Rozdział 5

Hinduizm — poszukiwanie wyzwolenia

„Religia nakazuje hinduistom zacząć dzień od kąpieli w pobliskiej rzece lub — jeśli w sąsiedztwie nie ma rzeki czy strumienia — od kąpieli w domu. Ludzie wierzą w uświęcającą moc takich ablucji. Potem, ciągle na czczo, idą do miejscowej świątyni, by tamtejszemu bogu złożyć w ofierze kwiaty i jedzenie. Ten i ów obmywa bożka i dekoruje go czerwonym i żółtym proszkiem.

„Prawie w każdym domu jest kącik lub nawet cały pokój przeznaczony do oddawania czci ulubionemu bóstwu rodziny. W niektórych okolicach cieszy się popularnością bóg-słoń Ganesia. Prosi się go głównie o powodzenie, bo słynie z usuwania przeszkód. Gdzie indziej zaś na pierwszy plan wysuwa się Kryszna, Rama, Śiwa, Durga albo jeszcze inne bóstwo” (Tara C., Katmandu, Nepal).

1. (a) Przedstaw niektóre zwyczaje hinduistów. (b) Czym między innymi różnią się poglądy mieszkańców Zachodu od zapatrywań hinduistów?

CZYM jest hinduizm? Czy to tylko kult zwierząt, kąpiele w Gangesie i system kastowy, jak się to przedstawia w mocno uproszczony sposób na Zachodzie, czy może coś jeszcze? W gruncie rzeczy hinduizm oznacza dużo więcej. Jego wyznawca pojmuje życie całkiem inaczej niż mieszkańcy Zachodu. Ich wartości są mu zupełnie obce. Oni uważają życie za ciąg następujących po sobie wydarzeń historycznych, on natomiast — za powtarzający się  cykl, w którym dzieje ludzkości nie odgrywają poważniejszej roli.

2, 3. (a) Dlaczego niełatwo jest sformułować definicję hinduizmu? (b) Jak pewien hinduski autor wyjaśnił kwestię politeizmu w hinduizmie?

² Niełatwo jest sformułować definicję hinduizmu, ponieważ nie ma w nim sprecyzowanych zasad wiary, hierarchii kapłanów czy organu zarządzającego. Są jednak nauczyciele, zwani swaminami, oraz przewodnicy duchowi — guru. W pewnym dziele historycznym podano ogólnie, iż hinduizm to „złożony system wierzeń i instytucji, kształtujących się aż do naszych czasów począwszy od ułożenia Wed, najstarszych (i najświętszych) pism”. W innym wydawnictwie czytamy: „Można powiedzieć, że hinduizm to kult boga Wisznu, Śiwy i bogini Siakti, różnych ich wcieleń i aspektów oraz współmałżonków bądź potomstwa”. Obejmuje więc także kult Ramy i Kryszny (wcieleń Wisznu), Durgi, Skandy i Ganesi (małżonki oraz synów Śiwy). Podobno w hinduizmie otacza się czcią 330 milionów bogów, a mimo to nie jest on zaliczany do religii politeistycznych. Jak to możliwe?

³ Hinduski autor A. Parthasarathy wyjaśnia: „Hinduiści nie są politeistami. Hinduizm mówi o jednym Bogu (...) Różni bogowie i boginie z panteonu hinduskiego po prostu reprezentują w świecie materialnym umiejętności i funkcje jednego najwyższego Boga”.

4. Co obejmuje pojęcie „hinduizm”?

⁴ Hinduiści często nazywają swą religię sanatana dharma — wiecznym prawem lub porządkiem. Hinduizm * jest w rzeczywistości dość szerokim pojęciem, obejmującym liczne religie i sekty (sampradaje), które w ciągu tysięcy lat  pojawiały się i upowszechniały, nie wychodząc poza obręb dawnej obszernej mitologii hinduskiej. Jest ona tak zawiła, że New Larousse Encyclopedia of Mythology (Nowa encyklopedia mitologii) podaje: „Mitologia indyjska to dżungla — bujna i gęsta. Gdy się w nią zagłębiasz, przestajesz dostrzegać światło dzienne i tracisz wszelką orientację”. Niemniej w rozdziale tym spróbujemy omówić niektóre cechy i nauki tej religii.

Pradawne korzenie hinduizmu

5. Jak szeroko rozpowszechniony jest hinduizm?

⁵ Wprawdzie hinduizm nie rozprzestrzenił się tak szeroko jak inne wielkie religie, ale w roku 1990 wyznawało go blisko 700 milionów osób, to znaczy mniej więcej jedna ósma (13 procent) ludności świata. Ponieważ jednak większość z nich żyje w Indiach, nasuwa się pytanie: Jak i dlaczego właśnie ten kraj stał się centrum hinduizmu?

6, 7. (a) Jak niektórzy historycy wyjaśniają pojawienie się hinduizmu w Indiach? (b) Co mówi hinduska legenda o potopie? (c) Jak archeolog Marshall opisuje religię praktykowaną w dolinie Indusu przed przybyciem Ariów?

⁶ Niektórzy historycy twierdzą, że hinduizm narodził się ponad 3500 lat temu, kiedy to jasnoskórzy Ariowie napłynęli z północnego zachodu w dolinę Indusu, na terytorium dzisiejszego Pakistanu i Indii. Stąd rozeszli się po równinach położonych wzdłuż brzegów Gangesu i po całych Indiach. Uczeni są zdania, że wierzenia tych przybyszów opierały się na starodawnych naukach irańskich i babilońskich. Toteż w hinduizmie występuje również pewien wątek wspólny dla wielu kultur — legenda o potopie (patrz ramka na stronie 120).

⁷ A jaką religię praktykowali mieszkańcy doliny Indusu przed przybyciem Ariów? Archeolog sir John Marshall  wspomina o kulcie „‚Wielkiej Bogini Matki’, którą czasem wyobrażały posążki brzemiennych kobiet, a najczęściej nagie postacie z wysokimi kołnierzami i kunsztownymi fryzurami. (...) Wymienić też należy ‚Boga-mężczyznę’, w którym ‚nietrudno rozpoznać prototyp historycznego Śiwy’ — siedzącego ze stykającymi się podeszwami (jedna z pozycji jogi), ityfallicznego (co przywodzi na myśl kult lingi [fallusa]) i otoczonego przez zwierzęta (Śiwa jako ‚Pan zwierząt’). Mnogość kamiennych fallusów i sromów (...) jest świadectwem kultu lingi i joni Śiwy i jego małżonki” (World Religions​—From Ancient History to the Present). Po dziś dzień czci się Śiwę jako boga płodności, boga fallusa — lingi. Wierzchowcem Śiwy jest byk Nandin.

8, 9. (a) Jak pewien uczony hinduski zakwestionował teorię Marshalla? (b) Jakie kontrargumenty wysunięto odnośnie do przedmiotów kultu w hinduizmie i w „chrystianizmie”? (c) Co stanowi podstawę świętych pism hinduizmu?

⁸ Hinduski uczony Swami Sankarananda nie zgadza się z interpretacją Marshalla. Według niego darzone czcią  kamienie — nazywane nieraz Siwalinga — pierwotnie symbolizowały „ogień z nieba lub słońce i jego ogień, to znaczy promienie” (The Rigvedic Culture of the Pre-Historic Indus). Twierdzi on, że „kult płci (...) początkowo nie miał charakteru religijnego. Rozwinął się później i stanowi zwyrodnienie oryginału. To ludzie zniżyli do swego poziomu ideał, którego nie potrafili pojąć”. Jako argument przeciw zachodniej krytyce hinduizmu przytacza fakt, że chrześcijanie czczą krzyż, pogański symbol falliczny, a więc sami są „zwolennikami kultu płci”.

