Rozdział 9

Judaizm — poszukiwanie Boga przez Biblię i tradycję

1, 2. (a) Jacy sławni Żydzi wywarli wpływ na historię i kulturę? (b) Jakie pytanie mogą sobie niektórzy zadawać?

MOJŻESZ, Jezus, Mahler, Marks, Freud i Einstein — co łączyło tych ludzi? Wszyscy byli Żydami i wszyscy na swój sposób wywarli wpływ na dzieje i kulturę ludzkości. Żydzi już od tysięcy lat najwyraźniej tworzą nieprzeciętny naród. Potwierdza to lektura samej Biblii.

² W przeciwieństwie do innych starożytnych religii i kultur judaizm nie opiera się na mitach, lecz na historii. Ten i ów może jednak zapytać: Po cóż się zajmować religią Żydów, skoro jest ich tak niewielu — zaledwie 18 milionów na ponad 5 miliardów ludzi na świecie?

Dlaczego interesować się judaizmem

3, 4. (a) Z czego składają się Pisma Hebrajskie? (b) Dlaczego warto zbadać religię żydowską i jej korzenie?

³ Po pierwsze należy zaznaczyć, że religia żydowska sięga korzeniami jakieś 4000 lat wstecz i inne wielkie religie mniej lub więcej zawdzięczają jej świętym pismom (patrz strona 220). Na gruncie Pism Hebrajskich wyrósł chrystianizm, założony przez Jezusa (po hebrajsku: Je·szuʹa‛), Żyda żyjącego w I wieku. Sporo zaczerpnął z nich również islam, co łatwo stwierdzić, gdy się czyta Koran (Koran, sura 2:49-57, KJB; 32:23, 24, KJB). A zatem badając  religię żydowską, natrafiamy jednocześnie na źródła setek innych religii i sekt.

⁴ Drugi istotny powód to fakt, iż religia żydowska stanowi ważne ogniwo w poszukiwaniach prawdziwego Boga. Według Pism Hebrajskich przodek Żydów imieniem Abram czcił prawdziwego Boga już niemal 4000 lat temu. * Warto się więc dowiedzieć, skąd się wywodzą Żydzi i jak powstała ich wiara (Rodzaju [1 Mojżeszowa] 17:18, NW).

Skąd się wywodzą Żydzi?

5, 6. Objaśnij pokrótce pochodzenie Żydów i nazwy ich narodu.

⁵ Ogólnie rzecz biorąc, Żydzi pochodzą ze starożytnego odgałęzienia rasy semickiej posługującego się językiem hebrajskim (1 Mojżeszowa 10:1, 21-32; 1 Kronik 1:17-28, 34; 2:1, 2). Prawie 4000 lat temu ich praojciec Abram opuścił Ur chaldejskie, kwitnącą metropolię Sumeru, i wywędrował do Kanaanu, o którym Bóg powiedział: „Ziemię tę dam potomstwu twemu” (1 Mojżeszowa 11:31 do 12:7). W Księdze  1 Mojżeszowej 14:13 został nazwany „Abramem Hebrajczykiem”, później jednak zamieniono mu imię na Abraham (1 Mojżeszowa 17:4-6). Od niego, od jego syna Izaaka i wnuka Jakuba, który po jakimś czasie otrzymał imię Izrael, bierze początek linia rodowa Żydów (1 Mojżeszowa 32:27-29). Izrael miał 12 synów, późniejszych protoplastów 12 plemion. Jednym z potomków Jakuba był Juda i od jego imienia utworzono potem słowo „Żyd” (2 Królewska 16:6, Bg).

⁶ Z czasem określenie „Żydzi” zaczęto odnosić nie tylko do potomków Judy, lecz do wszystkich Izraelitów (Estery 3:6; 9:20). A ponieważ żydowskie zapiski genealogiczne uległy zniszczeniu w roku 70 n.e., kiedy to Rzymianie obrócili Jeruzalem w perzynę, dzisiaj żaden Żyd nie potrafi dokładnie ustalić, z którego pochodzi plemienia. Tak czy inaczej, w ciągu tysiącleci dawna religia żydowska rozwijała się i zmieniała. Obecnie judaizm wyznają miliony Żydów z państwa Izrael oraz z diaspory (rozproszonych po świecie). Co stanowi podstawę ich religii?

Mojżesz, Prawo i naród

7. Jaką przysięgę Bóg złożył Abrahamowi i dlaczego?

⁷ W roku 1943 p.n.e. * Bóg wybrał Abrama na swego specjalnego sługę, a później złożył mu uroczystą przysięgę, gdy ten dowiódł wierności, okazując gotowość ofiarowania swojego syna, Izaaka, chociaż ofiara ta nie została dopełniona (1 Mojżeszowa 12:1-3; 22:1-14). Bóg oświadczył wtedy: „Przysiągłem na siebie samego, mówi Pan [w tekście hebrajskim: יהוה, JHWH]: Ponieważ to uczyniłeś  i nie wzbraniałeś się ofiarować mi jedynego syna swego, będę ci błogosławił obficie i rozmnożę tak licznie potomstwo twoje jak gwiazdy na niebie (...), i w potomstwie [„nasieniu”, Bg] twoim błogosławione będą wszystkie narody ziemi za to, że usłuchałeś głosu mego”. Przysięgę tę powtórzono synowi i wnukowi Abrahama, a potem przekazywano ją w pokoleniu Judy i w rodzie Dawida. To czysto monoteistyczne pojęcie osobowego Boga bezpośrednio zajmującego się ludźmi było czymś wyjątkowym w świecie starożytnym. Właśnie ono stało się fundamentem religii żydowskiej (1 Mojżeszowa 22:15-18; 26:3-5; 28:13-15; Psalm 89:4, 5, 29, 30, 36, 37).

8. Kim był Mojżesz i jaką rolę odgrywał w narodzie izraelskim?

⁸ Chcąc spełnić obietnice dane Abrahamowi, Bóg wszedł w szczególne przymierze z jego potomkami i w ten sposób powołał do istnienia pewien naród. Owo przymierze zawarł przez Mojżesza, wybitnego przywódcę hebrajskiego i pośrednika między Bogiem a Izraelitami. Kim był Mojżesz i dlaczego jest dla Żydów tak ważną postacią? Biblijne sprawozdanie z Księgi 2 Mojżeszowej donosi, iż był Izraelitą urodzonym w Egipcie (w roku 1593 p.n.e.), a jego rodzice, jak reszta ich rodaków, wiedli żywot niewolników. ‛Pan obcował z nim bezpośrednio’ i wybrał go do wyprowadzenia swego ludu na wolność — do Kanaanu, do Ziemi Obiecanej (5 Mojżeszowa 6:23; 34:10). Mojżesz odgrywał doniosłą rolę pośrednika przymierza Prawa, zawartego z Izraelitami przez Boga, a ponadto był ich prorokiem, sędzią, wodzem i kronikarzem (2 Mojżeszowa 2:1 do 3:22).

9, 10. (a) Co składało się na Prawo dane za pośrednictwem Mojżesza? (b) Jakie dziedziny życia obejmowało Dziesięć Przykazań? (c) Do czego zobowiązywało Izraelitów przymierze Prawa?

 ⁹ Prawo, którego Izraelici zobowiązali się przestrzegać, składało się z Dziesięciu Słów, czyli Przykazań, oraz ponad 600 przepisów tworzących obszerny zbiór wskazówek co do życia codziennego (patrz strona 211). Dotyczyły one rzeczy prozaicznych oraz świętych — zarówno spraw natury fizycznej i moralnej, jak i kwestii związanych z oddawaniem czci Bogu.

