Jak ta koncepcja pojawiła się w religiach Wschodu

„Zawsze uznawałem nieśmiertelność duszy za uniwersalną prawdę, z którą wszyscy się zgadzają. Byłem więc bardzo zaskoczony, gdy się dowiedziałem, że niektóre wybitne umysły Wschodu i Zachodu ostro się jej sprzeciwiają. Teraz zastanawiam się, jak ta koncepcja przeniknęła do hinduskiej świadomości” (STUDENT WYCHOWANY W HINDUIZMIE).

1. Dlaczego warto wiedzieć, jak nauka o ludzkiej nieśmiertelności rozwijała się i rozprzestrzeniała w różnych religiach?

W JAKI sposób pogląd, że człowiek ma nieśmiertelną duszę, pojawił się w hinduizmie i innych religiach Wschodu? Powinno to zaciekawić również mieszkańców Zachodu, którzy nie znają tych religii, gdyż omawiane wierzenie kształtuje pogląd każdej jednostki na przyszłość. Ponieważ nauka o ludzkiej nieśmiertelności jest wspólna większości dzisiejszych religii, poznanie jej dziejów może pomóc w lepszym zrozumieniu innych osób i prowadzeniu z nimi rozmów.

2. Dlaczego ważnym źródłem wpływów religijnych w Azji stały się Indie?

² Ninian Smart, profesor religioznawstwa na uniwersytecie w Lancaster w Wielkiej Brytanii, zaznacza: „W Azji najważniejszym ośrodkiem wpływów religijnych są Indie. Nie tylko dlatego, że stały się kolebką szeregu religii — chociażby hinduizmu, buddyzmu, dżinizmu i sikhizmu — ale też dlatego, że jedna z tych religii, buddyzm, głęboko oddziałuje na kulturę prawie całej wschodniej Azji”. Jak twierdzi hinduski myśliciel Nikhilananda, wiele społeczeństw pozostających pod tym wpływem „wciąż uważa Indie za swą duchową ojczyznę”. Jak wobec tego do Indii i innych części Azji dotarła nauka o nieśmiertelności?

Hinduska nauka o reinkarnacji

3. Kto zdaniem pewnego historyka mógł przenieść do Indii pojęcie wędrówki dusz?

³ W VI wieku p.n.e., gdy w Grecji Pitagoras i jego zwolennicy nauczali o wędrówce dusz, tę samą teorię zaczynali głosić hinduscy myśliciele żyjący nad Indusem i Gangesem. Jednoczesne pojawienie się tego wierzenia „w świecie greckim i w Indiach nie mogło być przypadkowe” — mówi historyk Arnold Toynbee. Następnie dodaje: „Prawdopodobnie chodzi o jedno wspólne źródło [wpływów], a jest nim euroazjatycka społeczność nomadów, która w VIII i VII stuleciu przed Chr. zawędrowała do Indii, południowo-zachodniej Azji, na stepy wzdłuż północnego brzegu Morza Czarnego, Półwysep Bałkański i do Anatolii”. A zatem pojęcie wędrówki dusz najwyraźniej przeniosły do Indii przemieszczające się szczepy euroazjatyckie.

4. Dlaczego koncepcja wędrówki dusz spodobała się hinduskim myślicielom?

⁴ Początki hinduizmu w Indiach sięgają znacznie wcześniejszego okresu — przybycia Ariów około roku 1500 p.n.e. W hinduizmie od zarania dziejów wierzono, że dusza jest  czymś odrębnym od ciała i żyje po jego śmierci. Praktykowano więc kult przodków i wykładano jedzenie dla dusz zmarłych krewnych. Gdy setki lat później do Indii dotarła koncepcja wędrówki dusz, musiała się spodobać hinduskim myślicielom, którzy roztrząsali uniwersalne kwestie zła i ludzkiego cierpienia. Połączywszy to z czymś, co nazwali prawem karmanu, prawem przyczyny i skutku, sformułowali teorię reinkarnacji, głoszącą, że zasługi i winy z jednego życia są nagradzane lub karane w następnym.

5. Jaki jest według hinduizmu ostateczny cel duszy?

⁵ Ale na hinduską naukę o duszy miał wpływ jeszcze inny pogląd. „Wszystko wskazuje na to, że gdy powstawała teoria transmigracji duszy i karmanu, a nawet jeszcze wcześniej”, podaje Encyclopædia of Religion and Ethics, „w niewielkim kręgu intelektualnym w północnych Indiach stopniowo kształtował się inny pogląd — filozoficzna koncepcja Brahmana-Atmana [najwyższego i wiecznego Brahmana, ostatecznej rzeczywistości]”. Koncepcja ta w połączeniu z teorią reinkarnacji wskazywała na ostateczny cel hinduisty — wyzwolenie się z łańcucha wcieleń i zjednoczenie z najwyższą rzeczywistością. Hinduiści wierzą, że aby to osiągnąć, trzeba się trzymać ogólnie przyjętych norm postępowania i zgłębiać tajniki hinduizmu.

