Studia o natchnionych Pismach oraz ich pochodzeniu

Studium 9

Archeologia a natchnione sprawozdanie

Znaleziska archeologiczne i starożytne świeckie dokumenty historyczne, które potwierdzają relację biblijną.

1. Czym jest i czym się zajmuje archeologia biblijna?

 ARCHEOLOGIA biblijna to nauka zajmująca się badaniem ludów i wydarzeń z czasów biblijnych na podstawie pism, narzędzi, budowli i innych pozostałości znajdowanych w ziemi. Poszukiwanie wytworów ręki ludzkiej w starożytnych miejscach związanych z historią biblijną wymaga wielu prac badawczych i przesypania milionów ton ziemi. Archeologów interesują wszelkie przedmioty świadczące o ludzkich umiejętnościach oraz stanowiące dowód życia i działalności człowieka. Mogą to być na przykład wyroby garncarskie, ruiny budowli, tabliczki gliniane, inskrypcje, dokumenty, pomniki czy też kroniki wyryte na kamieniu.

2. Jakie znaczenie ma archeologia biblijna?

² Do początków XX wieku archeologia zdążyła się rozwinąć w poważną dziedzinę nauki. Czołowe uniwersytety i muzea europejskie oraz amerykańskie finansowały wyprawy do krajów biblijnych. Wykopaliska dostarczyły archeologom mnóstwa informacji rzucających światło na to, jak wyglądało życie w czasach biblijnych. Niektóre znaleziska archeologiczne potwierdzają wiarogodność Biblii i wykazują jej drobiazgową wręcz dokładność.

ARCHEOLOGIA A PISMA HEBRAJSKIE

3. Jakie starodawne ruiny i zapiski potwierdzają istnienie zigguratów w starożytnym Babilonie?

³ Wieża Babel. Według Biblii wieża Babel była potężną budowlą (Rodz. 11:1-9). Ciekawe, że na terenie Babilonu i wokół jego ruin archeolodzy odkopali wiele zigguratów, czyli wież świątynnych w kształcie piramid schodkowych, między innymi ruiny świątyni Etemenanki, która znajdowała się w obrębie murów Babilonu. Starożytne zapisy dotyczące takich świątyń często zawierają słowa: „Jej szczyt ma sięgać aż do niebios”. Król Nebukadneccar (Nabuchodonozor) podobno powiedział: „Przyłożyłem rękę do tego, aby nasadzić wierzchołek na Etemenanki, tak iżby szedł z niebem w zawody”. * Pewien fragment donosi o runięciu takiego zigguratu: „Budowa tej wieży obraziła bogów. Nocą zburzyli to, co było zbudowane. Rozproszyli ich, a mowę ich uczynili obcą. Udaremnili postęp”. *

4. Jakich odkryć archeologicznych dokonano przy źródle Gichon i jaki związek mogą one mieć ze sprawozdaniem biblijnym?

⁴ Tunele wodne przy źródle Gichon. W roku 1867 Charles Warren odkrył na obszarze Jerozolimy kanał wodny biegnący od źródła Gichon w głąb wzgórza oraz pionowy szyb, który prowadził w kierunku Miasta Dawidowego. Prawdopodobnie tą drogą ludzie Dawida po raz pierwszy przedostali się do miasta (2 Sam. 5:6-10). W latach 1909-1911 oczyszczono cały system tuneli ciągnących się od źródła Gichon. Pewien duży tunel był wydrążony w litej skale i miał średnią wysokość 1,8 metra i długość 533 metry. Prowadził od Gichonu do sadzawki Siloam w dolinie Tyropeon (w obrębie miasta) i najwyraźniej był to ten, który zbudował Ezechiasz. Na ścianie tego wąskiego tunelu odkryto starohebrajską inskrypcję, której fragment brzmi: „Z przebiciem [tunelu] rzecz miała się tak: gdy [kopiący unieśli] kilofy jeden naprzeciw drugiego [z obu stron ściany] i pozostały do przebicia tylko trzy łokcie [dał się słyszeć] głos jednego [z nich], który wołał [coś] do drugiego, [stało się tak] ponieważ z prawej i z [lewej] była w skale szczelina. W dniu przebicia [tunelu] kuli tedy kopacze [ścianę] kilof naprzeciw kilofa, aby zbliżyć się jeden do drugiego. I [wreszcie] popłynęły wody ze źródła aż do basenu odległego o 1200 łokci. A sto łokci wynosiła grubość skały ponad głowami kopaczy!” Jak na owe czasy było to wybitne osiągnięcie sztuki inżynierskiej! (2 Król. 20:20; 2 Kron. 32:30). *