¹⁰ To przymierze Prawa — innymi słowy konstytucja religijna — dodało do wiary patriarchów formę i treść. W rezultacie potomkowie Abrahama stali się narodem poświęconym służbie dla Boga. Tak oto religia żydowska zaczęła przybierać określone kształty, a Żydzi przeobrazili się w lud zorganizowany do oddawania czci i służenia swemu Bogu. Księga 2 Mojżeszowa 19:5, 6 zawiera Jego obietnicę: „Jeżeli pilnie słuchać będziecie głosu mojego i przestrzegać mojego przymierza, (...) będziecie mi królestwem kapłańskim i narodem świętym”. Izraelici mieli się więc stać „narodem wybranym” do realizowania zamierzeń Bożych. Ale dotrzymanie obietnic zawartych w przymierzu zależało od spełnienia warunku, który brzmiał: ‛Jeżeli słuchać będziecie’. Ten oddany Bogu naród miał teraz wobec Niego zobowiązania. Dlatego Bóg mógł później (w VIII wieku p.n.e.) powiedzieć Żydom: „Wy jesteście moimi świadkami — mówi Pan [יהוה, JHWH] — i moimi sługami, których wybrałem” (Izajasza 43:10, 12).

Naród kapłanów, proroków i królów

11. Jakie były początki kapłaństwa i władzy królewskiej?

¹¹ Kiedy jeszcze naród izraelski przebywał na pustyni i zmierzał ku Ziemi Obiecanej, rodowi Aarona, brata Mojżesza, powierzono obowiązki kapłańskie. Ośrodkiem  wielbienia stał się duży przenośny namiot — przybytek — w którym składano Bogu ofiary (2 Mojżeszowa, rozdziały 26-28). Po pewnym czasie Izraelici dotarli do Ziemi Obiecanej, do Kanaanu, i podbili ją zgodnie z nakazem Bożym (Jozuego 1:2-6). W końcu utworzono ziemskie królestwo, a w roku 1077 p.n.e. tron objął Dawid z pokolenia Judy. Jego rządy przyniosły umocnienie władzy królewskiej i kapłaństwa w Jeruzalem, które stało się nowym ośrodkiem życia narodowego (1 Samuela 8:7).

12. Jaką obietnicę Bóg dał Dawidowi?

¹² Po śmierci Dawida jego syn Salomon zbudował w Jeruzalem wspaniałą świątynię, zastępującą odtąd przybytek. Ponieważ Bóg zawarł z Dawidem przymierze, na mocy którego władza królewska miała na zawsze należeć do jego potomków, oczekiwano, iż pewnego dnia w linii rodowej Dawida pojawi się namaszczony Król — Mesjasz. Proroctwo zapowiadało, że za pośrednictwem tego mesjańskiego Króla, czyli „nasienia”, Izraelici i wszystkie narody skorzystają z dobrodziejstw doskonałej władzy (1 Mojżeszowa 22:18, Bg). Wraz z ugruntowaniem się tej nadziei religia żydowska coraz wyraźniej nabierała charakteru mesjanistycznego (2 Samuela 7:8-16; Psalm 72:1-20; Izajasza 11:1-10; Zachariasza 9:9, 10).

13. Kim Bóg się posługiwał, by korygować postępowanie odstępczego Izraela? Podaj przykład.

¹³ Żydzi ulegali jednak wpływowi fałszywej religii Kananejczyków oraz innych narodów ościennych, wskutek czego naruszali przymierze z Bogiem. Chcąc ich skorygować i zawrócić ze złej drogi, Jehowa wielokrotnie posyłał do nich proroków, którzy przekazywali Jego orędzia. Tak oto kolejną cechą wyróżniającą religię żydowską stały się proroctwa, stanowiące niemałą część Pism Hebrajskich. Od imion proroków nazwano 18 ksiąg wchodzących w skład tych Pism (Izajasza 1:4-17).

14. Jakie wydarzenia potwierdziły prawdziwość słów proroków izraelskich?

 ¹⁴ Szczególną rolę odegrali prorocy: Izajasz, Jeremiasz oraz Ezechiel, którzy ostrzegali naród przed grożącym mu wyrokiem Jehowy za bałwochwalstwo. Kara ta została wymierzona w roku 607 p.n.e., gdy z powodu odstępstwa Izraela Jehowa pozwolił Babilonowi, czołowemu podówczas mocarstwu światowemu, zburzyć Jeruzalem wraz ze świątynią i uprowadzić naród żydowski do niewoli. Sprawdziły się zapowiedzi proroków, a sprawozdania historyczne potwierdzają, iż Izraelici przebywali 70 lat na wygnaniu, przy czym znaczna część tego okresu przypadła na VI wiek p.n.e. (2 Kronik 36:20, 21; Jeremiasza 25:11, 12; Daniela 9:2).

15. (a) Jak wśród Żydów rozwinęła się nowa forma wielbienia? (b) Jak powstanie synagog odbiło się na oddawaniu czci Bogu w Jeruzalem?

¹⁵ W roku 539 p.n.e. Cyrus Pers pokonał Babilon i pozwolił Żydom wrócić do kraju oraz odbudować świątynię jeruzalemską. Z możliwości tej skorzystał jedynie ostatek narodu, gdyż większość uległa wpływom społeczeństwa babilońskiego. Później swe piętno wycisnęła na Żydach kultura perska. Z czasem na Bliskim Wschodzie i wokół Morza Śródziemnego zaczęły wyrastać osiedla żydowskie. W każdej z tych społeczności przyjęła się nowa forma kultu, skoncentrowana wokół synagogi — miejsca zgromadzeń Żydów z danego miasta. Naturalną koleją rzeczy zmalało znaczenie odbudowanej świątyni w Jeruzalem. Żydów żyjących w rozproszeniu zaczęto odtąd nazywać diasporą (Ezdrasza 2:64, 65).

Judaizm przywdziewa grecką szatę

16, 17. (a) Fala jakich wpływów zalała rejon śródziemnomorski w IV wieku p.n.e.? (b) Kto i jak przyczynił się do upowszechnienia kultury greckiej? (c) W jakiej szacie judaizm ukazał się światu?

¹⁶ W IV wieku p.n.e. społeczność żydowska podlegała  ciągłym przeobrażeniom, towarzyszącym zalewowi kultury nieżydowskiej, który objął rejon śródziemnomorski i dalsze tereny. Te greckie wpływy sprawiły, że judaizm przywdział hellenistyczne szaty.

¹⁷ Grecki wódz Aleksander Wielki dokonał w roku 332 p.n.e. błyskawicznego podboju Bliskiego Wschodu, a gdy dotarł do Jeruzalem, Żydzi przyjęli go z otwartymi ramionami. * Następcy Aleksandra dalej realizowali jego plan hellenizacji, szerząc w całym imperium grecką mowę, kulturę i filozofię. Tak doszło do stopienia kultury greckiej i żydowskiej, co miało pociągnąć za sobą nieoczekiwane skutki.

18. (a) Dlaczego potrzebny był przekład Pism Hebrajskich na język grecki? (b) W jakiej dziedzinie kultura grecka wywarła szczególny wpływ na Żydów?

