Marcin Luter — człowiek i jego spuścizna

„PODOBNO napisano o nim więcej książek niż o jakiejkolwiek innej postaci historycznej, z wyjątkiem jego mistrza, Jezusa Chrystusa”. Zdanie to ukazało się na łamach tygodnika Time. Wypowiedzi i działalność Lutra dały początek reformacji — ruchowi religijnemu uznawanemu przez niektórych za „najważniejszą rewolucję w historii ludzkości”. Tym samym Luter przyczynił się do zmiany krajobrazu religijnego Europy i do wydarzeń, które w tej części świata zamknęły okres średniowiecza. Miał on także wkład w usystematyzowanie pisanego języka niemieckiego. Opracowane przez niego tłumaczenie Biblii wciąż jest najpopularniejszym niemieckim przekładem.

Jakim człowiekiem był Marcin Luter? Dlaczego wywarł taki wpływ na bieg wypadków w Europie?

Luter zostaje uczonym

Marcin Luter urodził się w niemieckim mieście Eisleben w listopadzie 1483 roku. Jego ojcu, który pracował w kopalni miedzi, powodziło się na tyle dobrze, iż zdołał zapewnić synowi wykształcenie. W roku 1501 Marcin rozpoczął studia na uniwersytecie w Erfurcie. W tamtejszej bibliotece mógł po raz pierwszy czytać Biblię. „Księga ta bardzo przypadła mi do gustu”, napisał, „i uważałbym się za szczęśliwca, gdybym kiedyś mógł ją mieć na własność”.

W wieku 22 lat Luter wstąpił do zakonu augustianów w Erfurcie. Później kształcił się na uniwersytecie w Wittenberdze, gdzie uzyskał doktorat z teologii. Uważał, że nie zasługuje na łaskę Bożą, i czasami gnębiły go wyrzuty sumienia. Jednakże dzięki studium Biblii, modlitwie i rozmyślaniu lepiej zrozumiał, jak Bóg zapatruje się na grzeszników. Pojął, że na Jego łaskę nie można sobie zapracować. Jest ona wynikiem życzliwości, której niezasłużenie dostępują ludzie przejawiający wiarę (Rzymian 1:16; 3:23, 24, 28).

Jak Luter upewnił się co do słuszności swego rozumowania? Kurt Aland, profesor historii wczesnochrześcijańskiej i badań nad Nowym Testamentem, napisał: „Analizował całą Biblię, by rozstrzygnąć, czy nowo zdobyta wiedza pozostaje w zgodzie z innymi fragmentami biblijnymi, i znalazł na to pełne potwierdzenie”. Nauka  o usprawiedliwieniu (inaczej mówiąc o zbawieniu) dzięki wierze, a nie uczynkom lub pokucie, stała się jednym z najważniejszych twierdzeń głoszonych przez Lutra.

Zbulwersowany odpustami

Pogląd Lutra na to, jak Bóg zapatruje się na grzeszników, doprowadził do konfliktu z Kościołem katolickim. Ludzie powszechnie wierzyli, że po śmierci grzesznicy muszą przez pewien czas ponosić karę. Mówiono im jednak, że okres ten można skrócić, jeśli się kupi odpusty oferowane z upoważnienia papieża. Handlarze tacy jak Johann Tetzel, przedstawiciel arcybiskupa Moguncji Albrechta, sprzedawali odpusty ludowi, co przynosiło krociowe zyski. Wielu traktowało odpusty niczym ubezpieczenie od grzechów, które mogą się im zdarzyć w przyszłości.

Luter był tym oburzony. Wiedział, że człowiek nie może się targować z Bogiem. Jesienią 1517 roku zredagował słynne 95 tez, w których oskarżył Kościół o nadużycia finansowe, doktrynalne i religijne. Chciał zachęcić do reformy, a nie do buntu; kopie swych tez wysłał do arcybiskupa Moguncji Albrechta i do kilku uczonych. Wielu historyków uznaje rok 1517 za początek reformacji.

Luter nie był jedyną osobą, która ubolewała nad błędami Kościoła. Sto lat wcześniej czeski reformator religijny Jan Hus potępił sprzedaż odpustów. Jeszcze wcześniej Anglik Jan Wiklif wytknął Kościołowi, że niektóre obowiązujące w nim tradycje nie mają podstaw biblijnych. Współcześni Lutrowi Erazm z Rotterdamu i William Tyndale z Anglii domagali się przeprowadzenia reform. Ale dzięki Niemcowi Janowi Gutenbergowi, który wynalazł ruchomą czcionkę, głos Lutra rozległ się głośniej i wywołał szerszy oddźwięk, niż to było w wypadku innych reformatorów.