⁹ Z czasem indyjskie wierzenia, mity i legendy utrwalono na piśmie i dziś tworzą one święte teksty hinduizmu. Ale choć dzieła te są nader obszerne, nie zawierają jakiejś jednolitej nauki.

Święte pisma hinduizmu

10. Wymień niektóre z najstarszych pism hinduizmu.

¹⁰ Najstarszymi tekstami hinduizmu są Wedy — zbiór modlitw i hymnów. Należą do nich Rygweda, Samaweda, Jadżurweda oraz Atharwaweda. Powstawały w ciągu kilku stuleci, a ukończono je około roku 900 p.n.e. Później dołączono do nich między innymi brahmany i upaniszady.

11. (a) Na czym polega różnica między brahmanami a upaniszadami? (b) Jakie nauki zawierają upaniszady?

¹¹ Brahmany podają wskazówki co do odprawiania rytuałów i składania ofiar — zarówno w domu, jak i publicznie — oraz bardzo szczegółowo tłumaczą ich głęboki sens. Zostały spisane najwcześniej około roku 300 p.n.e. Upaniszady (dosłownie: „przesiadywanie u boku nauczyciela”), znane również jako wedanta, powstały mniej więcej w latach 600-300 p.n.e. Są to traktaty przedstawiające motywację wszelkich myśli i czynów zgodnie z filozofią hinduistyczną. Wykładają też naukę o samsarze (wędrówce  duszy) i karmanie (wierze, iż los człowieka jest wynikiem jego uczynków we wcześniejszym istnieniu).

12. Kim był Rama i gdzie opisano jego przygody?

¹² Innym zbiorem tekstów są purany, długie alegoryczne opowiadania zawierające liczne hinduskie mity o bogach, boginiach i bohaterach. Do obszernego księgozbioru hinduskiego należą również poematy epickie Ramajana i Mahabharata. Pierwszy opisuje życie „Pana Ramy”, czyli „najchwalebniejszej postaci w literaturze religijnej”, jak twierdzi A. Parthasarathy. Ramajana pochodzi mniej więcej z IV wieku p.n.e. i cieszy się wśród hinduistów ogromną popularnością. Relacjonuje przygody bohaterskiego Ramy (Ramaczandry), uważanego za wzór syna, brata i męża. Uchodzi on za siódme wcielenie (siódmy awatar) Wisznu, a jego imię często jest wymieniane w pozdrowieniach.

13, 14. (a) Jak pewne źródło hinduskie opisuje Bhagawadgitę? (b) Co znaczą słowa „śruti” i „smryti” i czym jest Manusmryti?

¹³ Jak ocenia Bhaktivedanta Swami Prabhupāda, założyciel Międzynarodowego Towarzystwa Świadomości Kryszny, „Bhagavad-gītā [część Mahabharaty] jest najwyższą nauką o moralności. (...) Nauki Bhagavad-gīty składają się na najwyższy proces religii i moralności. (...) Ostatnia instrukcja Gīty jest ostatnim słowem na niwie wszelkiej moralności i religii — podporządkuj się Kṛṣṇie [Krysznie]” (BG).

¹⁴ Bhagawadgita (Pieśń Błogosławionego), nazywana niejednokrotnie „klejnotem wiedzy wedyjskiej”, przedstawiona jest w formie dialogu toczonego na polu bitewnym między „Panem Śrī Kṛṣṇą [Kryszną]” a „Jego zaufanym przyjacielem i wielbicielem, Arjuną [Ardżuną]”, którego wprowadza w „naukę o samorealizacji”. Ale Bhagawadgita jest tylko jedną z wielu świętych ksiąg  hinduizmu. Niektóre z nich (Wedy, brahmany i upaniszady) określa się mianem „śruti” (słyszane) i uznaje za bezpośrednio objawione. Inne, na przykład eposy i purany — za „smryti” (zapamiętane), a więc ułożone przez ludzi, choć oparte na objawieniu. Przykład stanowi Manusmryti, gdzie oprócz objaśnienia podstaw systemu kastowego wyłożono hinduistyczne prawa religijne i społeczne. Jakie wierzenia wyrosły na gruncie tych pism?

Nauki i postępowanie — ahimsa i warny

15. (a) Co to jest ahimsa i jak stosują się do niej dżiniści? (b) Jak na ahimsę zapatrywał się Gandhi? (c) Czym sikhowie różnią się od hinduistów i wyznawców dżinizmu?

¹⁵ W hinduizmie, podobnie jak w innych religiach, spotyka się pewne elementarne pojęcia, które wywierają wpływ na sposób myślenia i codzienne postępowanie. Wielką rolę odgrywa ahimsa (w sanskrycie: ahinsa) — nieużywanie przemocy, z czego zasłynął Mohandas Gandhi (1869-1948), znany jako Mahatma (patrz strona 113). Zgodnie z tą filozofią hinduiści nie mogą zabijać żadnych stworzeń ani stosować gwałtu. Między innymi właśnie dlatego otaczają czcią pewne zwierzęta, na przykład krowy, węże i małpy. Najżarliwszymi zwolennikami ahimsy i poszanowania życia są wyznawcy dżinizmu (którego początki sięgają VI wieku p.n.e.). Chodzą boso, a nawet zasłaniają twarz, by przypadkiem nie połknąć jakiegoś owada (patrz strona 104 oraz zdjęcie na stronie 108). Natomiast sikhowie tradycyjnie są wojownikami. Popularny wśród nich przydomek Singh znaczy „lew” (patrz strony 100, 101).

16. (a) Jaki jest stosunek większości hinduistów do systemu kastowego? (b) Co o tym systemie powiedział Gandhi?

¹⁶ Do najbardziej znanych aspektów hinduizmu należy sztywny podział społeczeństwa na warny — kasty lub  klasy (patrz strona 113). Wprawdzie został odrzucony przez buddystów i dżinistów, lecz wciąż stanowi przyczynę rozwarstwienia społeczeństwa hinduskiego. Podział na kasty jest równie głęboko zakorzeniony w mentalności Hindusów, jak dyskryminacja rasowa w świadomości mieszkańców USA czy innych krajów. Porównywalne (choć słabsze) poczucie przynależności do określonej klasy można zaobserwować na przykład wśród Brytyjczyków (Jakuba 2:1-9). W Indiach od urodzenia obowiązuje człowieka surowy porządek kastowy, od którego w zasadzie nie może się uwolnić. Co więcej, na ogół nawet nie próbuje tego uczynić. Uważa swój los za nieunikniony, za przeznaczenie, skutek poczynań we wcześniejszym istnieniu, czyli karman. Ale skąd się wziął system kastowy? Sięgnijmy jeszcze raz do mitologii hinduskiej.

17, 18. Jak według mitologii hinduskiej powstały kasty?

¹⁷ Otóż mity głoszą, że pierwotnie istniały cztery duże kasty, które miały powstać z części ciała Puruszy, praojca ludzkości. W pewnym hymnie Rygwedy powiedziano:

„Kiedy rozłożyli Człowieka,

na ileż podzielili go części?

 Jak nazwano jego usta, jak ramiona,

jak nazwano jego uda, jak stopy?

Jego usta były braminem [członkiem najwyższej kasty],

z ramion powstał wojownik,

uda stały się wajśją,

ze stóp siudra się zrodził” (Indie — od początku dziejów do podboju muzułmańskiego).

