Biblia to wyjątkowa Księga. Ponad trzy miliardy ludzi uważa jej tekst za święty. Jest nazywana bestsellerem wszech czasów, ponieważ jak się szacuje, ukazała się (w całości lub w części) w przeszło 2400 językach w 6 000 000 000 egzemplarzy.

CHOCIAŻ Biblia jest najpoczytniejszą książką w dziejach ludzkości, krąży wiele teorii na temat tego, kiedy została spisana. Najwięcej kontrowersji budzą Pisma Hebrajskie, często nazywane Starym Testamentem. Być może zetknąłeś się z takimi teoriami w czasopismach, książkach lub w jakimś telewizyjnym programie popularnonaukowym. Oto kilka wypowiedzi odzwierciedlających poglądy współczesnych biblistów:

▪ „Teksty biblijne powstały głównie między VIII a VI wiekiem p.n.e., czyli między czasami proroków Izajasza i Jeremiasza”.

▪ „Przez ostatnie dwieście lat bibliści na ogół przyjmują, że większa część Biblii hebrajskiej była spisywana i kompilowana od V do II stulecia p.n.e., w wiekach przypadających na okres perski i hellenistyczny”.

▪ „Wszystkie teksty Biblii hebrajskiej w obecnej postaci pochodzą z epoki hellenistycznej, nawet z II—I wieku [p.n.e.]”.

Co o tych sprzecznych poglądach mają sądzić chrześcijanie, którzy wierzą, że „całe Pismo jest natchnione przez Boga”? (2 Tymoteusza 3:16). Aby to ustalić, zobaczmy, co przemawia za chronologią biblijną i jakie zarzuty wysuwają krytycy.

Chronologia biblijna

Pisma Hebrajskie często nawiązują do chronologii. Ze wzmianek tych wynika, że pierwsze księgi zostały spisane w czasach Mojżesza i Jozuego, około 3500 lat temu *. Kolejne dodali Samuel, Dawid, Salomon i inni pisarze w XI wieku p.n.e. Następnie powstały księgi historyczne, poetyckie i prorocze, które datuje się na okres między IX a V stuleciem p.n.e.

Kopie ksiąg biblijnych lub ich fragmenty, z wyjątkiem Księgi Estery, odkryto wśród  Zwojów znad Morza Martwego. Poddano je analizie metodą radiowęglową (datowanie na podstawie zawartości węgla radioaktywnego) oraz paleograficzną (badanie dziejów i rozwoju dawnego pisma). Oceniono, że najstarsze ze zwojów powstały około III wieku p.n.e.

Co twierdzą krytycy

Chronologię Biblii podważa się przede wszystkim dlatego, że Księga ta podaje, iż została natchniona przez Boga. Profesor Walter C. Kaiser junior w książce The Old Testament Documents (Dokumenty Starego Testamentu) tak nawiązuje do tego popularnego poglądu: „Ponieważ [Biblia] przypisuje sobie Boskie natchnienie, mówi o cudach i o Bogu, jej tekst jest uznawany za niewiarygodny”. Uczeni skłaniający się ku laicyzmowi uważają, że należy ją badać krytycznie tak jak każdą inną książkę.

Poza tym na podstawie darwinowskiej teorii ewolucji przyjęto, że religia rozwijała się od form prostych do bardziej złożonych — od animizmu przez politeizm aż do monoteizmu. Ponieważ pierwsze księgi Biblii opisują religię monoteistyczną, niektórzy utrzymują, że musiały być sporządzone znacznie później, niż sugeruje chronologia biblijna.

Krytyka Biblii obejmuje najrozmaitsze dziedziny. Mówi się o krytyce strukturalnej, historycznej, literackiej, źródłowej i innych. W jednym z nowszych słowników Starego Testamentu poświęcono mnóstwo miejsca na drobiazgową analizę tego typu zagadnień.

Chociaż uczeni różnie oceniają czas powstania ksiąg biblijnych, to wielu opowiada się za hipotezą wysuniętą przez dra Richarda E. Friedmana. Doszedł on do następującego wniosku: „Starożytni pisarze przez setki lat układali teksty poetyckie, prozę i prawa. Potem redaktorzy użyli tych dokumentów jako źródeł i stworzyli z nich Biblię” (The Bible With Sources Revealed).

