Imię Boże a „Nowy Testament”

POZYCJA, którą imię Boże zajmuje w Pismach Hebrajskich, „Starym Testamencie”, jest niepodważalna. Chociaż Żydzi w końcu przestali je wymawiać, to jednak gdy sporządzali kopie starszych rękopisów Biblii, ich przekonania religijne nie pozwoliły im usuwać imienia Bożego. Dlatego w Pismach Hebrajskich imię Boże pojawia się częściej niż jakiekolwiek inne imię.

Inaczej sprawa się przedstawia z Chrześcijańskimi Pismami Greckimi, „Nowym Testamentem”. Manuskrypty Księgi Objawienia (ostatniej księgi Biblijnej) zawierają imię Boże w formie skróconej, „Jah” (w słowie „Hallelujah”, Alleluja). Ale poza tym w żadnym ze znanych nam dzisiaj starożytnych greckich manuskryptów ksiąg od Mateusza do Objawienia nie ma pełnego imienia Bożego. Czy to znaczy, że tego imienia nie miało tam być? Byłoby to dziwne, jeśli wziąć pod uwagę, że naśladowcy Jezusa zdawali sobie sprawę ze znaczenia imienia Bożego i że Jezus kazał się modlić o jego uświęcenie. Co zatem się stało?

Chcąc to zrozumieć, trzeba pamiętać o tym, że dostępne obecnie rękopisy Chrześcijańskich Pism Greckich nie są oryginałami. Księgi, które spisali Mateusz, Łukasz i inni pisarze biblijni, były często używane i szybko się zużyły. Toteż sporządzano odpisy, a kiedy i te się niszczyły, znowu je przepisywano. Tego zresztą należało się spodziewać, gdyż kopie sporządzano zwykle  po to, żeby z nich korzystać, a nie żeby je przechowywać.

Istnieją dziś tysiące odpisów Chrześcijańskich Pism Greckich, ale większość z nich powstała w IV wieku naszej ery albo jeszcze później. Nasuwa się zatem pytanie: Czy przed IV wiekiem n.e. nie stało się coś, co doprowadziło do usunięcia z tekstu Chrześcijańskich Pism Greckich imienia Bożego? Fakty dowodzą, że istotnie coś takiego miało miejsce.

Imię tam było

Możemy być pewni, że apostoł Mateusz umieścił imię Boże w swojej Ewangelii. Dlaczego? Ponieważ spisał ją pierwotnie w języku hebrajskim. W IV wieku Hieronim, który dokonał przekładu zwanego Łacińską Wulgatą, napisał: „Mateusz, zwany też Lewim, który z poborcy podatków został apostołem, pierwszy ze wszystkich ewangelistów ułożył w Judei po hebrajsku Ewangelię o Chrystusie (...) Brak dostatecznej pewności, kto ją później przetłumaczył na język grecki. Co więcej, sam tekst hebrajski zachował się po dzień dzisiejszy w bibliotece w Cezarei”.

Skoro Mateusz pisał po hebrajsku, trudno sobie wyobrazić, żeby nie użył imienia Bożego, zwłaszcza gdy przytaczał fragmenty „Starego Testamentu”, w których ono występowało. Inni pisarze dalszej części Biblii pisali natomiast dla szerokich rzesz czytelników na całym świecie w ówczesnym języku międzynarodowym — po grecku; toteż nie cytowali z oryginalnych Pism Hebrajskich, tylko z greckiej Septuaginty. Również Ewangelię napisaną przez Mateusza przetłumaczono w końcu na język grecki. Czy w tych pismach greckich było imię Boże?

