Euzebiusz — „ojciec historii Kościoła”?

W ROKU 325 n.e. rzymski cesarz Konstantyn zwołał wszystkich biskupów do Nicei. Chciał rozstrzygnąć sporną kwestię relacji między Bogiem a Jego Synem. Pośród zebranych znalazł się też Euzebiusz z Cezarei, uważany za najbardziej uczonego człowieka swoich czasów. Pilnie studiował on Pismo Święte i zdecydowanie stawał w obronie chrześcijańskiego monoteizmu.

Na soborze nicejskim „przewodniczył sam Konstantyn” — informuje The Encyclopædia Britannica. „Nadawał ton dyskusjom i osobiście zaproponował (...) kluczową formułę wyrażającą relację między Chrystusem a Bogiem w ogłoszonym przez sobór wyznaniu wiary w ‛jedność substancji z Ojcem’ (...) Z obawy przed cesarzem biskupi, z wyjątkiem zaledwie dwóch, podpisali się pod tym wyznaniem wiary, przy czym wielu uczyniło to wbrew własnemu przekonaniu”. Czy Euzebiusz był właśnie jednym z tych dwóch wyjątków? Czego możemy się nauczyć z jego postawy? Przybliżmy nieco postać Euzebiusza — jego kwalifikacje i osiągnięcia.

Najwybitniejsze dzieła

Euzebiusz urodził się prawdopodobnie w Palestynie około roku 260. W młodym wieku zetknął się z Pamfiliuszem (Pamfilem), zwierzchnikiem kościoła w Cezarei. Wstąpił do jego szkoły teologicznej i okazał się świetnym uczniem. Skrupulatnie robił użytek ze wspaniałej biblioteki Pamfiliusza. Poświęcił się bez reszty studiom, zwłaszcza badaniom nad Biblią. Został także oddanym przyjacielem swego mistrza, a później nazywał siebie „Euzebiuszem, synem Pamfiliusza”.

O swych aspiracjach tak się wyraził: „[Na piśmie przekazać postanowiłem] świętych apostołów sukcesje, a zarazem czasy, które upłynęły od Zbawiciela naszego aż po dni nasze: więc co tylko wielkiego i znakomitego w historji kościelnej się dokonało, jak wielcy jej mężowie w najwybitniejszych kościołach świetnie dzierżyli rządy i pierwsze zajmowali miejsca, jakie osobistości, z pokolenia na pokolenie, ustnie i piśmiennie, sprawowały poselstwo słowa bożego” (Historia kościelna, tłumaczył A. Lisiecki).

Najbardziej znaną i cenioną pracą Euzebiusza jest Historia kościelna. Dzieło to, opublikowane w dziesięciu księgach około roku 324, uchodzi za najważniejszą pozycję dotyczącą historii Kościoła od czasów starożytnych. Dzięki niemu Euzebiusz stał się znany jako „ojciec historii Kościoła”.

Oprócz Historii kościelnej Euzebiusz napisał dwuczęściowe Kroniki. Tom pierwszy  przedstawia historię powszechną w zarysie. W IV wieku odwoływano się do niego jako podstawowego źródła historycznego. Tom drugi stanowi zestawienie dat najważniejszych wydarzeń historycznych. W równoległych kolumnach Euzebiusz wymienił kolejnych władców różnych narodów.

Euzebiusz jest także autorem dwóch innych dzieł historycznych: O męczennikach palestyńskich oraz Żywot Konstantyna. Pierwsze obejmuje lata 303-310 n.e. i opowiada o męczennikach zabitych w tym okresie. Euzebiusz mógł być naocznym świadkiem tych wydarzeń. Druga praca, wydana w postaci zbioru czterech ksiąg po śmierci cesarza Konstantyna w roku 337, zawiera cenne szczegóły z historii. Nie jest to jednak klasyczne dzieło historyczne, ale raczej panegiryk ku czci zmarłego władcy.

Ponadto Euzebiusz jako apologeta chrześcijański przeciwstawił się Hieroklesowi, ówczesnemu rzymskiemu namiestnikowi Bitynii. Kiedy Hierokles wydał pismo przeciwko chrześcijanom, Euzebiusz wystąpił w ich obronie. Poza tym dając wyraz wierze w Boskie autorstwo Pisma Świętego, napisał rozprawy w 35 księgach, które uważa się za najważniejsze i najlepsze dzieła tego rodzaju. W pierwszych 15 księgach usiłuje uzasadnić, że chrześcijanie słusznie uznają święte pisma Hebrajczyków. W pozostałych 20 księgach dowodzi, że chrześcijanie postępują właściwie, wykraczając poza przepisy żydowskie i przyjmując nowe zasady i praktyki. Cały zbiór tych ksiąg stanowi głos w obronie chrześcijaństwa, tak jak je pojmował Euzebiusz.

Euzebiusz żył jakieś 80 lat (ok. 260 — ok. 340) i był jednym z najpłodniejszych autorów starożytności. Opisał wydarzenia z pierwszych trzech stuleci aż do panowania cesarza Konstantyna. W późniejszych latach swego życia twórczość pisarską łączył z obowiązkami biskupa Cezarei. Chociaż zasłynął przede wszystkim jako historyk, był także apologetą, topografem, kaznodzieją, krytykiem i egzegetą.