¹⁸ Żydzi z diaspory zaczęli się posługiwać językiem greckim zamiast hebrajskim. Dlatego na początku III wieku p.n.e. przystąpiono do opracowania Septuaginty, pierwszego przekładu Pism Hebrajskich na grekę. Dzięki niemu z religią Żydów zapoznało się wielu pogan, którzy nabrali dla niej szacunku, a niekiedy nawet stawali się jej wyznawcami. * Z kolei Żydzi zgłębiali myśl grecką, wskutek czego pojawili się wśród nich filozofowie, co w dziejach tego narodu było zupełną nowością. Przykładem może być  Filon z Aleksandrii, żyjący w I wieku n.e., który starał się wyjaśnić judaizm językiem greckiej filozofii, jak gdyby oba systemy wyrażały te same prawdy absolutne.

19. Jak pewien autor żydowski przedstawił okres stapiania się kultury greckiej i żydowskiej?

¹⁹ Przedstawiając w zarysie kulturę grecką i żydowską w tym okresie wzajemnych zapożyczeń, pisarz żydowski Max Dimont oświadczył: „Wzbogaceni myślą Platońską, logiką Arystotelesową i nauką Euklidesową, uczeni żydowscy przystąpili do rozpatrywania Tory za pomocą nowych narzędzi. (...) Do żydowskiego objawienia przydali greckie rozumowanie”. Za panowania Rzymu, który wchłonął mocarstwo greckie, a potem — w roku 63 p.n.e. — także Jeruzalem, rozegrały się wydarzenia torujące drogę do jeszcze donioślejszych zmian.

Judaizm pod panowaniem rzymskim

20. Opisz sytuację religijną Żydów w I wieku n.e.

²⁰ W I stuleciu n.e. judaizm znajdował się w szczególnym położeniu. Zdaniem Maxa Dimonta balansował między „myślą grecką i rzymskim mieczem”. Żydzi — uciskani pod względem politycznym i znający wykładnie proroctw mesjańskich, zwłaszcza spisanych przez Daniela — żywili ogromne nadzieje. Byli przy tym podzieleni na rozmaite stronnictwa. Faryzeusze przywiązywali większą wagę do prawa ustnego (patrz strona 221) niż do ofiar świątynnych. Saduceusze podkreślali znaczenie świątyni i kapłaństwa. Istnieli jeszcze esseńczycy, zeloci i herodianie. Wszystkie te ugrupowania odmiennie zapatrywały się na różne kwestie religijne i filozoficzne. Pojawił się też nowy typ przywódców religijnych — przełożeni żydowscy zwani rabinami (mistrzowie, nauczyciele), którzy dzięki znajomości Prawa zdobywali coraz większy prestiż.

21. Jakie katastrofalne skutki miały dla Żydów wydarzenia, które rozegrały się w dwóch pierwszych stuleciach naszej ery?

 ²¹ Wewnętrzne spory oraz konflikty zewnętrzne nie przestawały targać judaizmem, zwłaszcza na terenie Izraela. W końcu wybuchł otwarty bunt przeciw Rzymowi. W roku 70 n.e. wojska rzymskie obległy Jeruzalem, spustoszyły miasto, doszczętnie spaliły świątynię i rozproszyły mieszkańców. Co więcej, surowo zabroniono Żydom wstępu do Jeruzalem. Judaizm został pozbawiony świątyni oraz kraju, a jego wyznawcy rozpierzchli się po całym cesarstwie rzymskim, toteż jeśli miał przetrwać, potrzebował odnowy religijnej.

22. (a) Jak odbiła się na judaizmie utrata świątyni jeruzalemskiej? (b) Na jakie części Żydzi dzielą Biblię? (c) Co to jest Talmud i jak powstał?

²² Wraz ze zniszczeniem świątyni zniknęli z widowni dziejów saduceusze, a tak lubiane przez faryzeuszy prawo ustne stało się podstawą nowej odmiany judaizmu: judaizmu rabinicznego. Ofiary świątynne i pielgrzymki zastąpiono przez wnikliwsze studia, modlitwy i pobożne uczynki. Odtąd na praktykowanie judaizmu nie miały wpływu ani  miejsce, ani czas, ani krąg kulturowy. Rabini utrwalili na piśmie prawo ustne, dodali do niego komentarze, a potem komentarze do komentarzy i wszystko to razem stało się znane jako Talmud (patrz strony 220, 221).

23. Do jakiej zmiany w hierarchii wartości doszło pod wpływem myśli greckiej?

²³ Jakie skutki pociągnęły za sobą wspomniane tu wydarzenia? W książce Jews, God and History (Żydzi, Bóg i historia) Max Dimont pisze, iż faryzeusze co prawda dzierżyli w dłoni kaganek żydowskiej ideologii oraz religii, „ale był to kaganek zapalony przez greckich filozofów”. I chociaż spora część Talmudu obejmowała szczegółowe rozporządzenia prawne, to podane ilustracje i wyjaśnienia niedwuznacznie świadczyły o wpływie filozofii greckiej. Za przykład może posłużyć wprowadzenie greckich wyobrażeń religijnych, takich jak pojęcie duszy nieśmiertelnej, ujętych w terminologię żydowską. W tej nowej, rabinicznej erze Talmud — będący wówczas mieszaniną drobiazgowych przepisów i filozofii greckiej — zyskiwał wśród Żydów coraz większe uznanie, a w średniowieczu zaczął się cieszyć głębszym szacunkiem niż sama Biblia.

Judaizm w średniowieczu

24. (a) Jakie dwie główne wspólnoty żydowskie powstały w średniowieczu? (b) Jaki wpływ wywarły na judaizm?

²⁴ W średniowieczu (mniej więcej w latach 500-1500) powstały dwie odrębne wspólnoty żydowskie — sefardyjczycy, którzy przeżywali okres rozkwitu w muzułmańskiej Hiszpanii, oraz aszkenazyjczycy z Europy Środkowej i Wschodniej. Obie społeczności wydały uczonych rabinów, których pisma i myśli po dziś dzień służą za podstawę żydowskiej wykładni religijnej. Co ciekawe, wiele zwyczajów i praktyk współczesnego judaizmu wywodzi się właśnie z epoki średniowiecza (patrz strona 231).

25. Jakie kroki przeciw Żydom europejskim przedsięwziął z czasem Kościół katolicki?

 ²⁵ W XII wieku różne państwa zaczęły wypędzać Żydów ze swych terytoriów. Autor książki My People​—The Story of the Jews (Mój naród — historia Żydów), Abba Eban z Izraela, wyjaśnia: „W każdym kraju (...), który dostawał się pod supremację Kościoła katolickiego, historia się powtarzała: straszliwe upadlanie, tortury, rzezie, banicja”. To samo nastąpiło w Hiszpanii, gdy ponownie znalazła się pod panowaniem władców katolickich, którzy w roku 1492 wydalili z niej wszystkich Żydów. Do końca XV wieku wyrzucono ich niemal z całej Europy Zachodniej, toteż schronili się na wschodzie kontynentu i w krajach śródziemnomorskich.

26. (a) Dlaczego Żydzi czuli się zawiedzeni? (b) Jakie główne ruchy żydowskie zaczęły wtedy powstawać?

