starając się przetrwać za wszelką cenę, waldensi ukrywali swe wierzenia. Ta tajemniczość w połączeniu z poglądami i praktykami religijnymi stała się pożywką dla przeciwników, którzy złośliwie ich oskarżali, na przykład o to, że czczą Diabła.

Waldensi próbowali przeciwdziałać takim oskarżeniom, idąc na kompromisy i stosując metodę, którą historyk Cameron nazwał „minimalnym ustępstwem” na rzecz religii katolickiej. Wielu z nich spowiadało się katolickim księżom, uczęszczało na msze, używało święconej wody, a nawet chodziło na pielgrzymki. Malcolm Lambert zauważa: „W wielu sytuacjach zachowywali się tak, jak ich katoliccy sąsiedzi”. Gabriel Audisio mówi bez ogródek, że z czasem waldensi zaczęli „prowadzić podwójne życie”. Dodaje jeszcze: „Z jednej strony pozornie utożsamiali się z katolikami, by strzec swego względnego spokoju, a z drugiej w swoim gronie praktykowali obrzędy i zwyczaje, dzięki którym mogli przetrwać jako społeczność”.

Od herezji do protestantyzmu

W XVI wieku w wyniku reformacji sytuacja religijna w Europie radykalnie się zmieniła. Ci, których prześladowano z powodów religijnych, mogli ubiegać się o uznanie  prawne we własnym kraju lub szukać bardziej sprzyjających warunków gdzie indziej. Poza tym kwestia herezji przestała być tak paląca, gdyż wielu ludziom nie podobała się dominacja jednego kościoła.

O waldensach wspomniał już w 1523 roku znany reformator Marcin Luter. W roku 1526 jeden z wędrownych barbes przyniósł w rejony Alp wieść o zmianach religijnych w Europie. Odtąd protestanci dzielili się swymi poglądami z waldensami. Zachęcili ich też do sfinansowania pierwszego tłumaczenia Biblii z języków oryginalnych na francuski. Wersję tę, zwaną przekładem Olivétana, wydano w roku 1535. Jak na ironię, większość waldensów nie znała francuskiego.

Ponieważ prześladowania ze strony Kościoła katolickiego nie ustawały, wielu waldensów wzorem protestantów przeniosło się w bezpieczniejsze rejony Prowansji na południu Francji. Imigracja ta wkrótce zwróciła uwagę władz. Niektórzy ludzie mimo pozytywnych opinii na temat stylu życia waldensów i ich zasad moralnych zarzucali im brak lojalności i twierdzili, iż stanowią zagrożenie dla porządku publicznego. W rezultacie doszło do ogłoszenia edyktu, który doprowadził do straszliwego rozlewu krwi, wspomnianego na wstępie tego artykułu.

Stosunki między katolikami i waldensami coraz bardziej się pogarszały. Ci drudzy w odpowiedzi na ataki uciekali się nawet do walki obronnej. Narastający konflikt przybliżył ich do ruchu protestanckiego, tak iż w końcu się do niego przyłączyli.

W ciągu stuleci kościoły waldensów powstawały w tak odległych od Francji krajach, jak Urugwaj i USA. Większość historyków zgodzi się jednak z Gabrielem Audisio, którego zdaniem „kres waldensów nastąpił wraz z nastaniem reformacji”, gdy zostali wchłonięci przez protestantyzm. W gruncie rzeczy ruch waldensów utracił gorliwość, którą pałał na początku. Doszło do tego wówczas, gdy jego członkowie ze strachu zaprzestali głoszenia i nauczania na podstawie Biblii.

[Przypisy]

[Mapa i ilustracja na stronie 23]

[Patrz publikacja]

Gdzie szerzyły się nauki waldensów

FRANCJA

Lyon

PROWANSJA

Lubéron

Strasburg

Mediolan

Rzym

Berlin

Praga

Wiedeń

[Ilustracja]

Waldensi sfinansowali tłumaczenie Biblii zwane przekładem Olivétana, wydane w 1535 roku

[Prawa własności]

Biblia: © Cliché Bibliothèque nationale de France, Paryż

[Ilustracje na stronach 20, 21]

WALDO

Spalenie dwóch starszych kobiet należących do ruchu waldensów

[Prawa własności]

Strony 20 i 21: © Landesbildstelle Baden, Karlsruhe