6, 7. Czego o życiu pozagrobowym naucza współczesny hinduizm?

⁶ Hinduscy myśliciele połączyli więc koncepcję wędrówki dusz z prawem karmanu i pojęciem Brahmana i przekształcili ją w naukę o reinkarnacji. Poeta Octavio Paz, laureat Nagrody Nobla i były ambasador Meksyku w Indiach, pisze: „Wraz z hinduizmem rozprzestrzeniała się koncepcja (...) odgrywająca kluczową rolę w braminizmie, buddyzmie i innych religiach azjatyckich: koncepcja metempsychozy, wędrówki dusz przez kolejne wcielenia”.

⁷ Nauka o reinkarnacji stanowi podstawę współczesnego hinduizmu. Hinduski filozof Nikhilananda twierdzi: „Każdy dobry hinduista wierzy, że osiągnięcie nieśmiertelności nie jest przywilejem nielicznych wybranych, lecz dziedzicznym prawem wszystkich”.

Koło ponownych narodzin w buddyzmie

8-10. (a) Jak się przedstawia istnienie w buddyzmie? (b) Jak pewien znawca buddyzmu objaśnia ponowne narodziny?

⁸ Buddyzm powstał w Indiach około roku 500 p.n.e. Według tradycji buddyjskiej założył go indyjski książę Siddhartha Gautama, który po dostąpieniu oświecenia stał się znany jako Budda. Ponieważ buddyzm wyłonił się z hinduizmu, jego nauki są pod pewnymi względami podobne. Istnienie przedstawia jako nieskończony łańcuch narodzin, śmierci i ponownych narodzin, a pozycję w obecnym życiu tak jak hinduizm — jako wynik uczynków w poprzednim wcieleniu.

⁹ Jednakże w buddyzmie nie wiąże się egzystencji z istnieniem indywidualnej duszy, mającej zdolność przetrwania śmierci. „[Budda] postrzegał duszę ludzką tylko jako ciąg krótkotrwałych stanów myślowych, powiązanych wyłącznie przez pragnienie” — twierdzi Arnold Toynbee. Wierzył jednak, że coś — jakiś stan lub siła — wędruje przez kolejne wcielenia. Buddyjski uczony dr Walpola Rahula wyjaśnia:

 ¹⁰ „Człowiek to nic innego jak tylko kombinacja sił fizycznych i duchowych. To, co nazywamy śmiercią, jest całkowitym ustaniem funkcjonowania ciała fizycznego. Czy wszystkie owe siły, owe energie, przestają działać razem z ciałem? Buddyzm odpowiada przecząco. Niebywałą siłą ożywiającą wszelkie byty, egzystencje, wręcz cały świat, jest wola, postanowienie, pragnienie, żądza istnienia, trwania i rozrastania się liczebnie. To najpotężniejsza siła, najpotężniejsza energia na świecie. Według buddyzmu nie przestaje ona działać wraz z przerwaniem funkcjonowania organizmu — ze śmiercią — lecz przejawia się w innej formie, co prowadzi do powstania nowego życia, do ponownego narodzenia”.

11. Co buddyści sądzą o życiu po śmierci?

¹¹ Jeżeli więc chodzi o życie po śmierci, zdaniem buddystów istnienie nie ma końca, chyba że dana jednostka osiągnie ostateczny cel — nirwanę, wyzwolenie z koła ciągłych narodzin. Nirwana nie oznacza wiecznej szczęśliwości ani zjednoczenia z ostateczną rzeczywistością. To nieistnienie — „bezśmiertne miejsce” poza egzystencją indywidualną. Webster’s Ninth New Collegiate Dictionary definiuje nirwanę jako „miejsce lub stan zapomnienia o troskach, bólu, czyli o zewnętrznej rzeczywistości”. Buddyści mają dążyć nie tyle do nieśmiertelności, ile do wyjścia poza jej granice przez osiągnięcie nirwany.

12-14. Jak różne odmiany buddyzmu przekazują myśl o nieśmiertelności?