¹⁸ Bramini, członkowie najwyższej kasty — kasty kapłańskiej — rzekomo powstali z ust, najwyższej części ciała Puruszy. Z jego ramion wywodziła się klasa rządząca, wojownicy (kszatrijowie lub radżańja), a warstwa kupców i rolników, tak zwanych wajśjów, zrodziła się z ud. Najniższa kasta, do której należeli robotnicy (siudrowie), została utworzona z najniższej części ciała — ze stóp.

19. Jakie dodatkowe kasty pojawiły się później?

¹⁹ W ciągu wieków pojawiły się jeszcze niższe kasty, na przykład wykluczeni z poszczególnych klas i „niedotykalni”, których Mahatma Gandhi życzliwiej nazywał haridżanami („należącymi do boga Wisznu”). Chociaż od 1948 roku ich dyskryminacja jest w Indiach oficjalnie zakazana, wciąż żyje im się niezwykle ciężko.

20. Wskaż inne aspekty systemu kastowego.

²⁰ Z czasem kasty zaczęły się tak rozdrabniać, że prawie każdy zawód w społeczeństwie indyjskim utworzył oddzielną klasę. Ów prastary system wyznaczający każdemu miejsce w hierarchii społecznej ma w gruncie rzeczy również podłoże rasowe. „Wyraźnie wyodrębnia odmiany rasy: od [jasnoskórych] Ariów po ludy przeddrawidyjskie [odznaczające się ciemniejszą skórą]”. Warna, czyli kasta, znaczy dosłownie „barwa”. „Trzy pierwsze kasty stanowili jasnoskórzy Ariowie, natomiast czwarta była niearyjska — należeli do niej ciemnoskórzy tubylcy” (Donald A. Mackenzie, Myths and Legends Series​—India).  Nie ulega wątpliwości, że system kastowy wsparty religijną nauką o karmanie skazał miliony mieszkańców Indii na życie w niesprawiedliwości i nędzy.

Nieubłagany kołowrót istnień

21. Jak Garuda-purana przedstawia wpływ karmanu na los człowieka?

²¹ Do podstawowych i najważniejszych wierzeń, które kształtują postawę moralną i postępowanie hinduisty, zalicza się też nauka o karmanie. Jest to prawo głoszące, iż każdy czyn wpływa korzystnie lub niekorzystnie na przyszłe wcielenie duszy w łańcuchu reinkarnacji. Garuda-purana wyjaśnia:

„Człowiek jest twórcą swego losu i nawet w życiu embrionalnym podlega dynamice czynów z poprzedniego istnienia. Czy się zamknie w górskiej kryjówce, ukołysze w sercu morza, czy też będzie bezpieczny na kolanach matki lub wysoko nad jej głową, nie umknie od skutków swych dawnych czynów. (...) Cokolwiek ma się człowiekowi przytrafić w określonym wieku albo czasie, na pewno mu się dokładnie wtedy zdarzy”.

Dalej czytamy:

„Wiedza, którą człowiek nabył, gdy poprzednio przyszedł na świat, dobra, które wiedziony miłosierdziem rozdał we wcześniejszym bycie, oraz czyny dokonane w dawniejszym wcieleniu — wszystko to poprzedza jego duszę w wędrówce”.

22. (a) Co mówi o losie duszy po śmierci hinduizm, a co chrześcijaństwo? (b) Czego o duszy uczy Biblia?

²² Na czym opiera się to wierzenie? Nauka o karmanie jest nierozerwalnie związana z wiarą w nieśmiertelność duszy. Z drugiej strony właśnie karman sprawia, że w hinduizmie rozumie się pojęcie duszy inaczej niż w świecie  chrześcijaństwa. Hinduista sądzi, iż dusza indywidualna, dżiwa lub prana, * dostępuje wielu ponownych wcieleń i może przejść również przez „piekło”. Musi jednak dążyć do zjednoczenia się z „Ostateczną Rzeczywistością”, zwaną też Brahmanem lub Brahmą (którego nie należy mylić z bogiem Brahmą). Natomiast różne wyznania chrześcijaństwa głoszą, że dusza może trafić do nieba, piekła, czyśćca lub limbusu (Kaznodziei 9:5, 6, 10; Psalm 146:4).

23. Jak nauka o karmanie wpływa na hinduistyczny pogląd na życie? (Porównaj Galacjan 6:7-10).

²³ Pod wpływem wiary w karman hinduista skłania się ku fatalizmowi. Uważa, że jego obecny status społeczny i teraźniejsze warunki — dobre czy złe — stanowią rezultat poprzedniego istnienia, a więc są zasłużone. Może starać się być lepszym człowiekiem, a wówczas przyszła egzystencja będzie znośniejsza. Dlatego wyznawca hinduizmu łatwiej godzi się ze swym losem niż mieszkaniec Zachodu. We wszystkim widzi działanie prawa przyczyny i skutku, wynikające z jego poprzedniego bytu. Trzyma się zasady, że zbiera to, co zasiał w domniemanym wcześniejszym życiu. Oczywiście podstawę całości stanowi założenie, iż ludzie mają duszę nieśmiertelną, która odradza się w innym istnieniu — czy to jako człowiek, czy jako zwierzę lub roślina.

24. Co to jest moksza i jak hinduista spodziewa się ją osiągnąć?

²⁴ A zatem jaki ostateczny cel wytyka hinduizm? Osiągnięcie mokszy, to znaczy wyzwolenia z uciążliwego  kołowrotu ponownych narodzin i istnień. Chodzi o uwolnienie — „duszy”, a nie ciała — od dalszych materialnych wcieleń. „Jeżeli moksza, a więc wyzwolenie z długiego łańcucha reinkarnacji, jest celem każdego hinduisty, to śmierć stanowi najważniejsze wydarzenie w jego życiu” — pisze pewien komentator. Do mokszy prowadzą różne margi, czyli drogi (patrz strona 110). Jakże ściśle nauka ta wiąże się ze starobabilońskim pojęciem duszy nieśmiertelnej!

25. Jak hinduistyczny pogląd na życie różni się od stanowiska przedstawionego w Biblii?

²⁵ Jednakże według Biblii takie pogardliwe podejście do fizycznego istnienia absolutnie nie da się pogodzić z pierwotnym zamierzeniem Jehowy Boga dotyczącym człowieka. Pierwsza para ludzka została stworzona do radosnego, szczęśliwego życia na ziemi. Sprawozdanie biblijne donosi:

„I stworzył Bóg człowieka na obraz swój. Na obraz Boga stworzył go. Jako mężczyznę i niewiastę stworzył ich. I błogosławił im Bóg, i rzekł do nich Bóg: Rozradzajcie się i rozmnażajcie się, i napełniajcie ziemię, i czyńcie ją sobie poddaną; panujcie nad rybami morskimi i nad ptactwem niebios, i nad wszelkimi zwierzętami, które się poruszają po ziemi! (...) I spojrzał Bóg na wszystko, co uczynił, a było to bardzo dobre” (1 Mojżeszowa 1:27-31).

Biblia zapowiada, że wkrótce nastanie na ziemi era pokoju i sprawiedliwości, kiedy to każda rodzina będzie miała własne piękne mieszkanie, a cała ludzkość będzie już na zawsze cieszyć się życiem w doskonałym zdrowiu (Izajasza 65:17-25; 2 Piotra 3:13; Objawienie 21:1-4).

26. Jakie pytanie wymaga teraz odpowiedzi?

²⁶ Odpowiedzmy sobie teraz na pytanie: Jakich bogów  musi zadowolić wyznawca hinduizmu, aby zebrać dobry karman?

Hinduistyczny panteon

27, 28. (a) Jacy bogowie tworzą Trimurti? (b) Kim są ich małżonki? (c) Wymień kilka innych bóstw hinduskich.