5. Jakie znalezisko archeologiczne w Karnaku potwierdza najazd Sziszaka i nazwy miejscowości biblijnych?

⁵ Płaskorzeźba przedstawiająca zwycięstwo Sziszaka. Król egipski Sziszak jest wymieniony w Biblii siedem razy. Ponieważ król Rechoboam odstąpił od prawa Bożego, Jehowa pozwolił Sziszakowi dokonać najazdu na Judę w roku 993 p.n.e., ale nie dopuścił do jej całkowitego spustoszenia (1 Król. 14:25-28; 2 Kron. 12:1-12). Do niedawna sądzono, że nie ma pozabiblijnych doniesień o tym najeździe. Odkryto jednak obszerny dokument o faraonie Szeszonku I, którego Biblia nazywa Sziszakiem. Jest to ogromna, pokryta hieroglifami płaskorzeźba na południowej ścianie okazałej egipskiej świątyni w Karnaku  (starożytne Teby). Przedstawiono na niej egipskiego boga Amona, trzymającego w prawej ręce sierpowaty miecz. Amon prowadzi do faraona Sziszaka 156 skrępowanych jeńców palestyńskich, przywiązanych powrozami do jego lewej ręki. Każdy jeniec symbolizuje jakieś miasto lub wioskę, których nazwy zapisano pismem hieroglificznym. Wśród dających się jeszcze odczytać i zidentyfikować jest Rabbit (Joz. 19:20), Taanach, Bet-Szean i Megiddo (Joz. 17:11), Szunem (Joz. 19:18), Rechob (Joz. 19:28), Chafaraim (Joz. 19:19), Gibeon (Joz. 18:25), Bet-Choron (Joz. 21:22), Ajjalon (Joz. 21:24), Socho (Joz. 15:35) i Arad (Joz. 12:14). W dokumencie tym wymieniono również „Pole Abrama” i jest to najwcześniejsza wzmianka o Abrahamie w tekstach egipskich. *

6, 7. Jakie są dzieje steli Meszy i co donosi ona o wojnie między Izraelem a Moabem?

⁶ Stela Meszy. W roku 1868 niemiecki misjonarz F. A. Klein dokonał w miejscowości Diban (Dibon) zadziwiającego odkrycia — znalazł starożytną inskrypcję na kamiennej płycie. Nazwano ją potem stelą Meszy albo Kamieniem Moabitów. Zrobiono odbitkę zapisanej powierzchni, ale samą płytę porozbijali na kawałki Beduini, zanim zdołano ją zabrać. Większość fragmentów udało się jednak odzyskać i obecnie stela jest przechowywana w paryskim Luwrze, a w Muzeum Brytyjskim w Londynie znajduje się jej kopia. Stela została sporządzona w Dibonie (w Moabie) i opisuje z punktu widzenia króla Meszy dzieje jego buntu przeciw Izraelowi (2 Król. 1:1; 3:4, 5). Fragment inskrypcji brzmi: „Ja jestem Mesza, syn Kemosz-bone, król Moabu, Dibonita. (...) Omri był królem Izraela i przez długi czas gnębił Moab, ponieważ Kamosz był rozgniewany na swój kraj. Następcą po nim został jego syn. On również powiedział: ‚Będę gnębić Moab’. Powiedział (tak) za czasu mojego (panowania), lecz ja zatriumfowałem nad nim i nad jego domem, a Izrael na zawsze został zniszczony! (...) I Kemosz rzekł do mnie: ‚Idź, zabierz Nebo od Izraela!’ Poszedłem więc nocą i walczyłem przeciw nim od świtu aż do południa, zdobyłem miasto i wybiłem do nogi. (...) I wziąłem stamtąd sprzęty Jahwe, wlokąc je przed Kemosza”. * Zwróćmy uwagę na ostatnie zdanie, w którym wymieniono imię Boże. Widać je na zdjęciu steli Meszy, zamieszczonym poniżej. Występuje tam w formie tetragramu w 18 wierszu, po prawej stronie.

