Jak ta koncepcja pojawiła się w judaizmie, chrześcijaństwie i islamie

„Religia jest między innymi próbą pogodzenia wiernych z myślą, że pewnego dnia będą musieli umrzeć. Stara się to uczynić, obiecując im lepsze życie po śmierci albo ponowne narodzenie, albo jedno i drugie” (GERHARD HERM, NIEMIECKI PISARZ).

1. Na jakim podstawowym wierzeniu większość religii opiera obietnicę życia po śmierci?

PRAWIE każda religia obiecująca życie po śmierci opiera się na wierzeniu, że człowiek ma nieśmiertelną duszę, która wędruje w zaświaty lub wciela się w inne stworzenie. Jak wyjaśniono w poprzedniej części, wiara w ludzką nieśmiertelność jest od samego początku nieodłącznym składnikiem religii Wschodu. A co z judaizmem, chrześcijaństwem i islamem? Jak doszło do tego, że owa nauka zaczęła odgrywać ważną rolę w tych religiach?

Judaizm wchłania greckie pojęcia

2, 3. Czy według dzieła Encyclopaedia Judaica święte teksty hebrajskie uczyły o nieśmiertelności duszy?

² Judaizm sięga korzeniami czasów Abrahama, czyli jakichś 4000 lat wstecz. Święte teksty hebrajskie zaczęto spisywać w XVI wieku p.n.e. i ukończono, zanim Sokrates i Platon nadali kształt teorii nieśmiertelności duszy. Czy te Pisma uczyły o duszy nieśmiertelnej?

³ Encyclopaedia Judaica odpowiada: „Jasno sprecyzowana, mocna wiara w nieśmiertelność duszy została wprowadzona dopiero w okresie pobiblijnym (...) i stała się jedną z podstaw religii żydowskiej i chrześcijańskiej”. Podano też: „W czasach biblijnych osobę traktowano jako całość. Nie oddzielano więc w wyraźny sposób duszy od ciała”. W początkowym okresie Żydzi oczekiwali zmartwychwstania umarłych, a zatem „odróżniano je od wierzenia w (...) nieśmiertelność duszy” — wyjaśniono we wspomnianej encyklopedii.

4-6. Jak nauka o nieśmiertelności duszy stała się „jedną z podstaw” judaizmu?

⁴ Jak wobec tego nauka ta stała się „jedną z podstaw” judaizmu? Odpowiedzi udziela historia. W roku 332 p.n.e. Aleksander Wielki dokonał błyskawicznego podboju znacznych połaci Bliskiego Wschodu. Gdy dotarł do Jerozolimy, Żydzi przyjęli go z otwartymi ramionami. Jak donosi Józef Flawiusz, żydowski historyk z I wieku n.e., pokazali mu nawet proroctwo spisane przeszło 200 lat wcześniej przez Daniela. Dokładnie przedstawiało ono podboje „króla Grecji”, którym okazał się właśnie Aleksander (Daniela 8:5-8, 21). Jego następcy dalej realizowali przedsięwzięty przez niego plan hellenizacji, szerząc w całym imperium grecką mowę, kulturę i filozofię. Stopienie dwóch kultur — greckiej i żydowskiej — było nieuniknione.

⁵ Na początku III wieku p.n.e. przystąpiono do opracowywania Septuaginty, pierwszego przekładu Pism Hebrajskich na grekę. Dzięki niemu z religią żydowską zapoznało się wielu  pogan, którzy nabrali dla niej szacunku, a niekiedy nawet stawali się jej wyznawcami. Z kolei Żydzi zgłębiali myśl grecką, w wyniku czego pojawili się wśród nich filozofowie, co w dziejach tego narodu było zupełną nowością. Jednym z tych filozofów był Filon z Aleksandrii, żyjący w I stuleciu n.e.