Przetrwały do naszych czasów bardzo stare fragmenty Septuaginty, pamiętające jeszcze czasy Jezusa. Jest rzeczą godną uwagi, że występuje w nich imię własne Boga. W The New International Dictionary of New Testament Theology (Nowy międzynarodowy słownik teologiczny Nowego Testamentu, t. 2, s. 512) czytamy: „Znalezione ostatnio teksty każą wątpić, czy pisarze, którzy skompletowali LXX [Septuagintę], tłumaczyli tetragram YHWH na kyrios. W najstarszych z dostępnych dziś Ms LXX (fragmentów) w gr[eckim] tekście są tetragramy pisane literami hebr[ajskimi]. Zwyczaju tego przestrzegali późniejsi żydowscy tłumacze S[tarego] T[estamentu] w pierwszych wiekach A.D.” Toteż bez względu na to, czy Jezus i jego uczniowie czytali Pismo po hebrajsku, czy po grecku, spotykali w nim imię Boże.

Dlatego profesor George Howard z Uniwersytetu Stanowego Georgia w USA wypowiedział się następująco: „Tam, gdzie w Septuagincie — którą się posługiwał i którą przytaczał kościół nowotestamentowy — było imię Boże pisane po hebrajsku, pisarze Nowego Testamentu bez wątpienia umieszczali w cytatach tetragram” (Biblical Archeology Review [Przegląd archeologii biblijnej], marzec 1978, s. 14). Jakim prawem mieliby tego nie robić?

Imię Boże jeszcze przez jakiś czas pozostało w greckich przekładach „Starego Testamentu”. W pierwszej połowie II wieku n.e. żydowski prozelita Aquila dokonał nowego przekładu Pism Hebrajskich na grekę, zapisując w nim imię Boże starożytnym alfabetem hebrajskim w formie tetragramu. W III wieku Orygenes napisał: „A w najdokładniejszych manuskryptach IMIĘ pisane jest literami hebrajskimi, choć nie dzisiejszymi, tylko najdawniejszymi”.

Jeszcze w IV stuleciu Hieronim pisał w prologu do Ksiąg Samuela i Ksiąg Królów: „Dotąd spotykamy w niektórych księgach greckich imię Boże, tetragram [יהוה], pisane starożytnymi zgłoskami”.

 Usunięcie Imienia

Do tego czasu jednak zarysowało się już wyraźnie przepowiedziane przez Jezusa odstępstwo i chociaż imię Boże występowało w rękopisach, posługiwano się nim coraz rzadziej (Mateusza 13:24-30; Dzieje Apostolskie 20:29, 30). W końcu wielu czytelników nie wiedziało nawet, co to jest, i jak pisał Hieronim, za jego czasów „niektórzy niedouczeni, gdy napotykali [tetragram] w książkach greckich, zazwyczaj z powodu podobieństwa liter czytali je ΠΙΠΙ”.

W późniejszych kopiach Septuaginty opuszczono imię Boże, zastępując je takimi słowami, jak „Bóg” (Theosʹ) i Pan (Kyrios). Wiemy o tym, ponieważ znaleziono wczesne fragmenty Septuaginty, w których jest imię Boże, oraz późniejsze odpisy tych samych fragmentów, skąd imię Boże zostało usunięte.

To samo spotkało „Nowy Testament”, czyli Chrześcijańskie Pisma Greckie. Profesor George Howard pisze dalej: „Po usunięciu z Septuaginty Boskiego imienia w formie hebrajskiej i zastąpieniu go greckimi namiastkami usunięto je również z przytoczonych w Nowym Testamencie cytatów z Septuaginty. (...) Wkrótce dla Kościoła złożonego z pogan imię Boże przestało istnieć, jeśli nie liczyć tego, że pozostały po nim pewne ślady w skróconych namiastkach albo że czasem przypominali sobie o nim uczeni”.

Tak więc Żydzi nie chcieli wymawiać imienia Bożego, natomiast odstępczemu kościołowi pseudochrześcijańskiemu udało się całkowicie usunąć je z greckich kopii obu części Biblii jak również z przekładów na inne języki.