⁷ Na steli Meszy wymienione są też następujące miejsca i miejscowości biblijne: Atarot i Nebo (Liczb 32:34, 38), Arnon, Aroer, Medeba i Dibon (Joz. 13:9), Bamot-Baal, Bet-Baal-Meon, Jahac i Kiriataim (Joz. 13:17-19), Becer (Joz. 20:8), Choronaim (Izaj. 15:5), Bet-Diblataim i Keriot (Jer. 48:22, 24). Potwierdza ona zatem historyczność tych miejsc.

8. Co Biblia mówi o Sancheribie i co ujawniły prace wykopaliskowe w jego pałacu?

⁸ Graniastosłup Sennacheryba. Biblia dość szczegółowo opisuje inwazję dokonaną przez Asyryjczyków  w roku 732 p.n.e. pod dowództwem króla Sancheriba (Sennacheryba) (2 Król. 18:13 do 19:37; 2 Kron. 32:1-22; Izaj. 36:1 do 37:38). W latach 1847-1851 w miejscu, gdzie niegdyś leżała Niniwa, na terytorium starożytnej Asyrii, angielski archeolog A. H. Layard odkopał ruiny wielkiego pałacu Sancheriba. Stwierdzono, że było w nim około 70 pomieszczeń, a jego ściany miały łącznie ponad 3 kilometry długości i były wyłożone płytami pokrytymi płaskorzeźbami. Na glinianych graniastosłupach sporządzone były roczne zapisy wydarzeń, zwane też rocznikami Sancheriba. Ostateczną wersją tych roczników, utrwaloną prawdopodobnie krótko przed śmiercią władcy, jest graniastosłup zwany Pryzmą Taylora, przechowywany w Muzeum Brytyjskim. Jednakże Instytut Orientalistyczny Uniwersytetu Chicagowskiego ma jeszcze lepiej zachowaną kopię takiego tekstu na graniastosłupie, który odkryto w pobliżu starożytnej Niniwy, stolicy imperium asyryjskiego.

9. W czym relacja Sancheriba zgadza się z Biblią, a o czym nie wspomina i dlaczego?

⁹ W rocznikach tych Sancherib podaje własną, chełpliwą wersję swego najazdu na Judę: „Co dotyczy Ezechiasza z Judy, który się nie poddał pod moje panowanie, obległem jego 46 ufortyfikowanych miast otoczonych murami i niezliczone małe miasta w ich okolicy, i zdobyłem je szturmując ze swoich mostów i atakując z machin oblężniczych, przy pomocy walki piechoty oraz dzięki zastosowaniu wyłomów, podkopów, przewrotów (?). Zabrałem od nich 200 150 osób, dorosłych i dzieci, mężczyzn i niewiast, koni, mułów, osłów, wielbłądów, wołów i drobnego bydła bez miary i włączyłem w liczbę łupów wojennych. Jego samego (Ezechiasza) zamknąłem, jak ptaka w klatce, w jego siedzibie, Jerozolimie. (...) Jego miasta, które złupiłem, oderwałem od jego terytorium i dałem je królowi Aszdod, Mitinti, królowi Akkaronu, Padi, i królowi Gazy, Sil-Belowi (...) Co do samego Ezechiasza (...) razem z 30 talentami złota, 800 talentami w srebrze, drogocennymi kamieniami, barwiczkami, pastelami (?), wielkimi kamieniami lazurowymi, łóżkami z kości słoniowej, skórami słoni, kością słoniową, hebanem, drzewem bukszpanowym (?), ile tylko można było znaleźć w wielkim skarbcu, jak również jego córki, dziewice, śpiewacy i śpiewaczki, musieli pójść w moim orszaku do mojej stolicy Niniwy. Dla przekazania mi zaś swojej daniny i złożenia mi hołdu wyprawił on swoich posłów”. * Jeżeli chodzi o daninę nałożoną na Ezechiasza przez Sancheriba, sprawozdanie biblijne potwierdza 30 talentów złota, ale wspomina tylko o 300 talentach srebra. Z Biblii ponadto wynika, że daninę złożono, zanim Sancherib zagroził Jerozolimie oblężeniem. W swojej naciąganej relacji, sporządzonej na potrzeby historii asyryjskiej, Sancherib celowo pomija wzmiankę o swej druzgocącej klęsce w Judzie, kiedy to jednej nocy anioł Jehowy zabił 185 000 żołnierzy, zmuszając króla — niczym wychłostanego psa — do ucieczki do Niniwy. Niemniej ten chełpliwy zapis utrwalony na graniastosłupie Sancheriba potwierdza zmasowany najazd na Judę, zanim Jehowa zmusił do odwrotu Asyryjczyków zagrażających Jerozolimie (2 Król. 18:14; 19:35, 36).