⁶ Filon czcił Platona i usiłował wyjaśnić judaizm językiem greckiej filozofii. „Dokonując jedynej w swoim rodzaju syntezy filozofii platońskiej i tradycji biblijnej, Filon utorował drogę późniejszym myślicielom chrześcijańskim [oraz żydowskim]” — podano w książce Heaven—​A History (Dzieje nieba). A co sądził o duszy? Dalej czytamy: „Według niego śmierć przywraca duszę do stanu pierwotnego, poprzedzającego narodziny. Skoro dusza należy do świata duchowego, życie w ciele staje się wyłącznie krótkim, często godnym pożałowania epizodem”. W nieśmiertelność duszy wierzyli też tacy żydowscy myśliciele, jak Izaak Israeli, znany lekarz z przełomu IX i X stulecia, oraz filozof Mojżesz Mendelssohn, żyjący w XVIII wieku w Niemczech.

7, 8. (a) Jaki pogląd na duszę przedstawia Talmud? (b) Co mówi o duszy późniejsza żydowska literatura mistyczna?

⁷ Głęboki wpływ na życie i poglądy Żydów wywarł również Talmud — spisany zbiór tak zwanego prawa ustnego wraz z późniejszymi komentarzami i wyjaśnieniami, zbieranymi przez rabinów od II wieku n.e. po średniowiecze. „Rabini talmudyczni”, informuje Encyclopaedia Judaica, „wierzyli w dalsze istnienie duszy po śmierci”. Talmud wspomina nawet o kontaktowaniu się zmarłych z żywymi. „Przypuszczalnie pod wpływem platonizmu [rabini] nabrali przekonania o wcześniejszej egzystencji dusz” — wyjaśniono w dziele Encyclopædia of Religion and Ethics.

⁸ Późniejsza żydowska literatura kabalistyczna, nacechowana mistycyzmem, posuwa się nawet do nauczania o reinkarnacji. Na temat tego wierzenia The New Standard Jewish Encyclopedia podaje: „Pogląd ten zapewne pochodzi z Indii. (...) W dziełach kabalistycznych najpierw pojawił się w księdze Bahir, a potem, począwszy od Zoharu, był powszechnie akceptowany przez mistyków i odgrywał ważną rolę w wierzeniach i pismach chasydów”. Dziś w Izraelu nauka o reinkarnacji z reguły uchodzi za żydowską.

9. Jak na nieśmiertelność duszy zapatruje się większość odłamów dzisiejszego judaizmu?

⁹ Koncepcja nieśmiertelności duszy pojawiła się więc w judaizmie pod wpływem filozofii greckiej, a obecnie jest uznawana przez większość jego odłamów. A co można powiedzieć o przeniknięciu tej nauki do chrześcijaństwa?

Chrześcijaństwo akceptuje poglądy Platona

10. Na co wskazał wybitny filozof hiszpański w rozważaniach, czy Jezus wierzył w nieśmiertelność duszy?

¹⁰ Prawdziwy chrystianizm zapoczątkował Chrystus Jezus. Oto, co napisał o nim Miguel de Unamuno, wybitny filozof hiszpański: „Podobnie jak Żydzi wierzył w zmartwychwstanie ciała, a nie jak Platon — w nieśmiertelność duszy. (...) Dowody na to można znaleźć w każdym rzetelnym dziele egzegetycznym”. Na koniec Unamuno wskazał: „Nieśmiertelność duszy (...) to dogmat filozofii pogańskiej”.

11. Jak filozofia grecka zaczęła przenikać do chrystianizmu?

¹¹ Kiedy i w jaki sposób ten „dogmat filozofii pogańskiej” przeniknął do chrystianizmu? W dziele New Encyclopædia Britannica objaśniono: „Od połowy II wieku po Chr. chrześcijanie poniekąd zapoznani z filozofią grecką zaczęli odczuwać potrzebę wyrażania swej wiary za pomocą jej pojęć, zarówno dla własnej  satysfakcji intelektualnej, jak i z myślą o nawracaniu wykształconych pogan. Najbardziej nadawał się do tego system platoński”.

12-14. Jak Orygenes i Augustyn przyczynili się do stopienia filozofii platońskiej z chrystianizmem?