²⁷ Chociaż hinduizm zna miliony bogów, jednak w praktyce jego rozliczne sekty czczą przede wszystkim kilku ulubionych. Trzej najważniejsi wchodzą w skład Trimurti — trójcy czy triady bóstw. (Innych bogów hinduizmu wymieniono na stronach 116, 117).

²⁸ Triadę tworzy Brahma Stwórca, Wisznu Zachowawca oraz Śiwa Niszczyciel, a każdy z nich ma przynajmniej jedną małżonkę. Brahma jest mężem Saraswati, bogini uczoności. Żona Wisznu nazywa się Lakszmi. Małżonką Śiwy została najpierw Sati, lecz popełniła samobójstwo. Była pierwszą kobietą, która rzuciła się w płomienie ognia ofiarnego. W ciągu wieków tysiące hinduskich wdów poszło za tym mitycznym pierwowzorem i spłonęło na stosie wraz ze zwłokami męża. Obecnie owa praktyka (zwana sati) jest zakazana. Śiwa miał jeszcze jedną żonę, noszącą różne imiona i tytuły. W swej dobroczynnej postaci nazywała się Parwati, Uma i Gauri (Złocista). A jako Durga lub Kali odznaczała się okrucieństwem.

29. Jak hinduiści wyobrażają sobie Brahmę? (Porównaj Dzieje 17:22-31).

 ²⁹ Brahma jest wprawdzie centralną postacią mitologii hinduskiej, ale w obrzędowości nie zajmuje na ogół tak poczesnego miejsca. Mimo że bywa określany mianem Brahmy Stwórcy, poświęcono mu niewiele świątyń. Jednakże stworzenie materialnego wszechświata mitologia przypisuje pewnemu bytowi najwyższemu, praprzyczynie lub prasubstancji — Brahmanowi lub Brahmie, utożsamianemu ze świętą sylabą OM lub AUM. Osoby triady uchodzą za elementy tego „Bytu”, a pozostali bogowie za najrozmaitsze jego wcielenia. Wobec tego każde bóstwo  otaczane najwyższą czcią uważa się za wszechobejmujące. Chociaż więc hinduiści otwarcie czczą miliony bogów, większość z nich uznaje tylko jednego prawdziwego Boga, który może przybierać różną postać: mężczyzny, kobiety czy nawet zwierzęcia. Stąd znawcy hinduizmu są skłonni twierdzić, że w gruncie rzeczy nie jest on religią politeistyczną, lecz monoteistyczną. Niemniej późniejsza myśl wedyjska odrzuciła pojęcie najwyższego bytu, zastępując je bezosobową boską zasadą lub rzeczywistością.

30. Wymień niektóre awatary Wisznu.

³⁰ Wisznu, dobrotliwe bóstwo solarne i kosmiczne, to najważniejszy bóg dla zwolenników wisznuizmu. Występuje w dziesięciu awatarach, czyli wcieleniach, między innymi jako Rama, Kryszna i Budda. * Innym awatarem Wisznu jest Narajana, „przedstawiany w postaci mężczyzny spoczywającego na splotach węża Sieszy lub Ananty, który płynie po kosmicznych wodach. U jego stóp siedzi żona, bogini Lakszmi, a z pępka wyrasta mu lotos, z którego wynurza się bóg Brahma” (The Encyclopedia of World Faiths).

31. Jakim bogiem jest Śiwa?

³¹ Śiwa, powszechnie znany też jako Maheśwara (Wielki Pan) i Mahadewa (Wielki Bóg), jest drugim pod względem rangi bogiem hinduizmu, a jego kult nazywa się śiwaizmem. Śiwę przedstawia się w roli „wielkiego ascety i niezrównanego joga, który siedzi na stokach Himalajów  pogrążony w medytacji, ze zmierzwionym włosem, obsypany popiołem”. Słynie również „z erotyzmu, jest bowiem bóstwem płodności oraz Mahadewą, najwyższym panem stwarzania” (The Encyclopedia of World Faiths). Oddaje mu się cześć za pomocą znaku fallicznego — lingi (patrz zdjęcia na stronie 99).

32. (a) Jakie postacie przybiera bogini Kali? (b) Kim byli thagowie?

³² Podobnie jak wiele innych religii świata hinduizm ma też najwyższą boginię, która bywa dobrotliwa lub groźna. W swej łagodniejszej postaci nosi imię Parwati i Uma. Natomiast jako Durga albo Kali ukazuje przerażające oblicze bogini złaknionej krwawych ofiar. Jako Bogini  Matka, Kali Ma (Czarna Matka-Ziemia), jest głównym bóstwem siaktyzmu. Jej wizerunki przedstawiają kobietę nagą do bioder, przystrojoną w trupy, węże i czaszki. Niegdyś otrzymywała w ofierze ludzi duszonych przez jej czcicieli, tak zwanych thagów.

Hinduizm a rzeka Ganges

33. Dlaczego hinduiści uważają, że Ganges jest święty?

³³ Kiedy mowa o hinduskim panteonie, nie sposób pominąć Gangesu — najświętszej rzeki hinduistów. Ganges czy Matka Ganga (Ganga Ma), jak go nazywają pobożni hinduiści, jest tematem wielu mitów (patrz mapka na stronie 123). W pewnej modlitwie występuje 108 nazw tej rzeki. Dlaczego Hindusi darzą ją takim uwielbieniem? Ponieważ od niej zależy ich przetrwanie, a poza tym ma ona ścisły związek ze starożytną mitologią. Wierzą, że dawniej Ganges istniał w niebie, tworząc Drogę Mleczną. A jak stał się rzeką?

34. Jak pewien mit hinduski wyjaśnia powstanie rzeki Ganges?

³⁴ Większość hinduistów wyjaśniłaby to mniej więcej tak: Maharadża Sagara miał 60 000 synów, których spalił ogień Kapili, jednej z manifestacji Wisznu. Ich dusze zostały skazane na pobyt w piekle, chyba że bogini Ganga zstąpiłaby z niebios, oczyściła je i zdjęła z nich przekleństwo. Bhagiratha, prawnuk Sagary, ubłagał Brahmę, by pozwolił świętej Gandze zejść na ziemię. Według pewnej opowieści „Ganga odrzekła: ‚Jestem tak potężna, że zburzyłabym fundamenty ziemi’. Odbywszy tysiącletnią pokutę, [Bhagiratha] udał się więc do boga Siwy, największego ze wszystkich ascetów, i przekonał go, by ten stanął wysoko nad ziemią — między skałami i lodowcami Himalajów. Siwa pozwolił Gandze runąć z nieba na jego zmierzwione włosy, co złagodziło groźne dla ziemi  uderzenie. Potem Ganga spokojnie przesączyła się na ziemię i spłynęła z gór poprzez doliny, dając wysuszonej glebie wodę, a tym samym życie” (Edmund Hillary, From the Ocean to the Sky).

35. Jak istnienie tej rzeki tłumaczą czciciele Wisznu?

³⁵ Czciciele Wisznu wyjaśniają powstanie rzeki Ganges nieco inaczej. Opierają się na starożytnym tekście Wisznu-purany, gdzie powiedziano:

„W rejonie tym [świętej siedzibie Wisznu] bierze początek rzeka Ganges, która usuwa wszystkie grzechy (...) Wypływa z paznokcia na dużym palcu lewej stopy Wisznu”.

Wyznawcy Wisznu mówią też w sanskrycie: „Wisznu-padabdża-sambhuta”, co znaczy „urodzona ze stopy Wisznu, przypominającej kwiat lotosu”.