10, 11. (a) Czym są „listy z Lakisz” i co one odzwierciedlają? (b) W jaki sposób popierają relację Jeremiasza?

¹⁰ „Listy z Lakisz”. O słynnej twierdzy Lachisz (Lakisz) wspomniano w Biblii ponad 20 razy. Leżała ona około 45 kilometrów na południowy zachód od Jerozolimy. W ruinach Lachisz przeprowadzono rozległe prace wykopaliskowe. W roku 1935 w wartowni przy podwójnej bramie znaleziono 18 ostraków, czyli skorupek glinianych pokrytych pismem (w roku 1938 odkryto dalsze trzy). Okazało się, że są to listy sporządzone pismem starohebrajskim. Zbiór tych 21 ostraków znany jest dzisiaj jako „listy z Lakisz”. W latach 609-607 p.n.e. judzka twierdza Lachisz, będąca jednym z ostatnich miejsc oporu, została zburzona i spalona przez Nebukadneccara. Znalezione listy świadczą o tym, jak niespokojny był to czas. Wydaje się, że zostały wysłane z ocalałych placówek wojsk judzkich do Jaosza, wojskowego komendanta Lachisz. Oto fragment jednego z nich (nr IV): „Oby JHWH [tetragram imienia Jehowa] dał memu panu usłyszeć nawet teraz pomyślne wieści. (...) Wypatrujemy sygnałów ogniowych z Lachisz, zgodnie ze wszystkimi wskazówkami mego pana, ponieważ nie widzimy Azeki”. Stanowi to dobitne potwierdzenie doniesienia z Księgi Jeremiasza 34:7, gdzie wymieniono Lachisz i Azekę jako ostatnie dwa utrzymujące się jeszcze obwarowane miasta. Z tego listu najwyraźniej  wynika, że Azeka właśnie padła. Imię Boże w formie tetragramu występuje w tych listach często, co wskazuje, że wśród ówczesnych Żydów imię Jehowa było w codziennym użyciu.

¹¹ Inny list (nr III) zaczyna się następująco: „Niech JHWH [Jehowa] sprawi, żeby pan mój usłyszał wieści o pokoju! (...) I przekazano ustnie twemu słudze wiadomość: ‚Dowódca wojsk Koniasz, syn Elnatana, zszedł, aby się udać do Egiptu, a do Hodawiasza, syna Achijasza, i jego ludzi posłał, aby uzyskać od niego [zaopatrzenie]’”. List ten zdaje się potwierdzać, że Juda zwróciła się o pomoc do Egiptu, czym pogwałciła nakaz Jehowy i przypieczętowała swoją zgubę (Izaj. 31:1; Jer. 46:25, 26). Imiona Elnatan i Hoszajasz, które występują w pełnym tekście tego listu, napotykamy również w Księdze Jeremiasza 36:12 i 42:1. Podobna zbieżność między listami a biblijną Księgą Jeremiasza dotyczy jeszcze trzech imion: Neriasz, Jaazaniasz i Gemariasz (Jer. 32:12; 35:3; 36:10). *

12, 13. Co opisuje Kronika Nabonida i dlaczego ma szczególną wartość?