¹² Kiedy buddyzm dotarł do różnych stron Azji, jego nauki przystosowano nieco do miejscowych wierzeń. Na przykład buddyzm mahajany, dominujący w Chinach i Japonii, wpaja wiarę w niebiańskich bodhisattwów, czyli przyszłych Buddów. Bodhisattwowie odkładają wejście w nirwanę i decydują się na nieokreśloną liczbę egzystencji, by służyć innym i pomagać im w jej dostąpieniu. A nawet po osiągnięciu nirwany można powrócić do wędrówki przez kolejne wcielenia.

¹³ Inna zmiana, która nabrała szczególnego znaczenia w Chinach i Japonii, wiązała się z wprowadzeniem nauki o zachodniej czystej ziemi, stworzonej przez Buddę Amitabhę (Amidę). Wzywający z wiarą imienia Buddy rodzą się ponownie w czystej ziemi, czyli w raju, w którym panują warunki bardziej sprzyjające osiągnięciu ostatecznego oświecenia. Co wynikło z pojawienia się tej nauki? Wspomniany wcześniej profesor Smart wyjaśnia: „Naturalną koleją rzeczy wspaniałości raju, barwnie opisanego w mahajanistycznych tekstach, stały się najważniejszym celem w miejsce nirwany”.

¹⁴ Inne lokalne wierzenia zawiera buddyzm tybetański. Na przykład w Tybetańskiej księdze umarłych opisano los jednostki w stanie pośrednim, poprzedzającym ponowne narodziny. Umarli mają kontakt z olśniewającym światłem ostatecznej rzeczywistości, a ci, którzy nie mogą znieść tego światła, nie dostępują wyzwolenia, lecz rodzą się ponownie. Bez wątpienia więc różne odmiany buddyzmu przekazują myśl o nieśmiertelności.

 Kult przodków w japońskim sintoizmie

15-17. (a) Jak w sintoizmie rozwinął się kult przodków? (b) Dlaczego można powiedzieć, że wiara w nieśmiertelność duszy ma w sintoizmie zasadnicze znaczenie?

¹⁵ Zanim w VI wieku n.e. buddyzm dotarł do Japonii, istniała tam już inna religia. Nie miała nazwy, a składały się na nią wierzenia związane z obyczajowością i zwyczajami. Kiedy jednak pojawił się buddyzm, zaszła potrzeba odróżnienia religii rodzimej od obcej. I tak powstało określenie „sinto”, co znaczy „droga bogów”.

¹⁶ Jak w pierwotnym sintoizmie przedstawiano życie pozagrobowe? Gdy do uprawy ryżu wprowadzono irygację, stało się jasne, iż „nawadnianie pól wymaga dobrze zorganizowanych i trwałych wspólnot” — podaje Kodansha Encyclopedia of Japan. „Pojawiły się też rytuały związane z rolnictwem, odgrywające później ważną rolę w sintoizmie”. Te dawne ludy, obawiając się dusz zmarłych, wymyśliły obrzędy mające je udobruchać. Dało to początek kultowi duchów przodków.

¹⁷ Sintoiści wierzą, iż dusza zmarłego zachowuje osobowość, ale jest skalana przez śmierć. Jeżeli rodzina odprawia ku jego pamięci rytuały, dusza oczyszcza się do tego stopnia, że wyzbywa się wszelkiej złośliwości, staje się usposobiona pokojowo i życzliwie. Po jakimś czasie duch przodka urasta do rangi bóstwa rodowego bądź opiekuńczego. Ponieważ sintoizm współistniał z buddyzmem, przejął niektóre jego nauki, między innymi o raju. Jak więc widać, również w sintoizmie wiara w nieśmiertelność ma zasadnicze znaczenie.

Nieśmiertelność w taoizmie i kult przodków w konfucjanizmie

18. Jak na nieśmiertelność zapatruje się taoista?

¹⁸ Założycielem taoizmu był Lao Tzu (Lao-tse), o którym mówi się, że żył w Chinach w VI stuleciu p.n.e. Celem życia taoisty jest zharmonizowanie uczynków z tao, drogą natury. Jego poglądy na nieśmiertelność można w skrócie przedstawić tak: Tao jest zasadą rządzącą wszechświatem. Tao nie ma początku ani końca. Żyjąc zgodnie z tao, człowiek zespala się z nim i staje się wieczny.

19-21. Do czego doprowadziły dociekania taoistów?

 ¹⁹ Dążąc do zjednoczenia z naturą, taoiści z czasem zaczęli podziwiać jej wieczną młodość i zdolność do regeneracji. Zastanawiali się, czy przez życie w harmonii z tao, czyli drogą natury, nie można by zgłębić tajemnic przyrody i uodpornić się na okaleczenia, choroby, a nawet na śmierć.