36. Jaką moc przypisują hinduiści wodom Gangesu?

³⁶ Hinduiści uważają, że Ganges potrafi wyzwolić, obmyć, oczyścić i uzdrowić wiernych. Oto, co podaje Wisznu-purana:

„Święci, którzy są oczyszczani przez kąpiel w wodach tej rzeki i których serce jest oddane Kesawie [Wisznu], dostępują ostatecznego wyzwolenia. Święta rzeka dzień w dzień oczyszcza wszystkich, którzy o niej słyszą, tęsknią do niej, widzą ją, dotykają jej, kąpią się w niej lub ją opiewają w hymnach. I nawet ten, kto mieszka [daleko] (...) od niej, a zawoła ‚Ganga i Ganga’, zostaje uwolniony od grzechów trzech poprzednich wcieleń”.

A oto fragment Brahmanda-purany:

„Jeżeli chodzi o tych, którzy raz pobożnie wykąpią się w czystych nurtach Gangi, to ich szczepy ochroni Ona od setek tysięcy niebezpieczeństw. Całe zło nagromadzone w ciągu pokoleń obróci się wniwecz. Wystarczy  wykąpać się w Gandze, by natychmiast zostać oczyszczonym”.

37, 38. Dlaczego nad Ganges ściągają miliony hinduistów?

³⁷ Mieszkańcy Indii tłumnie ściągają na wybrzeża, żeby odprawić pudżę. Podczas ceremoniału religijnego ofiarowują kwiaty i recytują modlitwy, a kapłan maluje każdemu na czole tilakę — czerwoną lub żółtą plamkę. Potem wchodzą do rzeki, by dokonać ablucji. Wielu na dodatek pije wodę, chociaż jest mocno zanieczyszczona przez ścieki, substancje chemiczne i zwłoki. Niemniej „święta rzeka” stanowi dla wiernych tak silny magnes, że miliony Hindusów marzy o wykąpaniu się w niej przynajmniej raz w życiu — nie bacząc, czy jest brudna, czy nie.

³⁸ Inni przynoszą zwłoki bliskich, palą je na przybrzeżnych stosach, a popioły wsypują do rzeki. Wierzą, że zapewni to duszy zmarłego wiecznotrwałe błogosławieństwa. Biedni, których nie stać na opłacenie kremacji, po prostu owijają zwłoki całunem i wrzucają je do wody, gdzie padają one łupem padlinożernych ptaków lub się rozkładają. Nasuwa się tu pytanie, na które częściowo poznaliśmy już odpowiedź, mianowicie: Czego hinduizm uczy o życiu po śmierci?

Hinduizm a dusza

39, 40. Co w pewnym hinduistycznym komentarzu powiedziano o duszy?

³⁹ Bhagawadgita odpowiada w ten sposób:

„Tak jak wcielona dusza bezustannie wędruje w tym ciele, od wieku chłopięcego, poprzez młodość aż do starości, podobnie przechodzi ona w inne ciało po śmierci” (rozdział 2, tekst 13).

⁴⁰ W hinduistycznym komentarzu do tego tekstu podano: „Ponieważ każda żywa istota jest indywidualną  duszą, każda zmienia swoje ciało w każdej chwili, manifestując się czasami jako dziecko, czasami jako młodzieniec, a czasami jako starzec. Dusza jednak pozostaje zawsze taką samą i nie podlega żadnym zmianom. Ta indywidualna dusza ostatecznie zmienia swoje ciało w chwili śmierci, przechodząc wówczas do ciała następnego. Jako że otrzymanie następnego ciała z chwilą następnych narodzin (czy to materialnych czy duchowych) jest rzeczą pewną, nie było powodu do rozpaczy z racji śmierci”.

41. Co za pomocą Biblii trzeba ustalić na temat duszy?

⁴¹ Zwróćmy uwagę na słowa komentarza, iż „każda żywa istota jest indywidualną duszą”. Zgadzają się one z wypowiedzią biblijną zanotowaną w Księdze 1 Mojżeszowej 2:7:

„Stworzył tedy Pan Bóg człowieka z prochu ziemi, i natchnął w oblicze jego dech żywota. I stał się człowiek duszą żywiącą [żyjącą]” (Bg).

W tym miejscu musimy ustalić: Czy człowiek wraz ze wszystkimi funkcjami organizmu i zdolnościami jest duszą żyjącą, czy też ma duszę, niezależną od ciała? Czy jest duszą, czy posiada duszę? Kolejny cytat rzuci nieco światła na pogląd hinduistów:

42. Czym hinduistyczna koncepcja duszy różni się od poglądu biblijnego?

⁴² Bhagawadgita w rozdziale 2, tekście 17, zapewnia:

„Wiedz, że to co przenika całe ciało, nie podlega zniszczeniu. Nikt nie jest w stanie zniszczyć wiecznej duszy”.

Fragment ten opatrzono następującym wyjaśnieniem:

„Każde ciało jest wcieleniem indywidualnej duszy, a symptomy obecności duszy odbierane są jako indywidualna świadomość”.

A zatem według hinduistów człowiek ma duszę, natomiast Biblia mówi, że on sam jest duszą. Mamy więc do  czynienia z zasadniczą różnicą zapatrywań. Wywarła ona ogromny wpływ na nauki, które rozwinęły się z takich poglądów (Kapłańska [3 Mojżeszowa] 24:17, 18, Wujek).

43. (a) Skąd się wywodzi nauka o duszy nieśmiertelnej? (b) Co powstało w jej następstwie?

⁴³ Wiara w duszę nieśmiertelną pochodzi z mętnego źródła starobabilońskich wyobrażeń religijnych. Logicznym jej następstwem była koncepcja życia po śmierci, powtarzająca się w wielu religiach w postaci chociażby nauki o reinkarnacji, niebie, piekle, czyśćcu czy limbusie. Dla hinduisty niebo i piekło są miejscami, w których przebywa dusza oczekująca następnego wcielenia. Szczególnie interesujące jest hinduistyczne pojęcie piekła.

Hinduistyczna nauka o piekle

44. Skąd wiemy, że hinduizm uczy o istnieniu piekła, w którym cierpią grzesznicy?

⁴⁴ Jeden z tekstów Bhagawadgity brzmi:

„A wszak mówiono nam zawsze, o Kriszno, iż ci co zatracą swą Dharmę rodową, w piekle znaleźć się muszą” (rozdział 1, tekst 44, przekład Wandy Dynowskiej).

W pewnym komentarzu podano: „Ci, którzy ciężko grzeszą w ziemskim życiu, muszą doświadczyć różnorakiej kary na planetach piekielnych”. Zachodzi jednak pewna różnica: „kara ta (...) nie jest wieczna” — w odróżnieniu od nie kończących się mąk w piekle, o którym uczy chrześcijaństwo. Jak zatem wygląda piekło hinduistyczne?

45. Jak opisano męczarnie zadawane w hinduistycznym piekle?

⁴⁵ Markandeja-purana tak opisuje los grzesznika:

„Posłańcy Jamy [boga umarłych] pośpiesznie krępują go straszliwymi więzami i wloką na południe, drżącego pod razami rózgi. Wydaje okropne, ponure wrzaski,  a posłańcy Jamy ciągną go po gruntach najeżonych kuszą [roślina], cierniami, mrowiskami, igłami i kamieniami, tu i ówdzie buchających żarem, usianych mnóstwem dziur i rozpalonych promieniami słońca. Wleczony przez okrutnych posłańców i rozszarpywany przez setki szakali, grzesznik dociera przerażającą drogą do domu Jamy. (...)

„Kiedy przypiekają jego ciało, odczuwa przejmujące palenie, a gdy go biją lub tną, znosi okrutne męki.