¹² Kronika Nabonida. W drugiej połowie XIX wieku w pobliżu Bagdadu odkopano wiele glinianych tabliczek i walców, które dostarczyły sporo informacji o dziejach starożytnego Babilonu. Jednym z bardzo cennych znalezisk okazała się tak zwana Kronika Nabonida, przechowywana obecnie w Muzeum Brytyjskim. Król babiloński Nabonid był ojcem swego współwładcy Belszaccara (Baltazara). Przeżył syna, który został zabity w nocy 5 października 539 roku p.n.e., gdy wojska Cyrusa Persa zdobyły Babilon (Dan. 5:30, 31). W ustaleniu dnia tego wydarzenia pomaga nam właśnie Kronika Nabonida — zadziwiająco dobrze datowana relacja o upadku Babilonu. Oto tłumaczenie jej małego fragmentu: „W miesiącu Taszritu [Tiszri, wrzesień-październik], gdy Cyrus zaatakował wojska Akkadu w Opis nad Tygrysem (...) 14 dnia bez bitwy zdobyto Sippar. Nabonid uciekł. Dnia 16 [11 października 539 roku p.n.e. według kalendarza juliańskiego; 5 października według kalendarza gregoriańskiego] Gobrias (Ugbaru), namiestnik Gutium, wraz z wojskami Cyrusa dostali się bez bitwy do Babilonu. Następnie pojmano Nabonida w Babilonie, gdy (tam) wrócił. (...) W miesiącu Arahszamnu [Marcheszwan, październik-listopad], dnia 3 [28 października według kalendarza juliańskiego], Cyrus wkroczył do Babilonu, rozpościerano przed nim zielone gałęzie — miastu narzucono stan ‚pokoju’ (sulmu). Cyrus rozesłał pozdrowienia po całym Babilonie. Gobrias, jego namiestnik, wprowadził na urząd w Babilonie (pod-)namiestników”. *

¹³ Warto zauważyć, że kronika ta nic nie wspomina o Dariuszu Medzie i jak dotąd nie znaleziono o nim wzmianki w jakiejkolwiek inskrypcji pozabiblijnej ani w żadnym świeckim dokumencie historycznym sprzed czasów Józefa Flawiusza (żydowskiego historyka z I wieku n.e.). Niektórzy więc wnioskują, iż mógł nim być Gobrias, o którym mowa w powyższym sprawozdaniu. Wprawdzie dostępne informacje o Gobriasie zdają się pokrywać z tym, co wiadomo o Dariuszu, utożsamienia takiego nie można jednak uważać za ostateczne. * W każdym razie historia świecka zdecydowanie dowodzi, że Cyrus odegrał pierwszoplanową rolę w podboju Babilonu i że potem sprawował tam władzę królewską.

14. Co zapisano na cylindrze Cyrusa?

¹⁴ Cylinder Cyrusa. W jakiś czas po tym, jak Cyrus objął władzę królewską w perskim mocarstwie światowym, sporządzono gliniany cylinder z opisem jego zwycięstwa nad Babilonem w roku 539 p.n.e. Ten cenny dokument również jest przechowywany w Muzeum Brytyjskim. A oto tłumaczenie pewnego fragmentu: „Ja jestem Cyrus, król świata, król wielki, król prawowity, król Babilonu, król Sumeru i Akkadu, król czterech krańców (ziemi), (...) przywróciłem [wspomnianym wcześniej] świętym miastom po drugiej stronie Tygrysu, których przybytki długo leżały w gruzach, posągi, które tam mieszkały, i dałem im trwałe przybytki. Zebrałem (też) wszystkich ich (dawniejszych) mieszkańców i zwróciłem (im) ich siedziby”. *