Te i inne poglądy biblistów przedstawiono w książce Faith, Tradition, and History (Wiara, tradycja i historia). Jednak w podsumowaniu powiedziano: „Wprawdzie uczeni jednomyślnie wyrażają brak zaufania do Pisma Świętego i są absolutnie przekonani o słuszności własnych teorii, ale jednocześnie ostro krytykują opinie kolegów po fachu” (pod red. A. R. Millarda, J. K. Hoffmeiera, D. W. Bakera).

W obronie chronologii biblijnej

Pierwsze księgi biblijne spisano na nietrwałych materiałach. Byłoby więc nierealistyczne oczekiwać, że kiedykolwiek zostaną odkryte oryginalne dokumenty lub ich wczesne kopie z czasów Mojżesza, Jozuego, Samuela czy Dawida. Jednak możliwe jest zbadanie pośrednich dowodów historycznych. Pozwalają  one wyciągnąć wniosek, iż zaakceptowanie dat podanych przez samą Biblię — co zresztą robi wielu szanowanych biblistów i archeologów — jest jak najbardziej rozsądne. Zobaczmy, na co wskazuje analiza faktów.

▪ Czy 3500 lat temu, kiedy zgodnie z Biblią żyli Mojżesz i Jozue, istniała na Bliskim Wschodzie jakaś literatura? Wiadomo, że w starożytnej Mezopotamii i Egipcie powstawały teksty historyczne, religijne, prawne i literackie. A co powiedzieć o tekstach Mojżesza i innych Izraelitów? W pewnym słowniku Starego Testamentu wyjaśniono: „Nie ma podstaw, by wątpić, że w epoce późnego brązu [ok. 1550 do 1200 p.n.e.] w Kanaanie istniała spisana literatura” (Dictionary of the Old Testament: Pentateuch). Dalej czytamy: „Jeśli wziąć pod uwagę starożytne piśmiennictwo, nie ma powodu, dla którego Mojżesz — podobnie jak większość autorów pozostałych ksiąg [biblijnych] — nie miałby sporządzić przypisywanych mu tekstów” (Wyjścia 17:14; 24:4; 34:27, 28; Liczb 33:2; Powtórzonego Prawa 31:24).

▪ Czy pisarze Biblii korzystali z jeszcze starszych źródeł? Tak. Niektórzy wspominali o pewnych ‛księgach’. Mogły to być akta państwowe, rodowody, dzieła historyczne oraz dokumenty plemienne i rodzinne (Liczb 21:14; Jozuego 10:13; 2 Samuela 1:18; 1 Królów 11:41; 2 Kronik 32:32).

▪ Dlaczego nie odnaleziono żadnych biblijnych manuskryptów starszych niż Zwoje znad Morza Martwego? W czasopiśmie Biblical Archaeology Review podano: „Na większości obszaru Palestyny — z wyjątkiem bardzo suchych regionów, takich jak okolice Morza Martwego — nie zachowały się żadne pergaminy ani papirusy. W wilgotnej ziemi te materiały piśmiennicze po prostu gniją. Dlatego fakt, że ich nie odkryto, nie oznacza, iż nigdy nie istniały”. Odnaleziono przecież setki glinianych odcisków pieczęci, którymi poświadczano dokumenty. Papirusy i pergaminy strawił ogień lub zniszczyła wilgoć, ale gliniane odciski przetrwały. Pochodzą one mniej więcej z okresu między IX a V stuleciem p.n.e.

▪ W jaki sposób zachowały się dostępne dziś manuskrypty biblijne? Pewien biblista zauważa: „Opowiadania, psalmy, prawa i proroctwa, które dzisiaj stanowią część Biblii, musiały być kopiowane wiele, wiele razy nawet w czasach biblijnych” (J. L. Kugel, The Bible as It Was). Dodaje też: „Jeśli w czasach biblijnych teksty te wielokrotnie przepisywano, to dlatego, że były one w użytku; odgrywały znaczną rolę w życiu codziennym. (...) Nikt nie zadawałby sobie trudu kopiowania tych tekstów, gdyby nie były przydatne” (Powtórzonego Prawa 17:18; Przysłów 25:1).

