BIBLIA jest natchnionym Słowem Bożym (2 Tymoteusza 3:16). Zawarte w niej informacje na temat dawnych osób, miejsc oraz sytuacji religijnej i politycznej są ścisłe. Treść tej Księgi potwierdzają lub pomagają lepiej zrozumieć odkrycia archeologiczne, choć to nie one decydują o jej wiarogodności.

Do najliczniejszych znalezisk, na które natrafiono podczas wykopalisk archeologicznych, należą fragmenty naczyń glinianych, nazywane ostrakami (od greckiego słowa oznaczającego „skorupkę”). W starożytności na Bliskim Wschodzie, między innymi w Egipcie i Mezopotamii, służyły jako tani materiał pisarski, podobnie jak dzisiaj kartki papieru i notatniki. Zapisywano na nich — zazwyczaj atramentem — kontrakty, rachunki czy też transakcje. Długość tekstu wahała się od jednego słowa do wielu linii lub kolumn.

W trakcie prac wykopaliskowych w Izraelu odkryto liczne ostraki z czasów biblijnych. Szczególnie interesujące są trzy zbiory datowane na VII i VIII wiek p.n.e., ponieważ potwierdzają różne szczegóły biblijnych doniesień historycznych. Są to ostraki z Samarii, Aradu i Lachisz. Przyjrzyjmy się każdemu z tych zbiorów.

Ostraki z Samarii

Samaria była stolicą dziesięcioplemiennego, północnego królestwa izraelskiego, dopóki w roku 740 p.n.e. nie zdobyli jej Asyryjczycy. Księga 1 Królów 16:23, 24 tak opisuje powstanie tego miasta: „W trzydziestym pierwszym roku Asy, króla Judy [947 p.n.e.], Omri został królem Izraela (...). I za dwa talenty srebra kupił od Szemera górę Samarię, i zaczął budować na owej górze, i (...) nadał zbudowanemu przez siebie miastu nazwę Samaria”. W okresie rzymskim przemianowano ją na Sebaste. Jako miasto ostatecznie przestała istnieć w VI wieku n.e.

W roku 1910 podczas wykopalisk na terenie starożytnej Samarii archeolodzy znaleźli zbiór ostraków datowanych na VIII wiek p.n.e. Były wśród nich pokwitowania dostaw oliwy i wina do Samarii z różnych okolicznych miejscowości. Na temat tego odkrycia w pewnej książce powiedziano: „Te 63 ostraki znalezione w roku 1910 (...) słusznie uchodzą za jeden z najważniejszych zbiorów materiałów epigraficznych [pisemnych], które ocalały ze starożytnego Izraela. Ich znaczenie wynika nie tyle z samej ich treści (...) ile z faktu, że zawierają obszerny wykaz izraelskich imion, między innymi założycieli rodów, oraz terminów geograficznych” (Ancient Inscriptions — Voices From the Biblical World). Jak te nazwy potwierdzają różne szczegóły doniesień biblijnych?

Kiedy Izraelici podbili Ziemię Obiecaną i podzielili ją między plemiona, miejsce, gdzie później leżała Samaria, znalazło się na terytorium Manassesa. Jak wynika z Księgi Jozuego 17:1-6, poszczególne części tego obszaru przypadły w udziale dziesięciu rodom wywodzącym się od Manassesa poprzez jego wnuka Gileada. Ich głowami byli:  Abiezer, Chelek, Asriel, Szechem i Szemida. Szósty w tym gronie, Chefer, nie miał wnuków, lecz pięć wnuczek — Machlę, Noę, Choglę, Milkę i Tircę — i każda z nich otrzymała dział ziemi (Liczb 27:1-7).

Na ostrakach z Samarii przetrwało siedem z tych imion rodowych: imiona pięciu synów Gileada oraz dwóch wnuczek Chefera — Chogli i Noi. Na łamach pewnego opracowania zauważono: „Imiona rodowe zachowane na ostrakach z Samarii stanowią pozabiblijne ogniwo łączące rody Manassesa z terytorium, na którym według Biblii osiadły” (NIV Archaeological Study Bible). Tak więc wspomniane ostraki potwierdzają to, co o tych wczesnych dziejach Izraela mówi Pismo Święte.

Ostraki z Samarii zdają się też potwierdzać nakreślony w Biblii obraz tamtejszej sytuacji religijnej. W okresie sporządzania tych zapisków Izraelici łączyli wielbienie Jehowy z kultem kananejskiego boga Baala. Proroctwo Ozeasza, również spisane w VIII wieku p.n.e., zapowiadało czas, gdy Izrael przejęty skruchą będzie nazywał Jehowę swoim „mężem”, a nie „właścicielem [Baalem, Biblia gdańska]” (Ozeasza 2:16, 17). Niektóre imiona utrwalone na ostrakach z Samarii miały następujące znaczenia: „Baal jest moim ojcem”, „Baal śpiewa”, „Baal jest silny”, „Baal pamięta”. Na 11 imion zawierających jakąś formę imienia Jehowa przypada 7 nawiązujących do Baala.

Ostraki z Aradu

Starożytne miasto Arad leżało na półpustynnym płaskowyżu Negeb, w znacznej odległości na południe od Jerozolimy. Podczas prowadzonych tam wykopalisk natrafiono na ślady sześciu kolejno wznoszonych twierdz izraelskich, budowanych w okresie od panowania Salomona (1037-998 p.n.e.) aż do zniszczenia Jerozolimy przez Babilończyków w roku 607 p.n.e. W Aradzie znaleziono największy zbiór ostraków z czasów biblijnych. Obejmuje on ponad 200 skorup glinianych zapisanych po hebrajsku, aramejsku i w innych językach.