¹² Na nauki chrześcijaństwa wielki wpływ wywarło dwóch filozofów z tamtego okresu. Jednym z nich był Orygenes z Aleksandrii (ok. 185-254 n.e.), a drugim Augustyn (354-430 n.e.), działający w Hipponie. New Catholic Encyclopedia tak się o nich wypowiada: „Dopiero Orygenes na Wschodzie oraz św. Augustyn na Zachodzie uznali, że dusza jest substancją duchową, i stworzyli jej koncepcję filozoficzną”. Na czym się oparli, formułując te poglądy?

¹³ Orygenes był uczniem Klemensa Aleksandryjskiego, „pierwszego Ojca [Kościoła], który otwarcie sięgnął po grecką tradycję dotyczącą duszy” — podaje New Catholic Encyclopedia. Poglądy platońskie musiały zrobić na Orygenesie wielkie wrażenie. „Wprowadził do doktryny chrześcijańskiej całe to nieogarnione zagadnienie duszy, które zapożyczył od Platona” — oświadczył teolog Werner Jaeger na łamach The Harvard Theological Review.

¹⁴ Augustyn bywa uważany w chrześcijaństwie za największego myśliciela starożytności. Zanim w wieku 33 lat nawrócił się na „chrystianizm”, ogromnie interesował się filozofią i był neoplatonikiem. * W sposobie myślenia pozostał nim nawet po nawróceniu. „Umysł jego był tyglem, w którym religia Nowego Testamentu prawie do cna stopiła się z platońską tradycją filozofii greckiej” — powiedziano w dziele The New Encyclopædia Britannica. A New Catholic Encyclopedia przyznaje, że jego „nauka [o duszy], która niemal do końca XII wieku była na Zachodzie wzorcem, dużo zawdzięcza (...) neoplatonizmowi”.

15, 16. Czy zainteresowanie Arystotelesem w XIII wieku zmieniło stanowisko Kościoła wobec nauki o nieśmiertelności duszy?

¹⁵ W XIII stuleciu w Europie zaczęły zdobywać popularność nauki Arystotelesa, w dużym stopniu ze względu na dostęp do łacińskich dzieł arabskich uczonych, którzy napisali wiele komentarzy do jego prac. Koncepcje Arystotelesa wycisnęły trwałe piętno na katolickim teologu Tomaszu z Akwinu, a za pośrednictwem jego tekstów wywarły większy wpływ na naukę Kościoła niż myśl Platona. Nie zmieniło to jednak poglądu na nieśmiertelność duszy.

¹⁶ Arystoteles uczył, że dusza jest nierozłącznie związana z ciałem i jej indywidualna egzystencja kończy się z chwilą śmierci, a jeśli człowiek w ogóle ma w sobie coś wiecznego, to jest to abstrakcyjny, nieosobowy intelekt. Takie spojrzenie na duszę nie zgadzało się z kościelnym wierzeniem w osobowe dusze żyjące po śmierci. Dlatego Tomasz z Akwinu zmodyfikował pogląd Arystotelesa na duszę, twierdząc, że jej nieśmiertelność można udowodnić rozumowo. Tym sposobem Kościół nie zmienił stanowiska wobec wierzenia w nieśmiertelność duszy.

17, 18. (a) Czy reformacja w XVI wieku wprowadziła jakąś zmianę w nauce o duszy? (b) Jak na nieśmiertelność duszy zapatruje się większość wyznań chrześcijańskich?

¹⁷ W XIV i XV stuleciu, w pierwszych wiekach renesansu, wróciło zainteresowanie  Platonem. Słynny włoski ród Medyceuszów pomógł nawet założyć we Florencji akademię, by popierać studia nad jego filozofią. W ciągu XVI i XVII stulecia przestano się fascynować Arystotelesem. Reformacja w XVI wieku też nie wyprostowała nauki o duszy. Reformatorzy protestanccy podali wprawdzie w wątpliwość istnienie czyśćca, lecz przyjęli koncepcję wiecznej kary lub nagrody.