Prasa drukarska Gutenberga w Moguncji działała od 1455 roku. Do końca XV wieku podobne prasy znajdowały się już w 60 miastach w Niemczech oraz w 12 innych krajach Europy. Po raz pierwszy w historii opinia publiczna mogła zostać szybko poinformowana o interesujących wydarzeniach. Tezy Lutra wydrukowano i rozpowszechniono prawdopodobnie bez jego zgody. Apel o reformę Kościoła przestał być tylko lokalną sensacją. Wzbudził kontrowersje w wielu miejscach, a Marcin Luter z dnia na dzień stał się najsłynniejszym człowiekiem w Niemczech.

Reakcja „słońca i księżyca”

Przez stulecia Europa pozostawała we władzy dwóch potężnych instytucji: Świętego Cesarstwa Rzymskiego oraz Kościoła katolickiego. „Cesarz i papież byli ze sobą związani niczym słońce i księżyc” — wyjaśnia Hanns Lilje, były przewodniczący Światowej Federacji Luterańskiej. Brakowało jednak zgodności co do tego, kto jest słońcem, a kto księżycem. W początkach XVI wieku obie instytucje coraz bardziej traciły na znaczeniu. Nadchodził czas zmian.

Papież Leon X pod groźbą ekskomuniki nakazał Lutrowi, by odwołał swe tezy. Luter odmówił i publicznie spalił bullę papieską zawierającą to ultimatum, a następnie opublikował kolejne dzieła, które zachęcały  księstwa niemieckie do reformy Kościoła nawet bez zgody papieża. W roku 1521 Leon X rzeczywiście ekskomunikował Lutra. Kiedy ten poskarżył się, że został potępiony bez uczciwego procesu, cesarz Karol V wezwał go do stawienia się przed sejmem w Wormacji. Piętnastodniowa podróż Lutra z Wittenbergi do Wormacji w kwietniu 1521 roku przemieniła się w pochód tryumfalny. Lud był po jego stronie i wszyscy chcieli go zobaczyć.

W Wormacji Luter stanął przed cesarzem, książętami i nuncjuszem papieskim. Po podobnej rozprawie w Konstancji w 1415 roku Jan Hus został spalony na stosie. Oczy Kościoła i całego cesarstwa zwróciły się na Lutra, a on odmówił wyrzeczenia się swych poglądów, chyba że przeciwnicy udowodnią mu na podstawie Biblii, iż jest w błędzie. Nikt jednak nie potrafił mu dorównać pod względem wiedzy biblijnej. Rezultatem tego przesłuchania było wydanie dokumentu zwanego edyktem wormackim. Ogłoszono w nim, że Luter jest wyjęty spod prawa, a jego dzieła obłożono zakazem. Życie Lutra, ekskomunikowanego przez papieża i skazanego na banicję przez cesarza, znalazło się w śmiertelnym niebezpieczeństwie.

Następne wydarzenia były dramatyczne i zaskakujące. W drodze powrotnej do Wittenbergi Luter padł ofiarą upozorowanego porwania zorganizowanego przez sprzyjającego mu księcia saskiego Fryderyka. Dzięki temu znalazł się poza zasięgiem swych wrogów. Ukryty w ustronnym zamku w Wartburgu, zapuścił brodę i zmienił tożsamość — podawał się za rycerza Jerzego.

Wielki popyt na „Biblię wrześniową”

Chroniąc się przed cesarzem i papieżem, przez następne 10 miesięcy Luter przebywał w zamku Wartburg. W książce Welterbe Wartburg wyrażono pogląd, iż „czas spędzony na zamku należał do najpłodniejszych i najbardziej twórczych okresów w jego życiu”. Powstało tu jedno z jego największych osiągnięć — tłumaczenie Pism Greckich na podstawie tekstu Erazma z Rotterdamu. Nieopatrzone nazwiskiem tłumacza, zostało opublikowane we wrześniu 1522 roku i stało się znane jako „Biblia wrześniowa”. Kosztowała ona półtora guldena — równowartość rocznych zarobków służącej. Mimo to cieszyła się wielkim popytem. W ciągu 12 miesięcy ukazały się dwa wydania „Biblii wrześniowej” o łącznym nakładzie 6000 egzemplarzy, a w następnych 12 latach pojawiło się co najmniej 69 kolejnych wydań.

W roku 1525 Marcin Luter ożenił się z byłą zakonnicą Katarzyną von Bora. Okazała się ona dobrą gospodynią i potrafiła podołać obowiązkom, które wynikały z hojności jej męża. W domu Lutra oprócz jego żony i sześciorga dzieci mieszkali też przyjaciele, uczeni i różni uciekinierzy. Z upływem lat tak zaczęto cenić rady Lutra, że uczeni, którzy gościli pod jego dachem, zawsze mieli przy sobie  pióro i papier, by notować jego spostrzeżenia. Ich zapiski zebrano i wydano w książce zatytułowanej Luthers Tischreden (Rozmowy przy stole). Przez pewien czas jej nakład w języku niemieckim ustępował tylko Biblii.