15. Co cylinder Cyrusa mówi nam o tym władcy i jak to harmonizuje z Biblią?

¹⁵ Cylinder Cyrusa donosi więc o polityce repatriacyjnej króla wobec podbitych ludów. W jej ramach  Cyrus wydał dekret umożliwiający Żydom powrót do Jerozolimy i odbudowanie tam domu Jehowy. Ciekawe, że Jehowa już 200 lat wcześniej proroczo wymienił imię Cyrusa jako tego, który zdobędzie Babilon i przyczyni się do odrodzenia ludu Jehowy (Izaj. 44:28; 45:1; 2 Kron. 36:23).

ARCHEOLOGIA A CHRZEŚCIJAŃSKIE PISMA GRECKIE

16. Co archeologia wydobyła na światło dzienne w odniesieniu do Pism Greckich?

¹⁶ Podobnie jak w wypadku Pism Hebrajskich, archeologia wydobyła na światło dzienne wiele interesujących znalezisk potwierdzających natchnione sprawozdania zawarte w Chrześcijańskich Pismach Greckich.

17. Jak archeologia potwierdza rozmowę Jezusa na temat płacenia podatku?

¹⁷ Denar z podobizną Tyberiusza. Z Biblii wyraźnie wynika, że Jezus pełnił swą służbę za panowania cesarza Tyberiusza. Niektórzy przeciwnicy Jezusa starali się go podejść, poruszając kwestię płacenia cesarzowi podatku pogłównego. W sprawozdaniu czytamy: „Odkrywszy ich obłudę, rzekł do nich: ‚Dlaczego wystawiacie mnie na próbę? Przynieście mi denara, bym go obejrzał’. Przynieśli jednego. I powiedział do nich: ‚Czyj to wizerunek i napis?’ Rzekli mu: ‚Cezara’. Wtedy Jezus powiedział: ‚Spłacajcie to, co Cezara, Cezarowi, a co Boże, Bogu’. I zaczęli go podziwiać” (Marka 12:15-17). Archeolodzy znaleźli srebrnego denara z podobizną głowy cesarza Tyberiusza! Monetę tę puszczono w obieg około roku 15 n.e. Zgadza się to z faktem, że Tyberiusz panował jako cesarz od roku 14 n.e., a dodatkowo poświadcza doniesienie biblijne, według którego służba Jana Chrzciciela rozpoczęła się w 15 roku Tyberiusza, czyli wiosną roku 29 n.e. (Łuk. 3:1, 2).

18. Jakiego odkrycia dokonano w związku z Poncjuszem Piłatem?

¹⁸ Inskrypcja z imieniem Poncjusza Piłata. Pierwszego odkrycia archeologicznego, które miało związek z Poncjuszem Piłatem, dokonano dopiero w roku 1961. Była nim znaleziona w Cezarei kamienna płyta z wyrytym po łacinie imieniem Poncjusza Piłata.

19. Co znajduje się po dzień dzisiejszy w Atenach, potwierdzając scenerię sprawozdania z Dziejów Apostolskich 17:16-34?

¹⁹ Areopag. W roku 50 n.e. Paweł wygłosił w Atenach jedno ze swych najsłynniejszych przemówień zachowanych na piśmie (Dzieje 17:16-34). Wcześniej pewni Ateńczycy pochwycili go i zaprowadzili na Areopag, czyli Wzgórze Aresa. Jest to nagie, skaliste wzgórze, które wznosi się na wysokość około 120 metrów i leży po północno-zachodniej stronie ateńskiego Akropolu. Wykute w skale schody prowadzą na szczyt, gdzie w dalszym ciągu znajdują się szorstkie skalne ławy, tworzące trzy boki kwadratu. Areopag istnieje do dziś, potwierdzając historyczność wymienionego w Biblii miejsca, gdzie Paweł wygłosił swe słynne przemówienie.