²⁶ Wielosetletni ucisk i prześladowania dawały pole do popisu licznym samozwańczym mesjaszom, którzy pojawiali się wśród Żydów w różnych częściach świata, zyskiwali większe lub mniejsze poparcie, a w końcu wywoływali gorzkie rozczarowanie. W XVII wieku zaistniała potrzeba wlania w Żydów nowego, ożywczego ducha, by zdołali się otrząsnąć po tym mrocznym okresie. W połowie XVIII stulecia pojawiło się coś, co miało pokrzepić przygnębione masy ludności żydowskiej. Chodzi o chasydyzm (patrz strona 226) — mieszaninę mistycyzmu i ekstazy religijnej, przejawiających się na co dzień w pobożności i uczynkach. Ale niemal jednocześnie filozof Mojżesz Mendelssohn, niemiecki Żyd, zaproponował inne rozwiązanie — ruch Haskala (Oświecenie), z którego z czasem rozwinął się judaizm nazwany przez historię współczesnym.

 Od „oświecenia” do syjonizmu

27. (a) Jaką postawę zajęli Żydzi pod wpływem poglądów Mojżesza Mendelssohna? (b) Dlaczego wielu Żydów odrzuciło nadzieję na przyjście osobowego Mesjasza?

²⁷ Mojżesz Mendelssohn (1729-1786) twierdził, iż Żydzi zostaną zaakceptowani, jeśli oswobodzą się z więzów Talmudu i przystosują do kultury Zachodu. Ówczesny świat nieżydowski darzył go dużym szacunkiem. Jednakże nawrót zaciekłego antysemityzmu w XIX wieku, szczególnie w „chrześcijańskiej” Rosji, odebrał złudzenia stronnikom tego ruchu, toteż wielu z nich zajęło się szukaniem politycznego schronienia dla swego narodu. Zaniechali myśli o osobowym Mesjaszu, który zaprowadzi ich do Izraela, a zaczęli dążyć do ustanowienia państwa żydowskiego innymi środkami. W ten sposób zrodził się syjonizm, nazwany przez pewien autorytet „zeświecczonym (...) mesjanizmem żydowskim”.

28. Jakie wydarzenia w XX wieku wpłynęły na poglądy Żydów?

²⁸ Wymordowanie około sześciu milionów europejskich Żydów w rozpętanym przez hitlerowców holocauście (1935-1945) stało się decydującym bodźcem dla syjonizmu i zjednało mu powszechnie sporą sympatię. W roku 1948 spełniło się marzenie jego zwolenników — utworzono państwo Izrael. Tak oto doszliśmy do judaizmu współczesnego. Nasuwa się tu pytanie: W co wierzą dzisiejsi Żydzi?

Bóg jest jeden

29. (a) Czym, krótko mówiąc, jest judaizm współczesny? (b) Co stanowi cechę wyróżniającą religię żydowską? (c) Wymień kilka żydowskich świąt i zwyczajów.

²⁹ Krótko mówiąc, judaizm jest religią jednego narodu. Oznacza to, że osoba nowo nawrócona na religię żydowską staje się zarazem członkiem narodu żydowskiego. Judaizm jest religią monoteistyczną w najściślejszym tego  słowa znaczeniu. Utrzymuje też, że Bóg wkracza w sprawy ludzkie, zwłaszcza gdy chodzi o Żydów. Praktyki religijne obejmują szereg dorocznych świąt i różne zwyczaje (patrz strony 230, 231). Nie istnieją wprawdzie żadne symbole wiary ani dogmaty uznawane przez wszystkich Żydów, ale doniosłym elementem nabożeństwa synagogalnego jest wyznawanie jedności Boga w Szemie, modlitwie opartej na Księdze 5 Mojżeszowej 6:4: „Słuchajże Izraelu: Pan, Bóg nasz, Pan jeden jest” (Bg).

30. (a) Jak Żydzi pojmują Boga? (b) Jak żydowskie wyobrażenie Boga kłóci się z poglądem chrześcijaństwa?

³⁰ Ta wiara w jednego Boga została przeniesiona do chrześcijaństwa i islamu. Rabin dr J. H. Hertz wyjaśnił: „Owa podniosła deklaracja absolutnego monoteizmu oznaczała wypowiedzenie wojny każdej formie politeizmu (...) Tym samym ‚Szema’ wyklucza trójcę przedstawioną w chrześcijańskim symbolu wiary, gdyż zaprzecza ona Jedności Boga”. * Teraz jednak zajmijmy się żydowskim poglądem na życie po śmierci.

Śmierć, dusza i zmartwychwstanie

31. (a) Jak nauka o duszy nieśmiertelnej przeniknęła do nauk judaizmu? (b) Jaka trudność wyłoniła się wskutek nauczania o nieśmiertelności duszy?

³¹ Według jednej z podstawowych nauk judaizmu współczesnego człowiek ma duszę nieśmiertelną, która żyje po śmierci ciała. Ale czy pogląd ten wywodzi się z Biblii? Encyclopaedia Judaica otwarcie przyznaje: „Nauka o nieśmiertelności duszy niewątpliwie przeniknęła do judaizmu  przez wpływy greckie”. W rezultacie powstała pewna trudność doktrynalna, gdyż to samo źródło podaje: „Te dwa wierzenia — o zmartwychwstaniu oraz o duszy nieśmiertelnej — w gruncie rzeczy sobie zaprzeczają. Pierwsze odnosi się do zbiorowego zmartwychwstania przy końcu dni, kiedy to powstaną z grobów zmarli, którzy śpią w prochu ziemi, a drugie — do stanu duszy po śmierci ciała”. Jak teolodzy żydowscy rozwiązali ów problem? „Przyjęto, że po śmierci człowieka jego dusza żyje dalej w innym świecie (co dało początek wszelkim wierzeniom o niebie i piekle), natomiast ciało spoczywa w grobie i czeka na wskrzeszenie wszystkich zmarłych do fizycznego życia tutaj na ziemi”.

32. Co Biblia mówi o losie zmarłych?

³² Wykładowca uniwersytecki Arthur Hertzberg pisze: „Biblia [hebrajska] ogranicza życie człowieka do tego świata. Nie zawiera nauki o niebie ani o piekle, lecz rozwija wątek ostatecznego zmartwychwstania przy końcu dni”. Oto proste i trafne wyjaśnienie tego, czego uczy Pismo Święte, mianowicie że „umarli nic nie wiedzą (...), bo w krainie umarłych, do której idziesz, nie ma ani działania, ani zamysłów, ani poznania, ani mądrości” (Kaznodziei 9:5, 10; Daniela 12:1, 2; Izajasza 26:19).

33. Jak Żydzi początkowo zapatrywali się na naukę o zmartwychwstaniu?

 ³³ Jak donosi Encyclopaedia Judaica, „w okresie działalności rabinów zmartwychwstanie było zaliczane do podstawowych nauk judaizmu”, a ponadto „odróżniano je od wierzenia w (...) nieśmiertelność duszy”. * Tymczasem dziś wszystkie kierunki judaizmu uznają duszę nieśmiertelną, a nie wszystkie uczą o zmartwychwstaniu.