²⁰ Przystąpiono do przeprowadzania eksperymentów z medytacją, ćwiczeniami oddechu i dietą, co rzekomo miało opóźnić utratę sił i śmierć. Wkrótce zaczęły krążyć legendy o nieśmiertelnych, którzy potrafili latać na obłokach, dowolnie ukazywać się i znikać i którzy żyli niezliczone lata na świętych górach bądź na odległych wyspach, żywiąc się rosą lub owocami o magicznej mocy. Chińskie kroniki donoszą, że w roku 219 p.n.e. cesarz Szy Huang Ti z dynastii Cz’in wysłał flotyllę z trzema tysiącami chłopców i dziewcząt, by odnaleźli legendarną siedzibę nieśmiertelnych na wyspie P’eng-lai i sprowadzili stamtąd eliksir nieśmiertelności. Nietrudno zgadnąć, iż im się to nie udało.

²¹ Pogoń za życiem wiecznym sprawiła, że taoiści podjęli próby wynalezienia pigułki nieśmiertelności za pomocą alchemii. Ich zdaniem życie powstaje w wyniku zespolenia przeciwstawnych sił (żeńskiej i męskiej): in i jang. Alchemicy byli przekonani, iż zdołają wytworzyć wspomnianą pigułkę, naśladując naturalny proces przez łączenie ołowiu (barwa ciemna, in) z rtęcią (barwa jasna, jang).

22. Jaki wpływ wywarł buddyzm na życie religijne Chin?

²² W VII wieku n.e. w życiu religijnym Chin coraz bardziej zyskiwał na znaczeniu buddyzm. W rezultacie powstała religia łącząca elementy buddyzmu, spirytyzmu i kultu przodków. Profesor Smart wyjaśnia: „Buddyzm i taoizm ukształtowały i wzbogaciły wierzenia dotyczące życia pozagrobowego, które w starożytnym kulcie przodków praktykowanym przez Chińczyków były dość niejasne”.

23. Jak Konfucjusz odnosił się do kultu przodków?

²³ Inny znany chiński myśliciel z VI wieku p.n.e., Konfucjusz, którego filozofia stała się podstawą konfucjanizmu, mało mówił o życiu po śmierci. Podkreślał raczej znaczenie moralnego dobra i postępowania w sposób uznany przez społeczeństwo. Był jednak zwolennikiem kultu przodków i kładł wielki nacisk na odprawianie rytuałów i ceremonii ku czci ich duchów.

Inne religie Wschodu

24. Czego uczą o duszy dżiniści?

²⁴ W VI stuleciu p.n.e. w Indiach powstał dżinizm. Jego założyciel, Mahawira, nauczał, że wszystko, co żyje, ma wieczną duszę i że uwolnienie duszy z więzów karmanu jest możliwe tylko przez skrajną ascezę i dyscyplinę wewnętrzną oraz surowe stosowanie zasady zabraniającej wyrządzania krzywdy jakiejkolwiek żywej istocie. Dżiniści wierzą w to po dziś dzień.

25, 26. Jakie wierzenia hinduistyczne uznają również sikhowie?

²⁵ Indie są też ojczyzną sikhizmu, liczącego 19 milionów wyznawców. Religia ta powstała w XVI wieku, kiedy guru Nanak postanowił wybrać najlepsze elementy z hinduizmu oraz islamu i utworzyć zjednoczoną religię. Sikhowie przejęli hinduistyczną naukę o nieśmiertelności duszy, reinkarnacji i karmanie.

²⁶ Wiara w życie po śmierci ciała jest więc nieodłączną częścią większości religii Wschodu. A co powiedzieć o chrześcijaństwie, judaizmie i islamie?

[Pytania do studium]

[Mapa na stronie 10]

[Patrz publikacja]

AZJA ŚRODKOWA

KASZMIR

TYBET

CHINY

KOREA

JAPONIA

Benares

INDIE

Bodh Gaja

MIANMA

TAJLANDIA

KAMBODŻA

SRI LANKA

JAWA

III WIEK P.N.E.

I WIEK P.N.E.

I WIEK N.E.

IV WIEK N.E.

VI WIEK N.E.

VII WIEK N.E.

Wpływy buddyzmu dało się odczuć w całej wschodniej Azji

[Ilustracja na stronie 9]

Hinduizm opiera się na wierze w reinkarnację

[Ilustracja na stronie 11]

Taoista dąży do wieczności przez życie zgodne z naturą

[Ilustracja na stronie 12]

Konfucjusz popierał kult przodków