20. Co i w jaki sposób poświadcza Łuk Tytusa?

²⁰ Łuk Tytusa. W roku 70 n.e. Rzymianie pod wodzą Tytusa zburzyli Jerozolimę i tamtejszą świątynię. Następnego roku Tytus wraz ze swym ojcem, cesarzem Wespazjanem, świętował w Rzymie ten tryumf. W pochodzie tryumfalnym poprowadzono 700 wybranych jeńców żydowskich. Niesiono też całe mnóstwo łupów wojennych, między innymi skarby świątynne. Sam Tytus sprawował władzę cesarską w latach 79-81, a po jego śmierci ukończono prace nad wielkim pomnikiem, Łukiem Tytusa, który poświęcono divo Tito (boskiemu Tytusowi). Pochód tryumfalny Tytusa upamiętniono na płaskorzeźbie wyrytej po obu stronach przejścia przez łuk. Po jednej stronie widać żołnierzy rzymskich z włóczniami bez grotów, uwieńczonych laurami i niosących święte sprzęty ze świątyni jerozolimskiej. Jest wśród nich siedmioramienny świecznik oraz stół pokładny, na którym leżą święte trąby. Na płaskorzeźbie po drugiej stronie przejścia ukazano zwycięskiego Tytusa stojącego na czterokonnym rydwanie prowadzonym przez kobietę, która przedstawia miasto Rzym. * Co roku tysiące turystów ogląda w Rzymie tryumfalny Łuk Tytusa, będący niemym świadectwem spełnienia się proroctwa Jezusa i wstrząsającego wykonania wyroku Jehowy na buntowniczej Jerozolimie (Mat. 23:37 do 24:2; Łuk. 19:43, 44; 21:20-24).

21. (a) W jaki sposób znaleziska archeologiczne i odkrycia manuskryptów wzajemnie się uzupełniają? (b) Jaki jest właściwy pogląd na archeologię?

²¹ Podobnie jak odkrycie starożytnych manuskryptów pomogło odtworzyć czysty, oryginalny tekst Biblii, tak też mnóstwo znalezisk archeologicznych w wielu wypadkach potwierdziło aż do najdrobniejszych szczegółów wiarogodność sprawozdania biblijnego pod względem historycznym, chronologicznym i geograficznym. Błędem byłoby jednak sądzić, iż archeologia zawsze zgadza się z Biblią. Trzeba pamiętać, że ta dziedzina nauki nie jest nieomylna. Znaleziska archeologiczne podlegają interpretacjom ludzkim, a te od czasu do czasu się zmieniają. Archeologia niekiedy  jednak mimowolnie poświadcza wiarogodność Słowa Bożego. Zdaniem nieżyjącego już Frederica Kenyona, wieloletniego dyrektora i głównego kustosza Muzeum Brytyjskiego, archeologia przyczyniła się również do „lepszego zrozumienia [Biblii] przez dokładniejsze poznanie miejsc i tła opisanych w niej wydarzeń”. * Wiara powinna się jednak opierać na Biblii, a nie na archeologii (Rzym. 10:9; Hebr. 11:6).

22. Jakie dowody rozważymy w następnym studium?

²² Z następnego studium dowiemy się, że Biblia sama w sobie zawiera przekonujące dowody na to, iż rzeczywiście jest autentycznym „słowem Boga, który żyje i trwa” (1 Piotra 1:23).

[Przypisy]

[Pytania do studium]

[Ilustracje na stronie 333]

Stela Meszy

Powiększony tetragram napisany starożytnymi literami w wierszu 18, po prawej stronie

[Ilustracja na stronie 334]

Graniastosłup Sennacheryba

[Ilustracja na stronie 335]

Kronika Nabonida

[Ilustracja na stronie 336]

Denar z podobizną Tyberiusza

[Ilustracja na stronie 337]

Łuk Tytusa

[Prawa własności do ilustracji, strona 337]

Zdjęcia do studium 9 w kolejności stron:

s. 333, Musée du Louvre, Paryż;

s. 334, za uprzejmą zgodą Oriental Institute, University of Chicago;

ss. 335, 336, za uprzejmą zgodą zarządu The British Museum.