Narodziny nauki o nieśmiertelnej duszy

„Żadne zagadnienie związane z życiem psychicznym nie zaprzątało tak bardzo myśli człowieka jak stan umarłych” („ENCYCLOPÆDIA OF RELIGION AND ETHICS”).

1-3. Jak Sokrates i Platon krzewili pogląd, że dusza jest nieśmiertelna?

SIEDEMDZIESIĘCIOLETNI uczony i nauczyciel został oskarżony o bezbożność i deprawowanie swymi naukami młodych umysłów. Mimo iż na rozprawie znakomicie się broni, stronniczy sędziowie uznają go za winnego i skazują na śmierć. Parę godzin przed egzekucją sędziwy nauczyciel przedstawia zgromadzonym wokół niego uczniom szereg argumentów mających przemawiać za tym, że dusza jest nieśmiertelna i śmierci nie należy się obawiać.

² Skazańcem jest Sokrates, słynny grecki filozof z V wieku p.n.e. Jego uczeń Platon opisał te wydarzenia w rozprawach Obrona Sokratesa i Fedon. Sokratesa i Platona zalicza się do grona pierwszych krzewicieli koncepcji nieśmiertelnej duszy. Nie oni jednak byli twórcami tej nauki.

³ Jak się zaraz przekonamy, myśl o ludzkiej nieśmiertelności sięga korzeniami znacznie dawniejszych czasów. Jednakże Sokrates i Platon udoskonalili jej formę i stworzyli z niej koncepcję filozoficzną, dzięki czemu stała się atrakcyjniejsza dla ówczesnej oraz późniejszej inteligencji.

Od Pitagorasa do piramid

4. Jak Grecy przed Sokratesem zapatrywali się na życie pozagrobowe?

⁴ W istnienie duszy żyjącej po śmierci Grecy wierzyli jeszcze przed Sokratesem i Platonem. Znany grecki matematyk z VI wieku p.n.e., Pitagoras, twierdził, iż dusza jest nieśmiertelna i wędruje przez różne wcielenia. Jeszcze wcześniej Tales z Miletu, uważany za pierwszego z wybitnych greckich filozofów, był zdania, że dusza istnieje nie tylko w ludziach, zwierzętach i roślinach, ale też w takich przedmiotach jak magnes, ponieważ może on przemieścić żelazo. Według starożytnych Greków dusze zmarłych były przewożone przez rzekę Styks do wielkiego podziemnego świata. Tam sędziowie kierowali je albo do więzienia otoczonego wysokimi wałami, gdzie cierpiały męki, albo do Elizjum, krainy szczęścia.

5, 6. Co sądzili o duszy Persowie?

⁵ Dalej na wschód, w Iranie, inaczej Persji, około VII wieku p.n.e. działał prorok Zaratusztra. Wprowadził on formę kultu, która stała się znana jako zaratusztrianizm. Była to religia imperium perskiego, odgrywającego dominującą rolę na scenie światowej przed Grecją. Święte pisma zaratusztrianizmu mówią: „W Nieśmiertelności dusza Sprawiedliwego  zawsze będzie w Rozradowaniu, ale dusza Kłamcy na pewno będzie w mękach. A Prawa te ustanowił Ahura Mazda [co znaczy „mądry bóg”] mocą swego najwyższego autorytetu”.

⁶ Nauka o nieśmiertelności duszy była też elementem irańskiej religii poprzedzającej zaratusztrianizm. Na przykład starożytne plemiona irańskie w trosce o dusze zmarłych ofiarowywały im żywność i ubrania, by mogły z tego korzystać w zaświatach.

7, 8. Jakie wierzenia o życiu duszy po śmierci ciała kultywowali starożytni Egipcjanie?

⁷ Wiara w życie pozagrobowe odgrywała również kluczową rolę w religii Egipcjan. Twierdzili oni, że dusza zmarłego staje przed sądem Ozyrysa, naczelnego boga podziemi. Pewien papirus datowany na XIV stulecie p.n.e. ukazuje Anubisa, boga zmarłych, prowadzącego przed Ozyrysa duszę pisarza Hunefera. Na jednej szali leży serce pisarza, przedstawiające jego sumienie, a na drugiej pióro, które bogini prawdy i sprawiedliwości nosi na głowie. Wyniki zapisuje inny bóg, Tot. Ponieważ serce Hunefera nie jest obciążone winą, waży mniej niż pióro, a to oznacza, że może on wejść do państwa Ozyrysa i otrzymać nieśmiertelność. Na papirusie widać też przy szalach potwora Pożeraczkę, który jest gotowy pochłonąć zmarłego, gdyby badanie wypadło niepomyślnie. Egipcjanie mumifikowali zwłoki, a zmarłych faraonów przechowywali w imponujących piramidach, gdyż ich zdaniem od zachowania ciała zależało ocalenie duszy.