Imię jest potrzebne

W końcu jednak, jak to już wiemy, imię Boże powróciło do wielu przekładów Pism Hebrajskich. A co z Pismami Greckimi? Tłumacze i badacze Biblii  uświadomili sobie, że bez tego imienia bardzo trudno jest należycie zrozumieć niektóre fragmenty Chrześcijańskich Pism Greckich. Przywrócenie imienia Bożego jest bardzo pomocne, wtedy bowiem ta część natchnionej Biblii staje się bardziej wyrazista i zrozumiała.

Rozważmy na przykład słowa Pawła skierowane do Rzymian, jak je oddano w Biblii Tysiąclecia: „Albowiem każdy, kto wezwie imienia Pańskiego, będzie zbawiony” (Rzymian 10:13). Czyjego imienia mamy wzywać, żebyśmy mogli być zbawieni? Często „Panem” nazywa się Jezusa, a w jednym miejscu powiedziano nawet: „Uwierz w Pana Jezusa (...) a zbawisz siebie i swój dom”. Czy miałoby to znaczyć, że Paweł miał na myśli Jezusa? (Dzieje Apostolskie 16:31, BT).

Nic podobnego. Przypis do Rzymian 10:13 odsyła w Biblii Tysiąclecia do Joela 3:5 w Pismach Hebrajskich. Wystarczy odszukać ten werset, by się przekonać, że Paweł przytoczył w Liście do Rzymian słowa Joela, które według oryginału hebrajskiego brzmią: „Każdy, kto będzie wzywał imienia Jehowy, ujdzie cało” (Według Przekładu Nowego Świata). I rzeczywiście, Paweł miał tu na myśli wzywanie imienia Jehowy. Chociaż więc wierzymy w Jezusa, nasze zbawienie ma ścisły związek z docenianiem imienia Bożego.

Przykład ten unaocznia, jak usunięcie imienia Bożego z Pism Greckich doprowadziło do tego, że wielu myli Jezusa z Jehową. Nie ulega wątpliwości, iż odegrało to niepoślednią rolę w powstaniu nauki o Trójcy!

Czy przywrócić Imię?

Czy tłumacz ma prawo przywrócić to imię, jeżeli go nie ma w istniejących dziś manuskryptach? Owszem, ma takie prawo. Większość leksykonów greckich przyznaje, że w Biblii słowo „Pan” często odnosi się do Jehowy. Na przykład w A Greek and English Lexicon of the New Testament (Grecko-angielski leksykon Nowego Testamentu) Robinsona (wyd. 1859), w akapicie pod greckim słowem Kyrios („Pan”) powiedziano, że oznacza ono „Boga jako Zwierzchniego Pana i Władcę Wszechświata, zwykle w Sept[uagincie] w miejsce hebr[ajskiego] יְהוָֹה Jehowa”. Toteż w miejscach, gdzie pisarze Chrześcijańskich Pism Greckich przytaczają Pisma Hebrajskie, tłumacz ma prawo oddać słowo Kyʹri·os imieniem „Jehowa” wszędzie tam, gdzie imię Boże występuje w oryginale hebrajskim.

Postępuje tak niejeden tłumacz. Co najmniej od XIV wieku dokonano wielu  przekładów Chrześcijańskich Pism Greckich na język hebrajski. Co robili tłumacze, gdy napotkali cytat ze „Starego Testamentu”, w którym było imię Boże? Często czuli się zmuszeni ponownie umieścić je w tekście. Toteż wiele przekładów Chrześcijańskich Pism Greckich lub ich fragmentów na język hebrajski zawiera imię Boże.

Za tym wzorem poszło szereg tłumaczeń na języki współczesne, zwłaszcza tłumaczenia używane przez misjonarzy. Na przykład w wielu przekładach Pism Greckich na języki afrykańskie, azjatyckie, amerykańskie i z wysp Pacyfiku swobodnie używa się imienia Jehowa, dzięki czemu czytelnicy mogą bez trudu dostrzec różnicę między prawdziwym Bogiem a bogami fałszywymi. Imię Boże znajduje się także w niektórych przekładach Biblii na języki europejskie.