¹⁸ Nauka o nieśmiertelności duszy jest zatem akceptowana przez większość wyznań chrześcijańskich. W związku z tym pewien amerykański uczony napisał: „Przeważająca część naszego świata kojarzy religię z nieśmiertelnością i niczym innym. Bóg jest dawcą nieśmiertelności”.

Nieśmiertelność a islam

19. Kto i kiedy założył islam?

¹⁹ Islam narodził się wtedy, gdy Muhammad został w wieku około 40 lat powołany na proroka. Wśród muzułmanów panuje przekonanie, że przez 20 do 23 lat — mniej więcej od roku 610 n.e. do śmierci w roku 632 — otrzymywał on objawienia. Spisano je w Koranie, świętej księdze islamu. Kiedy powstawała ta religia, judaizm i chrześcijaństwo były już przesiąknięte platońską koncepcją duszy.

20, 21. Co według muzułmanów dzieje się po śmierci?

²⁰ Według muzułmanów ich religia wieńczy serię objawień danych w starożytności wiernym Hebrajczykom i chrześcijanom. Koran powołuje się zarówno na Pisma Hebrajskie, jak i na Greckie. Ale odbiega od nich w kwestii nieśmiertelności duszy. Uczy bowiem, że człowiek ma duszę, która po jego śmierci żyje dalej. Mówi też o zmartwychwstaniu umarłych, dniu sądu i ostatecznym celu duszy — życiu w rajskim ogrodzie w niebie lub odbywaniu kary w ognistym piekle.

²¹ Muzułmanie twierdzą, że dusza zmarłego przechodzi przez barzakh, czyli „barierę” — „okres lub stan od dnia śmierci do dnia Zmartwychwstania” (Święty Koran, 1990, sura 23:100, 101, przypis). Jeżeli człowiek był niegodziwcem, jego dusza zupełnie świadomie przeżywa coś, co określono „karą grobu”, a jeśli dochował wierności — zaznaje szczęścia. Niemniej takie wierne osoby również muszą znosić pewne męki z powodu nielicznych grzechów popełnionych za życia. Ten okres przejściowy zakończy się dniem sądu, kiedy to każdemu przypadnie w udziale jego wieczny los.

22. Jakie rozbieżne teorie dotyczące losu duszy przedstawiali niektórzy arabscy filozofowie?

²² Do judaizmu i chrześcijaństwa koncepcja nieśmiertelności duszy przeniknęła pod wpływem platonizmu, ale w islamie istniała od początku. Nie znaczy to, że arabscy uczeni nie starali się połączyć nauk islamu z filozofią grecką. Na świat arabski silny wpływ wywierały prace Arystotelesa. Jego filozofię szczegółowo objaśniali i rozwijali tamtejsi słynni filozofowie, tacy jak Awicenna i Awerroes. Próby zharmonizowania myśli greckiej z muzułmańską nauką o duszy doprowadziły ich jednak do stworzenia różnych teorii. Na przykład Awicenna oświadczył, że dusza indywidualna jest nieśmiertelna. Natomiast Awerroes wypowiadał się przeciw takiemu poglądowi. Mimo tej rozbieżności zapatrywań muzułmanie wierzą w nieśmiertelność duszy.

23. Jakie stanowisko w kwestii nieśmiertelności duszy zajmuje judaizm, chrześcijaństwo i islam?

²³ Widać więc wyraźnie, że judaizm, chrześcijaństwo oraz islam uczą o nieśmiertelnej duszy.

[Przypis]

[Pytania do studium]

[Ilustracja na stronie 14]

Podboje Aleksandra Wielkiego doprowadziły do zmieszania kultury greckiej z żydowską

[Ilustracje na stronie 15]

Orygenes (u góry) i Augustyn usiłowali połączyć chrystianizm z filozofią platońską

[Ilustracje na stronie 16]

Awicenna (u góry) głosił, że dusza indywidualna jest nieśmiertelna. Awerroes wypowiadał się przeciw takiemu poglądowi