⁸ Różne starożytne cywilizacje miały więc jedną wspólną naukę — o nieśmiertelności duszy. Czy zaczerpnęły ją z tego samego źródła?

Kolebka

9. Jaka religia miała w starożytności wpływ na Egipt, Persję i Grecję?

⁹ „W świecie starożytnym”, czytamy w książce The Religion of Babylonia and Assyria (Religia Babilonii i Asyrii), „Egipt, Persja i Grecja odczuły wpływ religii babilońskiej”. Dalej wyjaśniono: „Ze względu na wczesne związki Egiptu z Babilonią, o których można się dowiedzieć z tabliczek znalezionych w Tell el-Amarna, z pewnością nie brakowało sposobności, by poglądy i zwyczaje babilońskie przeniknęły do kultów egipskich. Wpływ koncepcji babilońskich wyraźnie zaznacza się w perskim kulcie Mitry (...) Spora domieszka elementów semickich zarówno we wczesnej mitologii greckiej, jak i w greckich kultach jest teraz uznawana w świecie nauki tak powszechnie, że nie wymaga dalszego komentarza. Owe elementy semickie są po większej części typowo babilońskie”. *

10, 11. Jaki był babiloński pogląd na życie po śmierci?

¹⁰ Ale czy babilońskie poglądy na to, co się dzieje po śmierci, nie różnią się zbytnio od wierzeń Egipcjan, Persów i Greków? Weźmy pod uwagę na przykład babiloński epos o Gilgameszu. Jego starzejący się bohater, Gilgamesz, przerażony realnością śmierci, wyrusza na poszukiwanie nieśmiertelności, lecz nie osiąga celu. Spotkana po drodze szafarka zachęca go, by używał przyjemności w tym życiu, bo nie kończącego się istnienia, którego szuka, nie znajdzie. Motywem przewodnim eposu jest nieuchronność śmierci i złudność nadziei  na nieśmiertelność. Czy to znaczy, że Babilończycy nie wierzyli w życie pozagrobowe?

¹¹ Profesor Morris Jastrow junior z Uniwersytetu Pensylwańskiego napisał: „Ani ludność, ani przywódcy religijni [w Babilonii] nie wyobrażali sobie, żeby coś, co raz zostało powołane do istnienia, można było całkowicie unicestwić. Śmierć była [dla nich] przejściem do innego życia, a stwierdzenie, że nieśmiertelność jest nieosiągalna, tylko podkreślało, iż nie da się uniknąć tej zmiany w egzystencji, spowodowanej śmiercią”. Babilończycy rzeczywiście wierzyli w istnienie po śmierci pewnej formy życia. Wyrażali to grzebaniem z umarłymi przedmiotów mogących się im przydać w zaświatach.

12-14. (a) Jakie miejsce stało się po potopie kolebką nauki o nieśmiertelności duszy? (b) Jak ten pogląd rozpowszechnił się na całej ziemi?

¹² Nauka o nieśmiertelności duszy niewątpliwie sięga korzeniami starożytnego Babilonu. Według Biblii, która nosi wszelkie znamiona historycznej dokładności, założycielem miasta Babel, czyli Babilonu, był Nimrod, prawnuk Noego. * Po ogólnoziemskim potopie z czasów Noego istniał tylko jeden język i jedna religia. Budując miasto i wznosząc wieżę, Nimrod dał początek innej religii. Sprawozdanie biblijne donosi, że niefortunni twórcy wieży, po pomieszaniu im języka w Babel, rozproszyli się, by zacząć nowe życie, ale zabrali ze sobą swoją religię (Rodzaju 10:6-10; 11:4-9). W ten sposób babilońskie wierzenia rozprzestrzeniły się po całej ziemi.

¹³ Tradycja głosi, że Nimrod umarł gwałtowną śmiercią. Słuszny wydaje się wniosek, iż Babilończycy otoczyli zmarłego wielkim szacunkiem jako założyciela, budowniczego i pierwszego króla ich miasta. Ponieważ za twórcę Babilonu uznawano boga Marduka (Merodacha), zdaniem niektórych uczonych jest to Nimrod wyniesiony do rangi bóstwa. W takim razie pogląd, że człowiek ma duszę, która żyje po jego śmierci, musiał być rozpowszechniony przynajmniej w tym czasie, gdy umarł Nimrod. Tak czy inaczej, spisana historia dowodzi, iż kolebką nauki o nieśmiertelności duszy było powstałe po potopie miasto Babel, czyli Babilon.

¹⁴ Jak jednak doszło do tego, że koncepcja ta zaczęła odgrywać kluczową rolę w większości dzisiejszych religii? W następnej części broszury omówimy, jak zakorzeniła się w religiach Wschodu.

[Przypisy]

[Pytania do studium]

[Ilustracje na stronie 6]

Tak Egipcjanie wyobrażali sobie dusze w zaświatach

[Ilustracja na stronie 7]

Sokrates dowodził, że dusza jest nieśmiertelna