34. Jaki pogląd na temat duszy przedstawia Talmud w odróżnieniu od Biblii? Jak to skomentowali późniejsi pisarze?

³⁴ W przeciwieństwie do Biblii Talmud, w którym zaznaczają się wpływy hellenistyczne, zawiera nie tylko mnóstwo wyjaśnień i opowiadań dotyczących duszy nieśmiertelnej, ale również jej opisy. Późniejsza żydowska literatura kabalistyczna, oparta na mistycyzmie, posuwa się nawet do nauczania o reinkarnacji (wędrówce dusz), choć pojęcie to wywodzi się w gruncie rzeczy z hinduizmu (patrz rozdział 5). Dziś w Izraelu nauka ta powszechnie uchodzi za rdzennie żydowską, a ponadto odgrywa ważną rolę w wierzeniach i pismach chasydów. Na przykład w książce Tales of the Hasidim​—The Later Masters (Opowiadania chasydzkie — późniejsi mistrzowie) Martin Buber opowiada o duszy ze szkoły Elimelecha, rabina z Leżajska: „Kiedy w Dniu Pojednania rabbi Abraham Jehoszua odmawiał modlitwę awoda, opisującą służbę arcykapłana w świątyni jeruzalemskiej, i dochodził do miejsca: ‚I tak rzekł’, nigdy nie wypowiadał tych słów, lecz mówił: ‚I tak rzekłem’. Nie zapomniał bowiem czasów, gdy jego dusza bytowała w ciele arcykapłana w Jeruzalem”.

35. (a) Jak judaizm reformowany ustosunkował się do nauki o duszy nieśmiertelnej? (b) Czego Biblia wyraźnie naucza o duszy?

 ³⁵ Judaizm reformowany odważył się nawet całkowicie odrzucić wiarę w zmartwychwstanie. Usunął to słowo z modlitewników, jako że uznaje wyłącznie wiarę w duszę nieśmiertelną. O ileż bardziej zrozumiały jest pogląd biblijny, wyrażony w Księdze 1 Mojżeszowej 2:7: „Stworzył tedy Pan Bóg człowieka z prochu ziemi, i natchnął w oblicze jego dech żywota. I stał się człowiek duszą żywiącą [żyjącą]” (Bg). ‛Dusza żyjąca’ to połączenie ciała i ducha, inaczej siły życiowej (1 Mojżeszowa 2:7, Bg; 7:22; Psalm 146:4). * I na odwrót, kiedy grzesznik umiera, umiera też dusza (Ezechiela 18:4, 20, Bg). Toteż w chwili śmierci kończy się świadome istnienie człowieka. Jego siła życiowa wraca do Boga, który mu ją dał (Kaznodziei 3:19; 9:5, 10; 12:7). Według Biblii prawdziwą nadzieją dla zmarłych jest zmartwychwstanie — po hebrajsku techijatʹ hammetimʹ, to znaczy „ożywienie umarłych”.

36, 37. Jakiego przyszłego życia oczekiwali wierni Hebrajczycy z czasów biblijnych?

³⁶ Chociaż może to zdziwić nawet wielu Żydów, właśnie nadzieja na zmartwychwstanie przyświeca od tysiącleci czcicielom prawdziwego Boga. Jakieś 3500 lat temu udręczony wierny Job wybiegał myślą w przyszłość, mówiąc, iż Bóg wskrzesi go wtedy z Szeolu, czyli z grobu (Joba 14:14, 15, BT). Również prorok Daniel otrzymał zapewnienie, że zostanie wskrzeszony „u kresu dni” (Daniela 12:2, 13).

³⁷ Pismo Święte nie daje żadnych podstaw do twierdzenia, że tamci wierni Hebrajczycy wierzyli w duszę nieśmiertelną,  która by dalej żyła w zaświatach. Najwyraźniej mieli dostateczne powody, żeby uwierzyć, iż Pan Wszechwładny — który zna liczbę gwiazd we wszechświecie i wytycza im ścieżki — przypomni sobie o nich w czasie zmartwychwstania. Byli wierni Jemu oraz Jego imieniu, dlatego i On dochowa im wierności (Psalm 18:26; 147:4; Izajasza 25:7, 8; 40:25, 26).

Judaizm a imię Boże

38. (a) Jak w ciągu wieków zapatrywano się na używanie imienia Bożego? (b) Co tworzy podstawę imienia Bożego?

³⁸ Żydzi uczą, że imię Boże — chociaż występuje w formie pisanej — jest zbyt święte, by je wypowiadać. * W rezultacie w ciągu ostatnich 2000 lat doprowadzili do tego, iż jego właściwa wymowa poszła w zapomnienie. Ale nie zawsze tak uważali. Około 3500 lat temu Bóg rzekł do Mojżesza: „Tak powiesz synom izraelskim: Pan [יהוה, JHWH], Bóg ojców waszych, Bóg Abrahama, Bóg Izaaka i Bóg Jakuba posłał mnie do was. To jest imię moje na wieki i tak mnie nazywać będą po wszystkie pokolenia” (2 Mojżeszowa 3:15; Psalm 135:13). Co to było za imię i jak miano nazywać Boga? Przypis w żydowskim przekładzie Tanakh podaje: „Imię JHWH (tradycyjnie czytane Adonai — „PAN”) ma w tym wypadku związek z rdzeniem hajah — ‚być’”. Występuje tu zatem święte imię Boże, zapisane w postaci tetragramu, czterech spółgłosek hebrajskich JHWH (Jahwe), a od stuleci znane w języku polskim w swej zlatynizowanej formie JEHOWA.

39. (a) Dlaczego imię Boże jest ważne? (b) Dlaczego Żydzi przestali wymawiać imię Boże?

³⁹ Żydzi w całych swych dziejach przywiązywali wielką wagę do osobistego imienia Boga, mimo że już od dawna  radykalnie zmienił się ich stosunek do posługiwania się tym imieniem. Doktor A. Cohen pisze w dziele Everyman’s Talmud (Talmud dla każdego): „Specjalną czcią otaczano ‚jedyne w swoim rodzaju Imię’ (Szem hameforasz) Boga, które objawił On narodowi izraelskiemu, mianowicie tetragram — JHWH”. Darzono je nabożnym szacunkiem, gdyż przedstawiało i charakteryzowało osobę Boga. Co więcej, oznajmił je sam Bóg i wyraźnie nakazał swym chwalcom, by się nim posługiwali. Niebagatelne znaczenie ma przy tym fakt, iż występuje ono w Biblii hebrajskiej aż 6828 razy. A jednak pobożni Żydzi uważają, że wymawianie go jest oznaką braku szacunku. *

40. Co mówią niektóre autorytety żydowskie na temat używania imienia Bożego?

⁴⁰ W związku ze starym rabinicznym (a nie biblijnym) zakazem wymawiania imienia Bożego rabin A. Marmorstein napisał w książce The Old Rabbinic Doctrine of God (Bóg w starej nauce rabinicznej): „Swego czasu Żydzi w ogóle nie wiedzieli o tym zakazie [posługiwania się imieniem Bożym] (...) Ani w Egipcie, ani w Babilonie Żydzi nie znali i nie przestrzegali prawa zabraniającego używania imienia Bożego, tetragramu, w codziennej rozmowie czy pozdrowieniach. Niemniej od III wieku p.n.e. do III wieku n.e. taki zakaz istniał i był częściowo respektowany”. Wcześniej nie tylko zezwalano na wymawianie tego imienia, ale też — jak pisze dr Cohen — „w pewnym okresie wręcz zachęcano laików do swobodnego i otwartego posługiwania się Imieniem (...) Jak wskazywano,  zalecenie to miało ułatwić odróżnienie Izraelity od (...) [nie-Żyda]”.

41. Jakim wpływom należy zdaniem pewnego rabina przypisać zakaz posługiwania się imieniem Bożym?

⁴¹ Jak więc doszło do tego, że zakazano posługiwania się imieniem Bożym? Doktor Marmorstein odpowiada: „Zhellenizowani [pozostający pod wpływami greckimi] przeciwnicy religii żydowskiej, odstępczy kapłani oraz szlachetnie urodzeni, wydali i upowszechnili przepis dotyczący niewymawiania tetragramu w Sanktuarium [w świątyni jeruzalemskiej]”. Z tak przesadną gorliwością unikali wzywania imienia Bożego na próżno, że całkowicie zaprzestano je wypowiadać, co utrudniło albo wręcz uniemożliwiło rozpoznanie prawdziwego Boga. W ten sposób w wyniku sprzeciwu religijnego oraz odstępstwa Żydzi przestali używać imienia Bożego.