Niektóre z nich potwierdzają biblijne informacje o rodzinach kapłańskich. Na przykład na jednej nadmieniono o „synach Koracha”, wspomnianych w Księdze Wyjścia 6:24 i Liczb 26:11. Wzmiankę o nich zawierają też nagłówki Psalmów 42, 44-49, 84, 85, 87 i 88, które wyraźnie przypisują te utwory „synom Koracha”. Ostraki z Aradu nadmieniają również o rodzinach kapłańskich Paszchura i Meremota (1 Kronik 9:12; Ezdrasza 8:33).

A oto inny przykład. W ruinach jednej z twierdz, wzniesionej tuż przed zniszczeniem Jerozolimy przez wojska babilońskie, archeolodzy znaleźli glinianą skorupę adresowaną do dowódcy tej fortyfikacji. Według pewnego dzieła zawierała ona częściowo taki tekst: „Do mego pana Eliasziba. Oby Jahwe [Jehowa] troszczył się o twoją pomyślność. (...) Jeśli chodzi o sprawę, co do której dałeś mi rozkazy, wszystko jest w porządku: przebywa on w świątyni Jahwe” (The Context of Scripture). Zdaniem wielu uczonych wspomniana świątynia to świątynia  jerozolimska, zbudowana za czasów Salomona.

Ostraki z Lachisz

Starożytna twierdza Lachisz (Lakisz) leżała jakieś 44 kilometry na południowy zachód od Jerozolimy. W trakcie wykopalisk w roku 1930 odnaleziono ostraki, z których przynajmniej 12 to listy uznane za „niezwykle ważne (...) ponieważ rzucają światło na sytuację polityczną i ogólny zamęt panujący w Judzie przed nieuchronnym atakiem [babilońskiego króla] Nebukadneccara”.

Najważniejsze listy to korespondencja między niższym rangą oficerem a Jaoszem, przypuszczalnie dowódcą wojskowym Lachisz. Napisana jest językiem podobnym do tego, którego użył w swych księgach żyjący wtedy prorok Jeremiasz. Rozważmy, jak dwa z tych listów harmonizują z biblijnym opisem tego przełomowego okresu.

W Księdze Jeremiasza 34:7 prorok ukazuje, jak „wojska króla Babilonu walczyły przeciw Jerozolimie i przeciw wszystkim miastom Judy, które pozostawiono, przeciw Lachisz i przeciw Azece; one bowiem, miasta warowne, były tymi z miast Judy, które pozostały”. Autor jednego z „listów z Lakisz” najwyraźniej przedstawia te same wydarzenia. Pisze: „Wypatrujemy sygnałów [ogniowych] z Lachisz (...), ponieważ nie widzimy Azeki”. Zdaniem wielu biblistów słowa te sugerują, że Azeka została już zdobyta przez Babilończyków i że Lachisz miało upaść jako następne. Ciekawa jest wzmianka o „sygnałach ogniowych”. O tym sposobie komunikowania się wspomina też Księga Jeremiasza 6:1.

Inny z „listów z Lakisz” przypuszczalnie potwierdza to, co prorocy Jeremiasz i Ezechiel mówili o królu judzkim, który zbuntował się przeciw Babilonowi i zabiegał o pomoc Egiptu (Jeremiasza 37:5-8; 46:25, 26; Ezechiela 17:15-17). W liście tym czytamy: „Twój sługa otrzymał następującą wiadomość: wódz Konjahu, syn Elnatana, wyruszył na południe, aby się udać do Egiptu”. Bibliści na ogół interpretują to posunięcie jako starania o uzyskanie pomocy wojskowej z Egiptu.

Ostraki z Lachisz zawierają też kilka imion występujących w Księdze Jeremiasza. Są to: Neriasz, Jaazaniasz, Gemariasz, Elnatan i Hoszajasz (Jeremiasza 32:12; 35:3; 36:10, 12; 42:1). Nie da się ustalić, czy chodzi o te same osoby. Ponieważ jednak Jeremiasz żył w tym samym okresie, podobieństwo jest godne uwagi.

Wspólna cecha

Zbiory ostraków z Samarii, Aradu i Lachisz potwierdzają szereg szczegółów zawartych w Biblii. Chodzi o imiona rodowe, miejsca geograficzne oraz informacje na temat ówczesnej sytuacji religijnej i politycznej. Znaleziska te mają ważną wspólną cechę.

Listy znalezione w Aradzie i Lachisz zawierają między innymi zwrot „Oby Jehowa zapewnił ci pokój”. W siedmiu wiadomościach z Lachisz imię Boże występuje 11 razy. Ponadto we wszystkich trzech zbiorach jest sporo hebrajskich imion własnych ze skróconą formą imienia Jehowa. Tak więc ostraki te poświadczają, że w tamtym czasie Izraelici posługiwali się imieniem Bożym na co dzień.

[Ilustracja na stronie 13]

Gliniana skorupa z ruin Aradu adresowana do człowieka imieniem Eliaszib

[Prawa własności]

Photograph © Israel Museum, Jerozolima; dzięki uprzejmości Israel Antiquities Authority

[Ilustracja na stronie 14]

Jeden z „listów z Lakisz”, zawierający imię Boże

[Prawa własności]

Zdjęcie wykonane dzięki uprzejmości British Museum