Przekładem, który najzupełniej słusznie i odważnie przywraca imię Boże, jest New World Translation of the Christian Greek Scriptures (Chrześcijańskie Pisma Greckie w Przekładzie Nowego Świata), dostępny obecnie w 11 językach współczesnych. Imię Boże zostało w nim przywrócone we wszystkich cytatach z Pism Hebrajskich, w których ono występuje. Ogółem w tym przekładzie Pism Greckich imię Boże pojawia się 237 razy.

Opozycja przeciw Imieniu

Wbrew wysiłkom wielu tłumaczy zmierzających do przywrócenia w Biblii imienia Bożego bezustannie wywierano nacisk religijny, by je z niej usunąć. Żydzi co prawda pozostawili je w Biblii, ale go nie wymawiali. Odstępczy chrześcijanie w II i III wieku usuwali je przy sporządzaniu kopii manuskryptów greckiej części Pisma Świętego i opuszczali je, gdy tłumaczyli Biblię na inne języki. W naszych czasach tłumacze nie zamieszczają imienia Bożego nawet wtedy, gdy się opierają na oryginale hebrajskim, w którym występuje ono prawie 7000 razy [W Pismach Hebrajskich New World Translation of the Holy Scriptures, wyd. 1984, przytoczono je 6973 razy].

Jak Jehowa zapatruje się na ludzi, którzy usuwają z Biblii Jego Imię? Gdybyś sam był pisarzem, co byś pomyślał o człowieku zadającym sobie wiele trudu, żeby usunąć twoje nazwisko z książki twojego autorstwa? Tłumaczy wysuwających zastrzeżenia co do imienia Bożego, ponieważ nie wiedzą dokładnie, jak się je wymawia, lub trzymają się tradycji żydowskiej, można przyrównać do ludzi, do których Jezus powiedział: „Przecedzacie komara, a połykacie wielbłąda”! (Mateusza 23:24). Potykają się o te mniej ważne kwestie, a sami stwarzają znacznie poważniejszy problem usuwaniem imienia największej osobistości we wszechświecie z Księgi spisanej pod Jej natchnieniem.

Psalmista napisał: „Jak długo, o Boże, przeciwnik będzie urągać? Czy wróg będzie zawsze odnosił się lekceważąco do Twego imienia?” (Psalm 74:10).

[Ramka na stronie 25]

„PAN” — odpowiednik „Jehowy”?

Usunięcie z Biblii charakterystycznego imienia Bożego i zastąpienie go tytułem „Pan” lub „Bóg” pod wieloma względami pozbawia tekst siły wyrazu i sprawia, że przekład jest nieadekwatny. Na przykład prowadzi nieraz do bezsensownych kombinacji słów. W przedmowie do Biblii jerozolimskiej zamieszczono następującą uwagę: „Powiedzenie: ‛Pan jest Bogiem’ to z pewnością tautologia [niepotrzebne lub nic nie znaczące powtórzenie], nie można tego natomiast powiedzieć o wyrażeniu ‛Jahwe jest Bogiem’”.

Przez użycie takich słów zastępczych mogą też powstawać niezręczne wypowiedzi. Na przykład w Biblii Wujka w Psalmie 8:10 czytamy: „Panie, Panie nasz, jakże dziwne jest imię twoje po wszystkiej ziemi!” O ileż lepiej jest użyć w tym wersecie imienia Jehowa! W II wydaniu Biblii Tysiąclecia powiedziano w tym miejscu: „O Jahwe, nasz Panie, jak przedziwne Twe imię po wszystkiej ziemi!”

Usunięcie Imienia może też wywołać zamieszanie. Psalm 110:1 mówi: „Rzekł Pan Panu memu: Siądź po prawicy mojej, aż położę nieprzyjaciół twoich jako podnóżek pod nogi twoje!” (Nowy Przekład). Kto to mówi i do kogo? O ileż lepiej oddano to w Przekładzie Nowego Świata: „Oto wypowiedź Jehowy do mego Pana: ‛Siądź po prawicy mojej, aż położę twych nieprzyjaciół jako podnóżek pod stopy twoje’”.