42. Na co wskazuje Biblia w sprawie używania imienia Bożego?

⁴² Doktor Cohen zaznacza także: „Wydaje się, że w czasach biblijnych bez żadnych skrupułów posługiwano się (...) [imieniem Bożym] w mowie codziennej”. Patriarcha Abraham „wzywał imienia Pana” (1 Mojżeszowa 12:8). Większość pisarzy Biblii hebrajskiej — aż do Malachiasza, żyjącego w V stuleciu p.n.e. — używała imienia Bożego z szacunkiem, lecz bez skrępowania (Rut 1:8, 9, 17, BT).

43. (a) Co jest całkiem oczywiste, jeśli chodzi o posługiwanie się imieniem Bożym przez Żydów? (b) Jakie były pośrednie skutki odejścia Żydów od używania imienia Bożego?

⁴³ Nie ulega więc najmniejszej wątpliwości, iż starożytni Hebrajczycy wymawiali imię Boże i często się nim posługiwali. A. Marmorstein tak się wypowiada o późniejszej zmianie: „W tym czasie, to jest w pierwszej połowie III wieku [p.n.e.], dał się zauważyć ogromny przełom w używaniu imienia Bożego — przełom, który pociągnął za sobą liczne zmiany w żydowskiej teologii i filozofii, a ich skutki  odczuwalne są po dziś dzień”. Zaprzestanie posługiwania się imieniem miało jeszcze inne następstwa: pojęcie anonimowego Boga przyczyniło się do powstania teologicznej próżni, w której łatwiej było chrześcijaństwu sformułować naukę o Trójcy (2 Mojżeszowa 15:1-3). *

44. Jakie jeszcze następstwa pociągnęło za sobą trzymanie w tajemnicy imienia Bożego?

⁴⁴ Nieużywanie imienia Bożego przynosi uszczerbek wielbieniu prawdziwego Boga. Pewien komentator przyznał: „Niestety, jeżeli Boga nazwie się ‚Panem’, wyrażenie pozostanie poprawne, lecz będzie chłodne i bezbarwne (...) Należy pamiętać, że przez tłumaczenie zarówno JHWH, jak i Adonaj na ‚Pan’ wprowadza się do wielu fragmentów Starego Testamentu nutę abstrakcji, formalizmu i nierealności — całkowicie obcą tekstowi oryginalnemu” (The Knowledge of God in Ancient Israel). Jakież to smutne, że w wielu przekładach Biblii pominięto wzniosłe i wymowne imię Jahwe lub Jehowa, choć w pierwotnym tekście hebrajskim występuje ono tysiące razy! (Izajasza 43:10-12, BT).

Czy Żydzi dalej oczekują Mesjasza?

45. Jaką biblijną podstawę ma wiara w Mesjasza?

⁴⁵ Pisma Hebrajskie zawierają wiele proroctw, które 2000 lat temu rozbudziły w Żydach nadzieje mesjańskie. Według Księgi 2 Samuela 7:11-16 Mesjasz miał pochodzić z rodu Dawida. W Księdze Izajasza 11:1-10 podano obietnicę,  iż zapewni on całej ludzkości sprawiedliwość i pokój. A Księga Daniela 9:24-27 wskazywała na czas pojawienia się Mesjasza i jego śmierć.

46, 47. (a) Jakiego Mesjasza oczekiwali Żydzi pod rządami Rzymu? (b) Jak zmieniły się żydowskie wyobrażenia o Mesjaszu?

⁴⁶ Jak wyjaśnia Encyclopaedia Judaica, szczególnie niecierpliwie wyczekiwano Mesjasza w I stuleciu. Spodziewano się, że będzie to „obdarzony charyzmą potomek Dawidowy, który — zgodnie z wierzeniami tych Żydów z okresu rzymskiego — zostanie powołany przez Boga, by skruszyć jarzmo pogan i objąć władzę nad odrodzonym królestwem Izraela”. Tymczasem wojowniczy Mesjasz odpowiadający wyobrażeniom Żydów nie nadchodził.

⁴⁷ Niemniej, jak podaje The New Encyclopædia Britannica, nadzieja mesjańska ogromnie przyczyniła się do zachowania jedności narodu podczas licznych prób: „Nie ulega wątpliwości, że judaizm w dużej mierze zawdzięcza swe  przetrwanie niewzruszonej wierze w mesjańską obietnicę i przyszłość”. Ale gdy na przełomie wieków XVIII i XIX powstał judaizm współczesny, sporo Żydów przestało biernie czekać na Mesjasza. Ostatecznie wielu z nich straciło cierpliwość i nadzieję w wyniku holocaustu rozpętanego przez hitlerowców. Orędzie mesjańskie zaczęło im ciążyć, toteż zmienili jego interpretację i uznali jedynie za zapowiedź nowej ery dobrobytu i pokoju. Odtąd ogół Żydów, poza nielicznymi wyjątkami, raczej nie wyczekuje przyjścia osobowego Mesjasza.

48. Jakie pytania odnośnie do judaizmu słusznie można zadać?

⁴⁸ W związku z tym przeobrażeniem judaizmu, który stracił swój mesjanistyczny charakter, nasuwają się ważne pytania: Czy religia ta przez tysiące lat była w błędzie, nakazując wierzyć w osobowego Mesjasza? Który jej wariant pomaga człowiekowi w poszukiwaniu Boga? Wersja starożytna, przemieszana z filozofią grecką? Czy też jedna z odmian, które powstały w ciągu ostatnich 200 lat i odrzuciły nadzieję mesjańską? A może istnieje jeszcze inna droga, dalej trzymająca się tej nadziei ściśle i wiernie?

49. Do czego chcielibyśmy zaprosić szczerych Żydów?

⁴⁹ Zachęcamy szczerych Żydów, aby rozważyli te pytania i jeszcze raz przemyśleli sprawę Mesjasza, zapoznając się z tym, co mówią o Jezusie z Nazaretu żydowscy pisarze Pism Greckich, a nie chrześcijaństwo. Różnica jest ogromna. Religie chrześcijaństwa przyczyniły się do odrzucenia Jezusa przez Żydów, gdyż głoszą niebiblijny dogmat o Trójcy, który jest absolutnie nie do przyjęcia dla wyznawcy judaizmu, ceniącego czystą naukę: „Pan, Bóg nasz, Pan jeden jest” (5 Mojżeszowa 6:4, Bg). Toteż zapraszamy do bezstronnego przeanalizowania następnego rozdziału, który przybliży nam postać Jezusa takiego, jak go przedstawiono w Pismach Greckich.

[Przypisy]

[Pytania do studium]

[Napis na stronie 217]

Sefardyjczycy i aszkenazyjczycy utworzyli dwie żydowskie wspólnoty

 [Ramka i ilustracja na stronie 211]

Dziesięć Przykazań co do wielbienia Boga i postępowania

Miliony ludzi słyszało o Dziesięciu Przykazaniach, ale mało kto je czytał. Dlatego zamieszczamy tutaj zasadniczą część ich tekstu.