„Stworzenie, którego ciało jest tak niszczone, przechodzi wprawdzie w inne ciało, lecz cierpi nie kończące się udręki z powodu swoich złych czynów. (...)

„Następnie zostaje zabrany do innego piekła, aby jego grzechy zostały całkowicie wymazane. Po przebrnięciu przez wszystkie piekła grzesznik zaczyna odrażającą egzystencję. Przez życie robaków, owadów, much, drapieżników, komarów, słoni, drzew, koni i krów oraz przez różne inne grzeszne i nędzne formy istnienia powraca do rodu ludzkiego — rodzi się szpetny albo z garbem, albo jako karzeł, albo jako Kandal”.

46, 47. Co o stanie umarłych mówi Biblia i jaki można z tego wyciągnąć wniosek?

⁴⁶ A teraz zobaczmy, co na temat umarłych mówi Biblia:

„Żyjący wiedzą, że umrą, a zmarli niczego zgoła nie wiedzą, zapłaty też więcej już żadnej nie mają, bo pamięć o nich idzie w zapomnienie. Tak samo ich miłość, jak również ich nienawiść, jak też ich zazdrość — już dawno zanikły, i już nigdy więcej udziału nie mają żadnego we wszystkim, cokolwiek się dzieje pod słońcem. Każdego dzieła, które twa ręka napotka, podejmij się według twych sił! Bo nie ma żadnej czynności  ni rozumienia, ani poznania, ani mądrości w Szeolu, do którego ty zdążasz” (Koheleta [Kaznodziei] 9:5, 6, 10, BT).

⁴⁷ Jeżeli tak jak podaje Biblia, człowiek nie posiada duszy, lecz sam nią jest, to z chwilą śmierci oczywiście kończy świadome istnienie. Nie zaznaje błogiego szczęścia ani nie odczuwa cierpień. Tym samym wszystkie nieracjonalne i zawiłe wyobrażenia o „tamtym świecie” tracą wszelkie uzasadnienie. *

Rywal hinduizmu

48, 49. (a) Przypomnij kilka nauk hinduistycznych. (b) Dlaczego niektórzy zakwestionowali prawdziwość hinduizmu? (c) Kto między innymi podważył myśl hinduistyczną?

⁴⁸ Jak wykazała ta krótka analiza hinduizmu, jego politeizm opiera się na monoteizmie — na wierze w Brahmana, Byt Najwyższy, praprzyczynę lub prasubstancję, wyobrażoną przez świętą zgłoskę OM bądź AUM, mającą różne aspekty i manifestacje. Hinduizm to religia, która uczy tolerancji, a także dobrego traktowania zwierząt.

⁴⁹ Niemniej pewne elementy nauk hinduistycznych, takie jak karman oraz niesprawiedliwy system kastowy, a ponadto bałwochwalstwo i walki, do których nieustannie nawiązują mity, skłoniły część ludzi myślących do zakwestionowania podstaw swej religii. Jednym z takich sceptyków był człowiek, który urodził się około roku 560 p.n.e. w północno-wschodnich Indiach. Nazywał się Siddhartha Gautama. Utworzył nową religię, która wprawdzie niezbyt się przyjęła w samych Indiach, ale jak pokaże następny rozdział, zyskała ogromną popularność w innych krajach. Tą nową religią był buddyzm.

[Przypisy]

[Pytania do studium]

 [Ramka i ilustracje na stronach 100, 101]

Sikhizm — religia zreformowana

Sikhizm, którego symbolem są trzy miecze i koło, jest religią ponad 17 milionów ludzi. Większość z nich mieszka w Pendżabie. Na środku sztucznego jeziora w Amritsarze, świętym mieście sikhów, wznosi się ich Złota Świątynia. Charakterystycznym elementem stroju mężczyzn są niebieskie, białe lub czarne turbany. Noszenie ich należy do ważniejszych praktyk religijnych, podobnie jak nieścinanie włosów.

W języku hindi słowo sikh znaczy „uczeń”. Sikhowie są uczniami swego założyciela, guru Nanaka, jak również zwolennikami nauk dziesięciu guru (Nanaka i dziewięciu jego następców), których pisma weszły w skład sikhijskiej świętej księgi — Guru Granth Sahib. Sikhizm powstał na początku XVI wieku, kiedy guru Nanak postanowił wybrać najlepsze elementy z hinduizmu oraz islamu i utworzyć zjednoczoną religię.

Posłannictwo Nanaka można ująć w jednym zdaniu: „Skoro jest tylko jeden Bóg i On jest naszym Ojcem, to wszyscy musimy być braćmi”. Podobnie jak muzułmanie, sikhowie też wierzą w jednego Boga i zakazują posługiwania się wizerunkami (Psalm 115:4-9; Mateusza 23:8, 9). Uznają hinduistyczną naukę o nieśmiertelności duszy, reinkarnacji i karmanie. Miejsce nabożeństw nazywają gurdwarą (porównaj Psalm 103:12, 13; Dzieje 24:15).

Jedno z największych przykazań guru Nanaka brzmiało: „Zawsze pamiętaj o Bogu, powtarzaj Jego imię”. Boga określa się mianem „Prawdziwego”, ale nie używa się żadnego imienia (Psalm 83:17-19, BT).  Inne przykazanie powiada: „Podziel się swym zarobkiem z tym, któremu się mniej poszczęściło”. Właśnie dlatego w każdej świątyni sikhów mieści się langar — kuchnia, gdzie ludzie wszelkiego pokroju mogą otrzymać jedzenie za darmo. Są też izby, w których podróżni mogą bezpłatnie przenocować (Jakuba 2:14-17).

Ostatni guru, Gobind Singh (1666-1708), założył bractwo sikhów zwane Khalsą, którego członków obowiązuje „Pięć K”: kesz, nie obcięte włosy (znak duchowego usposobienia), kangha, spinający je grzebień (przedstawiający porządek i karność), kirpan, szabla (wyobrażająca godność, odwagę i ofiarność), kara, stalowa bransoletka (symbol jedności z Bogiem), oraz kacz, bieliźniane krótkie spodnie (oznaczające skromność oraz dyscyplinę moralną). (Patrz The Encyclopedia of World Faiths, strona 269).

[Ilustracja]

Sikhijska Złota Świątynia w Amritsarze (Pendżab)

[Ilustracje]

Niebieski turban oznacza umysł szeroki jak niebo, wolny od wszelkich uprzedzeń

Biały turban oznacza świętość, prowadzenie przykładnego życia

Czarny turban przypomina o prześladowaniach, które w roku 1919 spotkały sikhów ze strony Brytyjczyków

Inne barwy są kwestią gustu

[Ilustracja]

Uroczystość, podczas której kapłan sikhijski opowiada dzieje świętej broni

 [Ramka i ilustracje na stronie 104]

Dżinizm — asceza i odrzucenie wszelkiej przemocy

Religia ta, której symbolem jest staroindyjska swastyka, została założona w VI wieku p.n.e. przez bogatego księcia indyjskiego Nataputtę Wardhamanę, znanego lepiej jako Wardhamana Mahawira (tytuł ten znaczy „Wielki Człowiek” lub „Wielki Bohater”). Obrał on drogę samozaparcia i ascezy. W poszukiwaniu wiedzy wyruszył nago „przez wioski i równiny środkowych Indii, by znaleźć wyzwolenie z cyklu narodzin, śmierci i ponownych narodzin” (John B. Noss, Man’s Religions). Wierzył, że duszę można zbawić jedynie przez krańcowe wyrzeczenia, dyscyplinę wewnętrzną oraz surowe stosowanie ahimsy — zasady zabraniającej wyrządzania krzywdy jakiejkolwiek żywej istocie. Przestrzeganie ahimsy posunął tak daleko, że nosił miękką miotełkę, którą delikatnie usuwał napotkane na drodze owady. Swój szacunek do życia wyrażał również w dbaniu o czystość i prawość własnej duszy.