Utalentowany tłumacz i płodny pisarz

Do roku 1534 Luter ukończył tłumaczenie Pism Hebrajskich. Potrafił zadbać o właściwy styl, rytm i słownictwo. Przekład ów był zrozumiały dla zwykłych ludzi. Luter tak się wyraził o swojej metodzie tłumaczenia: „Trzeba porozmawiać z matką w jej domu, z dziećmi na ulicy i z prostym człowiekiem na targu, uważnie się im przysłuchiwać, a potem odpowiednio do tego tłumaczyć”. Biblia Lutra przyczyniła się do usystematyzowania języka literackiego, który z czasem przyjął się w całych Niemczech.

Translatorski talent Lutra szedł w parze z umiejętnościami pisarskimi. Mówi się, że w ciągu swego życia twórczego co dwa tygodnie pisał rozprawę. Niektóre z tych dzieł utrzymane są w cierpkim tonie, odzwierciedlającym osobowość autora. Już pierwsze prace Lutra były ostre, a upływ czasu nie stępił jego pióra. Późniejsze eseje cechowała coraz większa surowość. Według pewnego leksykonu dzieła Lutra ujawniają „ogrom jego gniewu”, „brak pokory i miłości”, a także „wysoce rozwinięte poczucie misji” (Lexikon für Theologie und Kirche).

Kiedy wybuchła wojna chłopska i księstwa niemieckie spłynęły krwią, Lutra poproszono o wyrażenie opinii na temat tego powstania. Czy chłopi mieli słuszne powody, by skarżyć się na swych feudalnych panów? Luter nie próbował zachować popularności przez udzielenie odpowiedzi, której oczekiwał ogół ludzi. Wierzył, że słudzy Boży mają być podporządkowani władcom (Rzymian 13:1). Otwarcie więc oświadczył, że rewoltę należy zdławić siłą. „Niech każdy, kto tylko może, dźga, uderza i zabija” — nawoływał. Zdaniem Hannsa Lilje ta wypowiedź kosztowała Lutra „utratę miru, jakim się cieszył u ludu”. Co więcej, późniejsze eseje Lutra dotyczące Żydów, którzy odmówili przejścia na chrześcijaństwo, a zwłaszcza praca O Żydach i ich kłamstwach, skłoniły wielu do uznania ich autora za antysemitę.

Spuścizna Lutra

Reformacja, zainicjowana przez ludzi takich jak Luter, Kalwin i Zwingli, przyczyniła się do ukształtowania nowego podejścia do religii nazwanego protestantyzmem. Główną spuścizną Lutra jest sformułowana przez niego kluczowa nauka o usprawiedliwieniu przez wiarę. Każde z niemieckich księstw albo poparło protestantyzm, albo pozostało przy katolicyzmie. Protestantyzm objął swym wpływem Skandynawię, Szwajcarię, Anglię i Holandię. Dzisiaj wyznają go setki milionów wiernych.

Sporo osób darzy Lutra szacunkiem, choć nie podziela wszystkich jego  wierzeń. W nieistniejącej już Niemieckiej Republice Demokratycznej, w której granicach znalazły się Eisleben, Erfurt, Wittenberga i Wartburg, w roku 1983 uroczyście świętowano 500-lecie urodzin Lutra. Komunistyczne władze najwyraźniej uznawały go za wybitnego przedstawiciela niemieckiej historii i kultury. W latach osiemdziesiątych pewien katolicki teolog tak napomknął o wpływie Lutra: „Po Lutrze nie pojawił się nikt, kto mógłby się z nim równać”. Profesor Aland napisał: „Każdego roku ukazuje się co najmniej 500 nowych publikacji na temat Marcina Lutra i reformacji — i to niemal we wszystkich głównych językach świata”.

Marcin Luter odznaczał się błyskotliwym intelektem, wyjątkową pamięcią, talentem pisarskim i pracowitością. Ale był też niecierpliwy i miewał pogardliwy stosunek do innych, a na to, co uważał za hipokryzję, reagował gwałtownie. Gdy w lutym 1546 roku leżał w Eisleben na łożu śmierci, przyjaciele zapytali go, czy nadal obstaje przy głoszonych przez siebie naukach. „Tak” — odrzekł. Luter zmarł, ale wiele ludzi po dziś dzień wyznaje jego poglądy.

[Ilustracja na stronie 27]

Luter sprzeciwiał się sprzedaży odpustów

[Prawa własności]

Mit freundlicher Genehmigung: Wartburg-Stiftung

[Ilustracja na stronie 28]

Luter odmówił wyrzeczenia się swych poglądów, chyba że przeciwnicy udowodnią mu na podstawie Biblii, iż jest w błędzie

[Prawa własności]

Z książki The Story of Liberty, 1878

[Ilustracje na stronie 29]

Izba Lutra w zamku Wartburg, w której przetłumaczył Biblię

[Prawa własności]

Obie ilustracje: Mit freundlicher Genehmigung: Wartburg-Stiftung

[Prawa własności do ilustracji, strona 26]

Z książki Martin Luther The Reformer, wydanie III, Toronto Willard Tract Depository, Toronto, Ontario

[Prawa własności do ilustracji, strona 30]

Z książki The History of Protestantism (tom 1)