▪ „Nie będziesz miał innych bogów obok mnie.

▪ „Nie czyń sobie podobizny rzeźbionej czegokolwiek, co jest na niebie w górze, i na ziemi w dole, i tego, co jest w wodzie pod ziemią. Nie będziesz się im kłaniał i nie będziesz im służył (...). [W tak odległych czasach, w roku 1513 p.n.e., przykazanie zakazujące bałwochwalstwa było czymś niezwykłym].

▪ „Nie nadużywaj imienia Pana [w tekście hebrajskim: יהוה], Boga twojego (...).

▪ „Pamiętaj o dniu sabatu, aby go święcić. (...) Pan pobłogosławił dzień sabatu i poświęcił go.

▪ „Czcij ojca swego i matkę swoją (...).

▪ „Nie zabijaj.

▪ „Nie cudzołóż.

▪ „Nie kradnij.

▪ „Nie mów fałszywego świadectwa przeciw bliźniemu swemu.

▪ „Nie pożądaj domu bliźniego swego, (...) żony (...) ani jego sługi, ani jego służebnicy, ani jego wołu, ani jego osła, ani żadnej rzeczy, która należy do bliźniego twego” (2 Mojżeszowa 20:3-17).

Wprawdzie tylko pierwsze cztery przykazania bezpośrednio odnoszą się do wiary i oddawania czci Bogu, ale pozostałe wskazują na związek między odpowiednim postępowaniem a właściwymi stosunkami ze Stwórcą.

[Ilustracja]

Mimo iż Izrael otrzymał od Boga wyjątkowe prawo, przejął od pogańskich sąsiadów kult cielca (Złoty cielec, Byblos)

 [Ramka i ilustracje na stronach 220, 221]

Święte pisma Hebrajczyków

Kiedy mowa o hebrajskich świętych tekstach, najpierw trzeba wymienić „Tanach”. Nazwa ta pochodzi od określeń trzech części Biblii żydowskiej: Tora (Prawo), Newiim (Prorocy) oraz Ketuwim (Pisma) — pierwsze litery utworzyły słowo TaNaCh. Księgi te napisano w języku hebrajskim i aramejskim między XVI a V wiekiem p.n.e.

Żydzi wierzą, że natchnienie, pod wpływem którego powstały te pisma, nie było jednakowe. Dlatego klasyfikują je według ważności:

Tora: Prawo obejmujące pięć ksiąg Mojżeszowych — Rodzaju, Wyjścia, Kapłańską, Liczb i Powtórzonego Prawa — czyli Pentateuch (z greckiego: pięć zwojów). Jednakże określenie „Tora” może się też odnosić do całej Biblii żydowskiej, jak również do prawa ustnego i Talmudu (patrz następna strona).

Newiim: Prorocy, od Jozuego przez wielkich proroków — Izajasza, Jeremiasza i Ezechiela — po 12 „mniejszych” (od Ozeasza do Malachiasza).

Ketuwim: Pisma, składające się z dzieł poetyckich: Psalmów, Przypowieści, Księgi Joba, Pieśni nad Pieśniami i Trenów. Poza tym należą do nich księgi: Rut, Kaznodziei, Estery, Daniela, Ezdrasza, Nehemiasza oraz 1 i 2 Kronik.

 Talmud

Inne narody uznają „Tanach”, to znaczy Biblię żydowską, za najważniejsze pisma Żydów. Jednakże oni sami są innego zdania. Wielu z nich zgodziłoby się z komentarzem rabina Adina Steinsaltza, który oświadczył: „Jeżeli Biblia jest kamieniem węgielnym judaizmu, to Talmud stanowi główny filar, wyrastający z fundamentów i dźwigający cały gmach duchowy i intelektualny (...) Żadne inne dzieło nie wywarło porównywalnego wpływu na życie Żydów — ani od strony teoretycznej, ani od praktycznej” (The Essential Talmud). Czym więc jest Talmud?

Ortodoksyjni Żydzi są przekonani, że na górze Synaj Bóg dał Mojżeszowi nie tylko prawo pisane, czyli Torę, lecz także udzielił konkretnych wyjaśnień w sprawie stosowania się do tego Prawa. Miały one być przekazywane z ust do ust, toteż nazwano je prawem ustnym. Talmud jest pisemnym streszczeniem prawa ustnego, wzbogaconym o późniejsze komentarze i objaśnienia, zbierane przez rabinów od II wieku n.e. do średniowiecza.

Zazwyczaj wyodrębnia się dwie główne części Talmudu:

Miszna: Zbiór komentarzy stanowiących dodatek do Prawa biblijnego, oparty na wywodach rabinów zwanych tannaitami (nauczycielami). Spisany na przełomie II i III stulecia n.e.

Gemara (początkowo określana mianem Talmudu): Zbiór komentarzy do Miszny, opracowany przez rabinów żyjących w późniejszym okresie (od III do VI wieku n.e.).

W skład Talmudu mogą wchodzić nie tylko te dwa główne dzieła, lecz także komentarze do Gemary, autorstwa średniowiecznych rabinów. Do najwybitniejszych należał rabin Raszi (Szelomo Icchaki, 1040-1105), który znacznie uprzystępnił czytelnikom trudny język Talmudu, oraz rabin Rambam (Mosze ben Majmon, lepiej znany jako Mojżesz Majmonides, 1135-1204), twórca zwięzłej wersji Talmudu (Miszne Tora), zrozumiałej dla wszystkich Żydów.

[Ilustracje]

Poniżej: Stara Tora z tak zwanego Grobu Estery w Iranie. Po prawej: Pieśń pochwalna w językach hebrajskim i jidysz, osnuta na wersetach biblijnych

 [Ramka i ilustracje na stronach 226, 227]

Judaizm — religia wielu poglądów

Między odmiennymi kierunkami judaizmu występują duże różnice. Tradycyjnie kładzie on nacisk na praktyki religijne. Toteż właśnie one — a nie wierzenia — były przyczyną polemik, które powodowały zacięte spory między Żydami i dały początek trzem głównym nurtom judaizmu.

JUDAIZM ORTODOKSYJNY: Odłam ten uznaje Biblię hebrajską („Tanach”) za natchnioną, ale twierdzi zarazem, że Mojżesz wraz z Prawem pisanym otrzymał od Boga na górze Synaj prawo ustne. Ortodoksyjni Żydzi skrupulatnie przestrzegają przykazań obu praw. Stale oczekują Mesjasza, z którym Izrael ma wkroczyć w złoty wiek. Różnice zdań w łonie tego ruchu doprowadziły do powstania rozmaitych kierunków, między innymi chasydyzmu.

Chasydyzm (chasidim znaczy „pobożni”): Ruch ten uchodzi za skrajnie ortodoksyjny. Założył go w połowie XVIII stulecia w Europie Wschodniej Izrael ben Eliezer, znany jako Baal Szem Tow („Pan dobrego imienia”). Nauka chasydów podkreśla wartość muzyki i tańca, budzących mistyczną radość. Wiele ich przekonań, między innymi wiara w reinkarnację, opiera się na literaturze kabalistycznej. Ich przywódca to rebe („rabbi” w języku jidysz) lub cadyk, człowiek uznany za wyjątkowo sprawiedliwego lub świętego.