Jego naśladowcy, pragnący poprawić swój karman, po dziś dzień wiodą życie pełne wyrzeczeń, odznaczające się poszanowaniem dla wszelkich żywych stworzeń. Jest to kolejny przykład ogromnego wpływu, jaki wywiera na ludzi wiara w duszę nieśmiertelną.

Obecnie religia ta liczy niespełna cztery miliony wiernych. Większość z nich żyje w Indiach, w okolicach Bombaju i Gudżaratu.

[Ilustracja]

Wyznawca dżinizmu u stóp 17-metrowego posągu świętego Gommateśwary w Karnatace w Indiach

 [Ramka i ilustracje na stronach 106, 107]

Słowniczek terminów hinduistycznych

ahimsa (w sanskrycie: ahinsa) — wyrzeczenie się przemocy, wystrzeganie się krzywdzenia i zabijania jakiejkolwiek istoty; podstawa hinduskiego wegetarianizmu oraz szacunku dla zwierząt

aśrama — świątynia lub każde inne miejsce, w którym naucza guru (przewodnik duchowy)

atman — duch; związany z tym, co niezniszczalne; wyraz często mylnie oddawany słowem „dusza” (patrz hasło dżiwa)

awatar — zstąpienie albo wcielenie hinduskiego bóstwa

bhakti — oddanie dla jakiegoś bóstwa, prowadzące do zbawienia

bindi — czerwona plamka na czole mężatek

Brahman — Ostateczna Rzeczywistość (patrz strona 116)

bramin — kapłan, członek najwyższej kasty hinduskiej

dharma — ostateczne prawo, które rządzi wszystkim i pozwala ocenić, co jest dobre, a co złe

dżap — nabożne powtarzanie któregoś z imion Boga; w liczeniu pomaga mala, różaniec złożony ze 108 paciorków

dżiwa (lub prana) — dusza indywidualna lub życie

ghaty — schody albo pomost na brzegu rzeki

guru — nauczyciel religii, przewodnik duchowy

haridżana — członek kasty niedotykalnych, „ludu Bożego” — jak dobrodusznie nazwał ich Mahatma Gandhi

joga — od rdzenia judż, oznaczającego „łączyć, ujarzmiać”: dążenie do połączenia się z wszechobecnym bytem boskim. Powszechnie znana jako system medytacji, w którym określoną rolę odgrywa pozycja ciała i kontrola oddechu. Hinduizm rozróżnia co najmniej cztery główne jogi lub drogi (patrz strona 110)

karman — prawo, zgodnie z którym każdy czyn wpływa korzystnie lub niekorzystnie na następne wcielenie duszy

kszatrija — członek klasy urzędników, władców i wojowników, drugiej z kolei w systemie kastowym

mahant — święty lub nauczyciel

mahatma — hinduski święty; od słowa maha (wysoki, wielki) oraz atman (duch)

maja — świat jako iluzja

mantra — święta formuła, której przypisuje się magiczną moc; używana przy wprowadzeniu do sekty i powtarzana w modlitwach i zaklęciach

moksza lub mukti — uwolnienie z koła ciągłych wcieleń, kres wędrówki duszy; inne określenie to nirwana — zjednoczenie z Bytem Najwyższym, Brahmanem

OM, AUM — słowo symbolizujące Brahmana, używane podczas medytacji ze względu na domniemaną mistyczną  wibrację dźwiękową; służy jako święta mantra

paramatman — Duch Świata, wszechobecny atman, czyli Brahman

pudża — oddawanie czci religijnej

sadhu — człowiek święty; asceta lub jog

samsara — wędrówka wiecznej, niezniszczalnej duszy

Siakti — żeńska energia lub małżonka boga, zazwyczaj Śiwy

siudra — robotnik, członek najniższej z czterech podstawowych kast

swamin — nauczyciel lub duchowy przewodnik wyższego stopnia

śraddha — ważne obrzędy ku czci przodków, mające pomóc duszom zmarłych osiągnąć mokszę

tilaka — znak na czole, symbol zachowywania pamięci o Panu i wszystkich jego poczynaniach

Trimurti — hinduistyczna triada, składająca się z Brahmy, Wisznu i Śiwy

upaniszady — starohinduskie święte poematy, znane też jako wedanta, uzupełnienie Wed

wajśja — członek trzeciej kasty, stanu kupców i rolników

Wedy — najstarsze święte poematy hinduizmu

[Ilustracje]

Od lewej: hinduski mahant, sadhu medytujący na stojąco oraz guru z Nepalu

 [Ramka na stronie 110]

Cztery drogi do mokszy

Hinduizm wskazuje co najmniej cztery drogi do osiągnięcia mokszy, to jest do wyzwolenia duszy. Ścieżki te znane są jako różne jogi lub margi.

1. Karma-joga: „Droga działania, inaczej karma-joga, to dyscyplina aktywności. Ogólnie rzecz biorąc, karma-marga oznacza przestrzeganie własnej dharmy zgodnie z miejscem wyznaczonym człowiekowi w życiu. Są pewne obowiązki — na przykład stosowanie ahimsy oraz unikanie alkoholu i mięsa — które muszą spełniać wszyscy. Ale osobista dharma każdej jednostki zależy od jej kasty i fazy życia” (Great Asian Religions).

Karmę-jogę praktykuje się wyłącznie w obrębie własnej kasty. Ze względu na jej czystość nie można zawierać małżeństw ani spożywać posiłków z kimś spoza kasty, o której zadecydował karman z wcześniejszej egzystencji. Toteż przynależności kastowej nie uważa się za niesprawiedliwość, ale za spuściznę po poprzednim wcieleniu. Według filozofii hinduistycznej mężczyźni i kobiety nie zawsze są równi. Dzielą ich płeć i kasty, a w zasadzie — kolor skóry. Na ogół im jaśniejsza skóra, tym wyższa kasta.

2. Dżniana-joga: „Droga poznania, to jest dżniana-joga, dyscyplina wiedzy. W przeciwieństwie do drogi działania, karmy-margi, która w każdej sytuacji życiowej każe spełniać określone obowiązki, dżniana-marga wskazuje na filozoficzny i psychologiczny sposób poznania siebie i wszechświata. Nie działać, lecz być — oto klucz otwierający dżnianę-margę [kursywa nasza]. Co najważniejsze, umożliwia ona temu, kto ją obrał, osiągnięcie mokszy jeszcze w tym życiu” (Great Asian Religions). Obejmuje jogę introspekcyjną oraz wyrzeczenie się świata i ascezę. Jest wyrazem panowania nad sobą i samozaparcia.

3. Bhakti-joga: „Najbardziej rozpowszechniona forma tradycji hinduistycznej, droga oddania — bhakti-marga. W porównaniu z karmą-margą (...) ścieżka ta jest łatwiejsza, dopuszcza większą spontaniczność i jest otwarta dla wszystkich, bez względu na kastę, płeć czy wiek. (...) Pozwala na dawanie upustu uczuciom i pragnieniom, zamiast je tłumić ascetyzmem jogi (...) Polega wyłącznie na oddaniu się istotom boskim”, których według tradycji jest 330 milionów. Ta sama tradycja utożsamia wiedzę z miłością. Bhakti to w gruncie rzeczy „przywiązanie do wybranego boga” (Great Asian Religions).