 Oznacza to, że gdy w I wieku n.e. zakończono spisywanie Biblii, najdawniejsze księgi biblijne były już kopiowane przez jakieś 1500 lat. Takie pieczołowite kopiowanie obejmowało „uwspółcześnianie pisowni i przestarzałych form gramatycznych, co w starożytności było powszechnie praktykowane na Bliskim Wschodzie” (K. A. Kitchen, On the Reliability of the Old Testament) *. Stawia to pod znakiem zapytania wiarygodność analizy krytycznej tekstu opartej na badaniu jego stylu i gramatyki.

Kiedy spisano Biblię?

Czy więc brak manuskryptów z czasów chociażby Mojżesza, Jozuego bądź Samuela może dowodzić, że księgi biblijne nie były spisane tak wcześnie, jak na to wskazuje sama Biblia? Wielu badaczy przyznaje, iż brak dowodów wcale nie świadczy, że coś nie miało miejsca. Zastanówmy się: Ile nietrwałych materiałów piśmienniczych mogło się zachować? Na przykład jak ocenia egiptolog Kenneth A. Kitchen, nie ocalały prawie żadne egipskie papirusy sprzed okresu grecko-rzymskiego.

Osoby szanujące Biblię mogą też zadać sobie pytanie: „Jak na Pisma Hebrajskie zapatrywał się Jezus?”. W tamtym okresie czas powstania ksiąg biblijnych nie był przedmiotem sporów. Nie ulega kwestii, że Jezus, podobnie jak ogół Żydów, uznawał za prawdziwe zawarte w Pismach odniesienia do chronologii. A czy miał wątpliwości co do tego, kto spisał najdawniejsze księgi biblijne?

Jezus powoływał się na teksty, które utrwalił na piśmie Mojżesz. Na przykład wspomniał o „księdze Mojżesza” (Marka 12:26; Jana 5:46). Nawiązywał też do Księgi Rodzaju (Mateusza 19:4, 5; 24:37-39), Wyjścia (Łukasza 20:37), Kapłańskiej (Mateusza 8:4), Liczb (Mateusza 12:5) i Powtórzonego Prawa (Mateusza 18:16). Pewnego razu oświadczył: „Musi się spełnić wszystko, co o mnie napisano w Prawie Mojżeszowym i u Proroków, i w Psalmach” (Łukasza 24:44). Skoro Jezus nie kwestionował tego, że Mojżesz i inni sporządzili przypisywane im księgi, to z pewnością uznawał również dokładność informacji chronologicznych podanych w Pismach Hebrajskich.

Kiedy więc spisano Biblię? Czy chronologia biblijna jest godna zaufania? Rozważyliśmy koncepcje wielu krytyków, jak również informacje pochodzące z samej Biblii, pośrednie dowody historyczne oraz pogląd Jezusa. W modlitwie do swego Ojca, Jehowy Boga, powiedział on: „Twoje słowo jest prawdą” (Jana 17:17). Czy teraz twoja odpowiedź na zadane powyżej pytania pokaże, że się z tym zgadzasz?

[Przypisy]

[Diagram i ilustracje na stronach 20-23]

[Patrz publikacja]

Na wykresie zaznaczono przybliżony czas ukończenia niektórych ksiąg biblijnych

2000 p.n.e.

1800

[Ilustracja]

Egipscy skrybowie sporządzali teksty pisane jeszcze przed czasami Mojżesza

[Prawa własności]

© DeA Picture Library/​Art Resource, NY

1600

[Ilustracja]

Mojżesz, który ukończył Księgę Rodzaju w roku 1513 p.n.e., spisał ją na nietrwałym materiale

Rodzaju 1513 p.n.e.

Jozuego

1400

1200

Samuela

1000 p.n.e.

[Ilustracja]

Zachowały się setki glinianych odcisków pieczęci

Datuje się je na lata 900-500 p.n.e.

Jonasza

800

Izajasza

600

Jeremiasza

Daniela

[Ilustracja]

Zwinięty dokument papirusowy, przewiązany sznurkiem z glinianą pieczęcią

Datuje się go na rok 449 p.n.e.

[Prawa własności]

Brooklyn Museum, dar Theodory Wilbour z kolekcji jej ojca Charlesa Edwina Wilboura

400

200

[Ilustracja]

Zwoje znad Morza Martwego — najstarsze odnalezione dotąd manuskrypty biblijne — były zawinięte w płótno i ukryte w dzbanach

Datuje się je na okres między III a I wiekiem p.n.e.

[Prawa własności]

Shrine of the Book, Photo © The Israel Museum, Jerozolima