Ponadto zastąpienie imienia „Jehowa” słowem „Pan” pozbawia Biblię czegoś, co ma kluczowe znaczenie: imienia Bożego. W The Illustrated Bible Dictionary (Ilustrowany słownik biblijny, t. 1, s. 572) czytamy: „Jeśli chodzi o ścisłość, to Jahwe jest jedynym ‛imieniem’ Boga”.

The Imperial Bible-Dictionary (t. 1, s. 856) tak opisuje różnicę pomiędzy słowami „Bóg” (Elohim) a „Jehowa”: „[Jehowa] jest zawsze imieniem własnym, odnoszącym się do Boga mającego osobowość, i tylko do Niego, podczas gdy Elohim ma raczej charakter rzeczownika pospolitego, który co prawda odnosi się zwykle do Najwyższego, ale nie wszędzie i nie zawsze”.

J.A. Motyer, dyrektor Trinity College w Anglii, dodaje: „Przy czytaniu Biblii wiele tracimy, gdy zapominamy o tym, by za zastępczym słowem [Pan lub Bóg] widzieć ściśle osobiste imię samego Boga. Przez oznajmianie ludowi swojego imienia Bóg chciał mu wyjawić istotne cechy swej osobowości” (Eerdman: Handbook to the Bible [Podręcznik do Biblii] 1975, s. 157).

Nie, charakterystycznego imienia własnego nie da się oddać użyciem jakiegoś tytułu. Tytuł nigdy nie da wyobrażenia pełnej, bogatej treści autentycznego imienia Bożego.

[Ramka i ilustracje na stronie 26]

Ten fragment Septuaginty (z prawej), pochodzący z I wieku naszej ery i zawierający Zachariasza 8:19-21 oraz 8:23 do 9:4, znajduje się w Muzeum Izraela w Jerozolimie. Imię Boże występuje w nim cztery razy, z czego trzy widzimy tutaj. W kodeksie aleksandryjskim (z lewej), 400 lat młodszej kopii Septuaginty, imię Boże zastąpiono w tych samych wersetach KY i KC, skróconymi formami greckiego Kyrios („Pan”)

[Ramka na stronie 27]

John W. Davis, który w XIX wieku był misjonarzem w Chinach, tak wyjaśnił, dlaczego jest przekonany, że w Biblii powinno się znajdować imię Boże: „Jeżeli Duch Święty mówi gdzieś w tekście hebrajskim „Jehowa”, to dlaczego tłumacz nie mówi „Jehowa” po angielsku czy chińsku? Jakim prawem powiada: W tym miejscu użyję imienia Jehowa, a w tamtym słowa zastępczego? (...) Gdy ktoś twierdzi, że w pewnych sytuacjach użycie imienia Jehowa byłoby niewłaściwe, niechże wytłumaczy, dlaczego; ciąży na nim onus probandi [ciężar dowodu]. Przekona się, że nie jest to łatwe, gdyż musi odpowiedzieć na proste pytanie: Jeżeli w którymś miejscu przekładu użycie imienia Jehowa jest niewłaściwe, to dlaczego natchniony pisarz użył go w oryginale?” (The Chinese Recorder and Missionary Journal [Notatnik chiński i dziennik misjonarski], VII, Szanghaj 1876)

[Ilustracja na stronie 23]

W Chrześcijańskich Pismach Greckich w Przekładzie Nowego Świata słusznie wymienia się imię Boże 237 razy

[Ilustracje na stronie 24]

Imię Boże w kościele w Kwidzynie, Polska (Obecnie to miejsce zostało zamalowane)

na statui pod Paryżem (Francja)

na Chiesa di San Lorenzo w Parmie (Włochy)