4. Radża-joga: Przyjmowanie „specjalnych postaw, ćwiczenia oddechowe oraz rytmiczne powtarzanie odpowiednich formułek” (Man’s Religions). Radża-joga ma osiem stopni.

 [Ramka i ilustracja na stronie 113]

Mahatma Gandhi a system kastowy

„Zaniechanie metod gwałtu jest pierwszym i ostatnim artykułem mojej wiary” (Mahatma Gandhi, 23 marca 1922 roku).

Mahatma Gandhi zasłynął jako przywódca zalecający wystrzeganie się przemocy podczas walki Indii o niepodległość (przyznaną przez Wielką Brytanię w roku 1947). Walczył też o poprawę losu milionów swych rodaków. Jak wyjaśnia hinduski profesor M. P. Rege, „ogłosił ahimsę (niestosowanie gwałtu) za podstawową wartość moralną, widział w niej bowiem dowód troski o godność i dobro każdego człowieka. Nie uznawał autorytetu tych fragmentów pism hinduistycznych, których nauki przeczyły ahimsie. Odważnie zabiegał o zniesienie niedotykalności i hierarchicznego systemu kastowego oraz popierał równouprawnienie kobiet we wszystkich dziedzinach życia”.

Co Gandhi sądził o losie niedotykalnych? W liście do Jawaharlala Nehru z 2 maja 1933 roku napisał: „Ruch haridżanów jest zbyt potężny, by objąć go umysłem. Nie ma nic gorszego na świecie. A jednak nie potrafię porzucić religii — nie mogę porzucić hinduizmu. Gdyby mnie zawiódł, życie stałoby się dla mnie ciężarem. Dzięki hinduizmowi kocham chrystianizm, islam i wiele innych religii. (...) Ale nie mogę się pogodzić z jego koncepcją niedotykalności” (The Essential Gandhi).

[Ilustracja]

Mahatma Gandhi (1869-1948), szanowany przywódca hinduski i propagator ahimsy

 [Ramka i ilustracje na stronach 116, 117]

Bogowie i boginie w hinduizmie

Aditi — matka bogów, bogini nieba, a także Nieskończoność

Agni — bóg ognia

Brahma — Bóg Stwórca, zasada stwarzania we wszechświecie, jeden z bogów wchodzących w skład Trimurti (triady)

Brahman lub Brahma — Byt Najwyższy, przenikający cały wszechświat, reprezentowany przez zgłoskę OM lub AUM (patrz symbol widoczny powyżej); utożsamiany również z Atmanem; zdaniem niektórych hinduistów bezosobowa Boska Zasada lub Ostateczna Rzeczywistość

Budda — Gautama, założyciel buddyzmu, a według hinduistów wcielenie (awatar) Wisznu

Durga — małżonka lub siakti Śiwy, utożsamiana z Kali

Ganesia (Ganeśa) — syn Śiwy mający głowę słonia, Pan Przeszkód, bóg powodzenia, noszący też imiona Ganapati i Gadżanana

Ganga — bogini, jedna z małżonek Śiwy, uosobienie rzeki Ganges

Hanuman — bóg małp, gorliwy stronnik Ramy

Himalaja — królestwo śniegu, ojciec Parwati

Kali — czarna małżonka (siakti) Śiwy, krwiożercza bogini zniszczenia; często przedstawiana z wywieszonym dużym czerwonym językiem

Kryszna — figlarne ósme wcielenie Wisznu i bóstwo Bhagawadgity, ulubieniec pasterek (gopi)

Lakszmi — bogini piękna i szczęścia, małżonka Wisznu

Manasa — bogini węży

Manu — praojciec ludzkości, ocalony z potopu przez wielką rybę

Mitra — bóg światła, później czczony również przez Rzymian

Nandin — byk, wierzchowiec Śiwy

Nataradża — Śiwa tańczący w kręgu płomieni

Parwati lub Uma — bogini, małżonka Śiwy, występująca także pod postacią bogini Durgi bądź Kali

Pradżapati — Stwórca wszechświata, Pan Stworzeń, ojciec bogów, demonów i wszystkich innych stworzeń, znany później jako Brahma

Purusza — kosmiczny człowiek, z którego ciała powstały cztery główne kasty

Radha — żona Kryszny

Rama, Ramaczandra — siódme wcielenie boga Wisznu; o dziejach Ramy i jego małżonki Sity opowiada epopeja Ramajana

Saraswati — bogini uczoności, małżonka Brahmy Stwórcy

 Soma — bóg i narkotyczny eliksir życia

Szaszthi — bogini, opiekunka matek i dzieci podczas porodu

Śiwa — bóg płodności, śmierci i zniszczenia, wchodzący w skład Trimurti; jego atrybuty to trójząb i fallus

Wisznu — bóg będący zachowawcą życia, trzecia postać Trimurti

[Prawa własności]

(Według spisu zamieszczonego w dziele Mythology — An Illustrated Encyclopedia)

[Ilustracje]

Zgodnie z ruchem wskazówek zegara: Nataradża (Śiwa tańczący), Saraswati, Kryszna, Durga (Kali)

[Ramka na stronie 120]

Hinduska legenda o potopie

„Rankiem przyniesiono Manu [praojcu ludzkości i pierwszemu prawodawcy] wodę do mycia (...) Kiedy się mył, wpadła mu w dłonie ryba [Matsja — wcielenie Wisznu].

„Odezwała się doń tymi słowy: ‚Wyratuję cię, jeśli się mną zaopiekujesz’. ‚Od czego chcesz mnie wyratować?’ ‚Wszystkie te stworzenia będą zmiecione przez potop — z niego cię wyratuję!’ ‚A jak mam się tobą zaopiekować?’”

Ryba wyjaśniła, co Manu powinien uczynić. „Następnie rzekła: ‚W tym a tym roku nastanie potop. Usłuchaj mnie (mojej rady) i przygotuj łódź. Kiedy rozszaleje się potop, wejdziesz do niej, a ja cię ocalę’”.

Manu postąpił według podanych wskazówek, a ryba w czasie powodzi przyciągnęła statek do pewnej „północnej góry, po czym rzekła: ‚Jesteś uratowany. Przywiąż łódź do drzewa, by cię wody nie zmyły, choć jesteś na górze. W miarę jak będą opadać, możesz stopniowo schodzić w dół’” (Siatapatha-brahmana; porównaj 1 Mojżeszową 6:9 do 8:22).

 [Mapa i ilustracje na stronie 123]

[Patrz publikacja]

Płynąc z Himalajów do Kalkuty i delty w Bangladeszu, Ganges pokonuje przeszło 2400 kilometrów

INDIE

Kalkuta

Ganges

[Ilustracje]

Ganga Ma spływa po włosach Śiwy z czubka jego głowy

Pobożni hinduiści na ghatach i w wodach Gangesu w Waranasi (Benaresie)

 [Ilustracja na stronie 96]

Ganesia — hinduski bóg z głową słonia, zapewniający pomyślność, syn Śiwy i Parwati

[Ilustracje na stronie 99]

Lingi (symbole falliczne) czczone przez hinduistów. Na jednej z nich widnieje Śiwa (bóg płodności), inną otaczają cztery jego twarze

[Ilustracja na stronie 108]

Dżinijskie mniszki noszą zasłonę zwaną mukha-wastrika, by nie uśmiercić żadnego owada, który mógłby wpaść im do ust

[Ilustracja na stronie 115]

Kult węży, uprawiany głównie w Bengalu. Boginią węży jest Manasa

[Ilustracja na stronie 118]

Wisznu na splotach węża Ananty ze swą małżonką Lakszmi oraz czterogłowym Brahmą (na lotosie wyrastającym z pępka Wisznu)