Dwa cele Euzebiusza

Co skłoniło Euzebiusza do podjęcia się tak ogromnego zadania? Motorem jego działania było przekonanie, że żyje w przełomowych czasach. Uważał, iż znamienne wydarzenia z przeszłości należy utrwalić na piśmie dla potomnych.

Euzebiusz miał także inny cel — jako apologeta bronił przekonań chrześcijańskich. Wierzył, że chrześcijaństwo pochodzi od Boga. Nie wszyscy jednak aprobowali ten pogląd. Euzebiusz przyznał, iż jego pragnieniem było również wykazanie „jacy to ludzie, jakiego znaczenia i kiedy, nowinkarstwa otumanieni powabem, w najgrubsze zabrnęli błędy, ‚fałszywej wiedzy’ twórcami sami się obwołali, i bez litości, jak ‚wilki drapieżne’, Chrystusową pustoszyli trzodę” (Historia kościelna).

Czy Euzebiusz uważał się za chrześcijanina? Najwyraźniej tak, ponieważ o Jezusie mówił „nasz Zbawiciel”. Dał do zrozumienia, że chciał opisać „losy, jakich bezpośrednio po dokonanej na Zbawicielu naszym zbrodni doznał cały naród żydowski, a dalej, jak zawzięcie i w jaki sposób oraz za jakich czasów poganie boże zwalczali słowo i jacy wielcy ludzie naonczas, poprzez krew i męki, za nie do boju stawali, wreszcie już naszych dni męczeństwa oraz ostateczne miłosierdzie i łaskawość  Zbawiciela naszego” (Historia kościelna).

Wnikliwy badacz

Lista książek, które Euzebiusz przeczytał i do których się odwołuje, jest imponująca. Jego dzieła są jedynym zbiorem informacji o wielu wybitnych osobistościach żyjących w pierwszych trzech stuleciach naszej ery. Jako jedyne też rzucają światło na niektóre ważne prądy umysłowe. Źródła, z których korzystał Euzebiusz, nie zachowały się do naszych czasów.

Gromadząc materiały, Euzebiusz odznaczał się niezwykłą pilnością i starannością. Najwyraźniej starał się odróżnić przekazy godne zaufania od nieprawdziwych. Ale jego dzieła nie są pozbawione wad. Czasami mylnie interpretował, a nawet opacznie rozumiał słowa i czyny innych. Do zestawionej przez niego chronologii wkradły się błędy. Brakowało mu także umiejętności atrakcyjnego prezentowania faktów. Niezależnie jednak od oczywistych niedociągnięć pozostawił po sobie niezmiernie wartościową spuściznę.

Miłośnik prawdy?

Euzebiusza trapiła nierozstrzygnięta kwestia relacji między Ojcem a Synem. Czy zgodnie z jego poglądami Ojciec istniał przed Synem? A może ze sobą współistnieli? „Jeśli współistnieją”, pytał, „to jakże Ojciec może być Ojcem, a Syn Synem?” Swe przekonania popierał nawet wersetami biblijnymi; cytował Ewangelię według Jana 14:28 i 17:3, gdzie napisano, że ‛Ojciec jest większy niż Syn’ i że Jezus został ‛posłany’ przez jedynego prawdziwego Boga. Nawiązując do Listu do Kolosan 1:15 i Ewangelii według Jana 1:1, przekonywał, że Logos, czyli Słowo, jest „obrazem niewidzialnego Boga” — Synem Bożym.

O dziwo, na zakończenie soboru w Nicei Euzebiusz poparł przeciwników tego poglądu. Wbrew swemu biblijnie uzasadnionemu przekonaniu, że Bóg i Chrystus nie są istotami współistniejącymi i równymi sobie, stanął po stronie cesarza.

Lekcja dla nas

Dlaczego podczas soboru nicejskiego Euzebiusz uległ naciskom i poparł niebiblijną naukę? Czy chodziło o względy polityczne? Dlaczego w ogóle brał udział w soborze? Chociaż zwołano wszystkich biskupów, na obrady stawiła się tylko część z nich — około 300. Czy Euzebiusz obawiał się utraty swej pozycji? Podczas soboru zasiadał po prawicy cesarza Konstantyna. Dlaczego cieszył się takim poważaniem imperatora?

Najwyraźniej Euzebiusz zignorował wymaganie Jezusa, by jego naśladowcy ‛nie byli częścią świata’ (Jana 17:16; 18:36). „Cudzołożnice, czy nie wiecie, że przyjaźń ze światem jest nieprzyjaźnią z Bogiem?” — pytał uczeń Jakub (Jakuba 4:4). A jakże trafne jest wezwanie Pawła: „Nie wprzęgajcie się nierówno w jarzmo z niewierzącymi”! (2 Koryntian 6:14). Obyśmy pozostawali oddzieleni od świata i ‛oddawali cześć Ojcu duchem i prawdą’ (Jana 4:24).

[Ilustracja na stronie 31]

Fresk przedstawiający sobór nicejski

[Prawa własności]

Scala/Art Resource, NY

[Prawa własności do ilustracji, strona 29]

Za uprzejmą zgodą Special Collections Library, University of Michigan