Chasydów spotyka się dziś głównie w USA i w Izraelu. Chodzą w niecodziennym stroju, przeważnie czarnym, popularnym w Europie Wschodniej w XVIII i XIX wieku, co sprawia, że rzucają się w oczy — zwłaszcza w nowoczesnych miastach. Są podzieleni na rozmaite sekty, skupione przy różnych czołowych rebe. Bardzo aktywne ugrupowanie tworzą Chasydzi z Lubawicza, którzy gorliwie zajmują się prozelityzmem wśród Żydów. Niektóre odłamy wierzą, że tylko Mesjasz ma prawo ustanowić państwo żydowskie, toteż są przeciwni istniejącemu obecnie świeckiemu państwu Izrael.

JUDAIZM REFORMOWANY: Ruch ten powstał w Europie Zachodniej w początkach XIX stulecia.  Za podstawę przyjął koncepcje Mojżesza Mendelssohna, XVIII-wiecznego myśliciela żydowskiego, według którego Żydzi powinni raczej przyswajać sobie kulturę Zachodu, niż izolować się od pogan. Judaizm reformowany nie uważa Tory za prawdę objawioną przez Boga. Żydowskie przepisy co do jedzenia, czystości i ubioru uznaje za przestarzałe. Spodziewa się tak zwanej „mesjańskiej ery powszechnego braterstwa”. W ostatnich latach powraca do bardziej tradycyjnej formy judaizmu.

JUDAIZM KONSERWATYWNY: Pojawił się w Niemczech w roku 1845 jako odłam judaizmu reformowanego, który obwiniano o odrzucenie zbyt wielu tradycyjnych praktyk żydowskich. Judaizm konserwatywny nie zgadza się z poglądem, iż Mojżesz otrzymał od Boga prawo ustne, twierdzi natomiast, że ustną Torę wymyślili rabini, usiłując przystosować judaizm do nowej epoki. Zwolennicy tego nurtu trzymają się praw biblijnych i przepisów rabinicznych, jeśli te „odpowiadają wymaganiom, jakie stawia życie współczesnym Żydom” (The Book of Jewish Knowledge). W liturgii używają języka hebrajskiego i angielskiego, a ponadto ściśle stosują się do przepisów dotyczących żywienia (koszer). W przeciwieństwie do ortodoksów pozwalają mężczyznom i kobietom siedzieć razem podczas nabożeństw.

[Ilustracje]

Po lewej: Żydzi przy Ścianie Płaczu w Jerozolimie.

Powyżej: Modlący się Żyd, w tle Jerozolima

 [Ramka i ilustracje na stronach 230, 231]

Ważniejsze święta i zwyczaje

Większość świąt żydowskich opiera się na Biblii. Na ogół związane są z porami roku i towarzyszą zbieraniu plonów albo upamiętniają wydarzenia historyczne.

▪ Szabat (sabat): Siódmy dzień żydowskiego tygodnia (od zachodu słońca w piątek do zachodu w sobotę), uświęcający cały tydzień. Skrupulatne zachowywanie szabatu stanowi istotny składnik wielbienia Boga. Żydzi idą wtedy do synagogi na czytanie Tory i na modlitwy (2 Mojżeszowa 20:8-11).

▪ Jom Kippur: Dzień Pojednania, uroczyste święto charakteryzujące się zachowywaniem postu i rozmyślaniem nad sobą. Stanowi uwieńczenie dziesięciu dni pokutnych, zaczynających się od Rosz Haszana — żydowskiego Nowego Roku — który według świeckiego kalendarza żydowskiego przypada we wrześniu (3 Mojżeszowa 16:29-31; 23:26-32).

▪ Sukkot (powyżej): Święto Szałasów, Namiotów lub Plonów. Jest to święto zbiorów i zakończenia głównej części roku rolniczego. Obchodzi się je w październiku (3 Mojżeszowa 23:34-43; 4 Mojżeszowa 29:12-38; 5 Mojżeszowa 16:13-15).

▪ Chanuka: Święto Poświęcenia. Popularne święto grudniowe, mające przypominać o wyzwoleniu Żydów przez Machabeuszów spod dominacji syryjsko-greckiej oraz o ponownym poświęceniu świątyni w Jeruzalem w grudniu 165 roku p.n.e. Zazwyczaj przez osiem dni pali się wtedy świece.

▪ Purim: Święto Losów. Obchodzone pod koniec lutego lub na początku marca, upamiętnia uratowanie Żydów zamieszkujących w V wieku p.n.e. Persję, których planował wytępić Haman (Estery 9:20-28).

▪ Pesach: Pascha, ustanowiona na pamiątkę wyzwolenia Izraela z niewoli egipskiej (1513 p.n.e.). Jest to największe i najstarsze święto żydowskie. Obchodzi się je 14 Nisan (według kalendarza żydowskiego), co zwykle przypada na koniec marca lub początek kwietnia. Każda rodzina żydowska  zbiera się przy wspólnym posiłku paschalnym, tak zwanym sederze. W ciągu następnych siedmiu dni nie wolno spożywać żadnego kwasu. Okres ten nazywa się Świętem Przaśników (czyli macy) (2 Mojżeszowa 12:14-20, 24-27).

Niektóre zwyczaje żydowskie

▪ Obrzezanie: Doniosła ceremonia w ósmym dniu życia żydowskiego chłopca. Często nazywa się ją Przymierzem Abrahama, ponieważ obrzezanie było znakiem przymierza zawartego z nim przez Boga. Obrzezaniu muszą się poddać również mężczyźni, którzy przechodzą na judaizm (1 Mojżeszowa 17:9-14).

▪ Bar micwa (poniżej): Inny ważny obrzęd żydowski. Określenie to, dosłownie oznaczające „syn przykazania”, „odnosi się zarówno do osiągnięcia dojrzałości z punktu widzenia religijnego i prawnego, jak i do uroczystości, podczas której chłopcy w wieku 13 lat i jednego dnia oficjalnie uzyskują ów status”. Ten żydowski zwyczaj wprowadzono dopiero w XV wieku n.e. (Encyclopaedia Judaica).

▪ Mezuza (powyżej): Mały zwój w futerale, umieszczony po prawej stronie drzwi wejściowych, ułatwiający rozpoznanie żydowskiego domu. Na ogół jest to kawałek pergaminu, na którym wypisano słowa z Księgi 5 Mojżeszowej 6:4-9 oraz 11:13-21. Zwija się go w rolkę, zamyka w niewielkim pudełeczku i przymocowuje przy drzwiach każdego pomieszczenia mieszkalnego.

▪ Jarmułka (mycka dla mężczyzn): Według dzieła Encyclopaedia Judaica „ortodoksyjni Żydzi (...) uważają nakrywanie głowy w synagodze i poza nią za oznakę wierności wobec tradycji żydowskiej”. Tanach nigdzie nie wspomina o noszeniu nakrycia głowy podczas wielbienia Boga, dlatego i Talmud traktuje to jako nie obowiązujący zwyczaj. Chasydzkie kobiety zawsze noszą nakrycie głowy albo golą włosy i nakładają peruki.

[Ilustracja na stronie 206]

Już prawie 4000 lat temu Abram (Abraham), praojciec Żydów, czcił Jehowę Boga

[Ilustracja na stronie 208]

Gwiazda Dawida, niebiblijny symbol Izraela i judaizmu

[Ilustracja na stronie 215]

Żydowski kopista przepisuje tekst hebrajski

[Ilustracja na stronie 222]

Chasydzka rodzina żydowska świętuje sabat

[Ilustracja na stronie 233]

Pobożni Żydzi noszą na ramieniu i na czole filakterie, czyli pudełeczka ze zwitkami spisanych modlitw